يران (1935 جىلعا دەيىن پارسى ەلى), يران يسلام رەسپۋبليكاسى — ازيانىڭ وڭتۇستىك-باتىس بولىگىندە ورنالاسقان مەملەكەت. جەر كولەمى 1,648 ملن. كم². حالقى 78 408 412 ادام (2015). حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇرامى: پارسىلار (51%), ءازىربايجاندار (27%), كۇردتەر (5%), ارابتار، تۇرىكمەندەر، بەلۋدجيلەر، ارمياندار، ەۆرەيلەر، ت.ب. قالا حالقى 58,3%. استاناسى — تەگەران ق. (اينالاسىن قوسقاندا 12 ملن-نان استام). ودان باسقا مەشحەد (1,5 ملن.), يسفاھان (1 ملن.), تەبريز (852 مىڭ), شيراز (800 مىڭ) سياقتى ءىرى قالالار بار. رەسمي ءتىلى — پارسى ءتىلى. مەملەكەتتىك ءدىنى — يسلام ءدىنىنىڭ شيت تارماعى. يران — ءدىني مەملەكەت. (ۋيكيپەديا – اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت).

پارسى (يران) حالقى ءوز باستاۋىن قازاق دالاسىنىڭ ءبىر پۇشپاعى ەجەلگى مانقىستاۋلىق ماد (ما اداي) پاتشالىعىنان الادى. ونى ءتىپتى ول قالاي دەپ باس اۋىرتپاي-اق «ار» دەگەن ءسوز تۇبىرىنەن ء(وز تۇبىنەن، ءوز اتاسىنان) «ان» دەگەن جالعاۋدان دا ايقىن كورۋگە بولادى. شىندىعىندا دا ەجەلگى تاريحقا «پارفيا»  دەگەن اتپەن ەنگەن پاتشالىقتىڭ نەگىزىن ارشاق اتامىز قالادى. بۇتكىل الەمگە جورىق شەككەن سەرىلەر (رىتسارستۆو) وسى جەردەن باستاۋ العان. بۇل پاتشالىق قازار (قاس بي) تەڭىزىنىڭ جاعاسىندا، قازىرگى مانقىستاۋ، تۇرىكمەن، پارسى جەرىندە ءومىر ءسۇردى. قازىرگى يران ەلى، بىزشە ايتقاندا پارسىلار سول پارفيا مەملەكەتىنىڭ جالعاسى. قازىرگى تۇرىكمەن جەرىندەگى ءبىر جازىق دالا كۇنى بۇگىندە دە ار جازىعى دەپ اتالادى.

«بۇل جايلى سترابون: «كاسپي تەڭىزىنەن باستاپ سكيفتەردىڭ كوپشىلىك بولىگى داي (اداي م.ق.) دەپ اتالادى. ودان ارى شىعىسقا قاراي تۇراتىندارى ماسساگەتتەر مەن سكيفتەر دەيدى. الايدا، ءاربىر تايپانىڭ ءوز اتاۋلارى بار. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ تانىمالدارى – ساقتار مەن سوعدىلاردان سوڭ ياقسارت جاعاسىنان كەلگەن استار، پاسياكتار، توحارلار مەن ساكاراۆلدار. بۇل جاعالاۋدى ساقتار يەلەنگەن...» دەپ جازىپتى. سترابون وسى تايپالاردىڭ گرەك-باكترا پاتشالىعىنىڭ قۇلاۋىندا شەشۋشى ءرول اتقارعانىن اتاپ كورسەتەدى...  «پارنى-داي پريشلي س سەۆەرنىح بەرەگوۆ ازوۆسكوگو موريا، نو تۋت جە ون دەلاەت وگوۆوركۋ، چتو نە ۆسە سوگلاسنى س تەم، چتو داي ەست سرەدي سكيفوۆ، جيۆۋششيح ناد مەوتيدوي. وت ەتيح سكيفوۆ-داەۆ ۆەدەت سۆوي رود ارشاك...» (34).

انتيك اۆتورلارى دايلاردى گەرودوت جازعان ماسساگەتتەرگە قارايتىن جەرلەرگە ورنالاستىرادى. وسىلاردىڭ ءبارى دە – نە دايلاردىڭ (داحتاردىڭ) باستاپقىدا ماسساگەتتەردىڭ سولتۇستىك جاعىنداعى ايماقتارعا قونىستانعانىن، نە دايلاردىڭ جالپى ماسساگەتتىك رۋ-تايپالار كونفەدەراتسياسىنا كىرگەندىگىن كورسەتەدى. ب.ز.د. 111 عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا دايلار حاسارلى (كاسپي) تەڭىزىنىڭ (پارفياعا شەكارالاس) وڭت-شىعىس جاعالاۋىنداعى ايماقتارعا، ياعني بۇگىنگى تۇرىكپەنستانعا قونىستانادى، ءسۇيتىپ ولار تاريح ساحناسىندا ماسساگەتتەردىڭ ورنىن باسادى.(35) سول ۋاقىتتان حاسارلى تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعىندا كوشپەلىلەر جالپىلاما تۇردە «دايلار» دەپ اتالا باستاعان. (36)

ال ريم تاريحشىسى امميان مارتسەللين دايلاردى الانداردىڭ (سوڭعى اتاۋى الاش م.ق.) اتا-باباسى دەپ جازىپتى. بۇل داي – الان ەتنيكالىق ساباقتاستىعىن كورسەتەدى». (س.قوندىباي. «ەسەن-قازاق» الماتى. 2002. 287-288 بەتتەر). وتە دۇرىس پىكىر. دايلار (ادايلار) ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى بولسا، سولاي بولماعاندا قالاي بولۋشى ەدى.

... «ال، پارسى جانە قازاق تىلدەرىندە ورتاق سوزدەر مىڭداپ سانالادى. ونىڭ كوپشىلىگى ءدىني قيسسالار، ءدىني اعارتۋشىلىققا ارنالعان شىعارمالاردا يسلام دىنىنە قاتىستى ورتاق تەرميندەر، مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ ورتاق رۋحاني قازىناسى بولىپ ەسەپتەلەدى. ماسەلەن: قۇداي، پايعامبار، پەرىشتە، رۋح، ناماز، ورازا، قۇربان ايت، ساحابا، يمام، مەشىت، تاقۋا، ءجاننات، ءىبىلىس، شايتان، توزاق، جىن سىندى سوزدەر مۇسىلمانداردىڭ دۇنيەتانىمىنا، ومىرلىك فيلوسوفياسىنا، پسيحولوگيالىق احۋالىنا اسەر ەتەرى حاق. ...ولاردان دا باسقا اعا، حانىم، ابجي (اپكە، اپشە), اداش (اداس، اتتاس), اعاج (اعاش), اق، اقساقال، اقسۇڭقار، اقشام، التون (التىن), اتاباك (اتابەك، 1. اتا، 2. حانزادالاردىڭ تاربيەشىسى), وجاق (1.وشاق، پەش، 2. شاڭىراق، 3. ءپىر، ۇستاز), احشە (اقشا), وردۋ (وردا), ءافاندي (اپەندى، مىرزا، كونە تۇركى تىلىندە سىيلاعان ادامعا ايتىلاتىن ىزەتتى ءسوز), ولجە (ولجا), ولانگ (ولەڭ ءشوپ), باتلاق (باتپاق), اياق، يز ء(ىز), يل (ەل), يلچي (ەلشى), تامعا (تاڭبا), كەشلاق (قىستاق), قوشۋن (اسكەر، قوسىن), كاليچ (قىلىش), قۇش (قۇس), كەزليك (كەزدىك، كىشكەنتاي پىشاق), گالين (كەلىن), يۋرت (جۇرت), يورعا (جورعا), قادام (ادىم، قادام), ءاجال (اجال), پاك (ادال), ءازانچي (ازانشى), ازاد ء(ازاد), كام (از), ءازا (ازا), ءاجداھا (ايداھار), باع (باق), تاجروبە (بايىم، تاجريبە), قۇرباعە (باقا), باقي (باقي), باعشە (باقشا), ءاسال (بال), قان (قان، حان), حاسيەت (قاسيەت), بيحاسيەت (قاسيەتسىز) ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى» (يسلام جەمەنەي «مۇحاممەد حايدار دۋلات» الماتى 2007. 285 بەت).

پارسى ەلى ءوز تەگىنىڭ مانقىستاۋلىق  مان ادايلاردان باستالاتىنىن جاقسى بىلەدى. ايتپەسە، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، تەگەرانداعى ءشاھيد بەھەشتە اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسورى ريزا شاباني «يران تاريحى» اتتى كىتابىنىڭ ءبىرىنشى تاراۋىن ماد-تارعا ارناماعان بولار ەدى.

«يراننىڭ باتىس جانە ورتالىق ايماقتارىندا ءومىر سۇرگەن مادتار تاريحى ءالى كۇنگە دەيىن تولىق ايقىندالماعان. ب.ز.د. 11-1 مىڭ جىلدار ارالىعىندا يران وڭتۇستىگىندە اري تايپالارى ءومىر ءسۇردى-ءمىس.

...اشۋر تايپالارىنىڭ ءبىرى ب.ز.د. 838 جىلى اماداي مەن پارسۋاشتى (پارسۋا) باسىپ العان ەدى. سوعان قاراعاندا امادايدىڭ ماد ەكەنى كۇمان كەلتىرمەيدى. ويتكەنى اشۋريلەر تاريحى بەدەرلەنگەن قۇلپىتاستاردا ماد اتاۋى كەزدەسەدى.

...مادتاردىڭ التى ۇلكەن تايپاسى ءوزارا وداقتاسىپ، ءاداۋىر كۇشەيگەن سوڭ كورشى ەلدەرگە قاۋىپ توندىرە الاتىن جاعدايعا جەتتى. (ما اداي – قارا، التى الاش، التاي ايتىلىپ وتىر. م.ق).

...ماد بيلەۋشىلەرىنىڭ سانىن توعىز ادامعا جەتكىزگەن. ...سول زامانداعى اري ءداستۇرى بويىنشا تايپانىڭ بىلگىر، قۇرمەتتى دە ادىلەتتى اقساقالدارى قوعامدىق ىستەردىڭ باسشىسى بولىپ سايلانعان. دياكۋدى سايلاۋدا دا (ب.ە.د. 728 ج.) وسى پرينتسيپتەر ساقتالدى. (توعىز سانى توبىشتاردىڭ ساندىق اتاۋى. م.ق.).

...دياكۋ تەك قانا مادتاردىڭ عانا ەمەس، ماناي جانە كيمري تايپالارىنىڭ دا باسىن قوستى. كيمري يران تەكتى تايپالاردىڭ ءبىرى ەدى. ولار ساكالارمەن بىرگە (ساقتار) كاۆكازدان ءوتىپ، اشۋريلەر مەن ۋرارتۋلار ءتارىزدى ءوزارا باقتالاس ەكى مەملەكەتتىڭ شەكاراسىنا جاقىن قونىستانعان بولاتىن.

...مادتار مەن پارسىلار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ورتاق جاۋعا بىرىگىپ كۇرەسۋ مەن ءوزارا مۇددەلەستىك نەگىزىندە قالىپتاسىپ، كوپ ۋاقىتتارعا دەيىن ساقتالىپ كەلدى. سوندىقتان گرەك تاريحشىلارى ولاردى ءبىر تەكتەن شىققان دەپ ساناپ، وزدەرى مەن يراندىقتار اراسىنداعى سوعىستى «ماد شايقاستارى» دەپ اتاپ كەتتى. ...ماد مەملەكەتى كۇشەيىپ، تاريح ساحناسىندا ۇلى اري مەملەكەتى پايدا بولدى. ...بيلىكتىڭ ەشقانداي قان توكپەي-اق ورىن اۋىستىرۋى ماد پەن پارستىڭ ءبىر-بىرىنە سونشالىقتى جاقىن ەكەنىن كورسەتەدى.

...تاعى ءبىر قىزىقتى ءجايت – ءدىني راسىمدەردىڭ ورىنداۋشىسى دا، باقىلاۋشىسى دا، مادتاردىڭ «مۇع» دەپ اتالاتىن دني باسشىلارى جانە پارسىلاردىڭ ءدىني قىزمەتكەرلەرى تاراپىنان جۇرگىزىلەتىن ەدى. بۇل دا مادتار مەن پارستاردىڭ ءبىر كەزدەرى يرانە-ۆيجە تايپالارىنان ءبولىنىپ شىققاندىعىن كورسەتەدى. ونىڭ بەلگىسى ەكى تايپا ەجەلگى ءدىني سالتتاردى ورتاقتاسا ورىنداپ كەلە جاتقانى جانە پارسى تايپاسىنىڭ ءدىني راسىمدەرىن ماد تايپاسىنىڭ ءدىني جەتەكشىلەرى ورىندايتىندىعى بولىپ تابىلادى.

 ...ھوۆەحشاترە داۋىرىندەگى كەڭ بايتاق ماد پاتشالىعى الەمدىك دەڭگەيدەگى ءىرى پاتشالىق بولدى. قانداس ەكى تايپانىڭ (ماد-پارس) مادەني مۇراسى ۇزىلمەي، پارسى حالقىنىڭ داستۇرىندە ءوز جالعاسىن تاپتى.

...احەمەنيدتەر مەملەكەت باسقارۋ ىستەرىن مادتاردان ۇيرەندى. سارايلارىنىڭ سانىندە دە ماد بيلىگىنىڭ سوڭعى كەزەڭىنىڭ بەلگىلەرى بايقالاتىن. ...اتالمىش جەڭىلدىكتەر ىشىندە جىل سايىن ءبىر ماد كيىمىن (مادتاردىڭ ۇزىن، جەڭى كەڭ شاپانىن كيۋ پارسى اقسۇيەكتەر اراسىندا داستۇرگە اينالعان ەدى، جانە بۇل كيىم پاتشانىڭ ەڭ جاقسى شاپاندارىنىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەتىن – اۋد.) سىيلاۋ جانە پارسىلاردىڭ سالتىندا ەڭ باعالى سىيلىقتاردى تارتۋ ەتۋ (6-35 بەتتەر).

تۇسىنىكتەمە: ماد پاتشالىعىنىڭ اتاۋى قىسقارتىلعان ءسوز. نەگىزگى اتاۋى مان اداي. ەجەلگى تاريحي شەجىرەلەردىڭ بارىندە دە ماد، ماداي، ماتاي، مااداي-قارا دەپ حاتتالعان. ەسكە ۇستايىق، سول ماد پاتشالىعىنىڭ ورنىندا، ياعني سول مانداردىڭ قىسقى تۇراعى مانقىستاۋدا، سول ادتاردىڭ (ادايلاردىڭ) تىكەلەي ۇرپاقتارى اداي دەگەن اتپەن كۇنى بۇگىندە دە وسى جەردە وتىر.

ال، مان مەن ادايدىڭ قايسىسى اتاسى، قايسىسى بالاسى (ۇرپاعى) دەيتىن بولساق، بۇل جەردە مان - اداي اتانىڭ بالاسى دەلىنىپ تۇر. ءبىز مۇنى اداي (1-6-1-11) جانە مان (15-1-16) دەگەن ساندىق جۇيەدەن ايقىن كورە الامىز. 

...ماد بيلەۋشىلەرىنىڭ سانىن توعىز ادامعا جەتكىزگەن. (شىڭعىسحاننىڭ «توعىز ورلىگى» وسىنىڭ جالعاسى).

...جىل سايىن ءبىر ماد كيىمىن (مادتاردىڭ ۇزىن، جەڭى كەڭ شاپانىن كيۋ پارسى اقسۇيەكتەر اراسىندا داستۇرگە اينالعان ەدى، جانە بۇل كيىم پاتشانىڭ ەڭ جاقسى شاپاندارىنىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەتىن) سىيعا تارتادى. (اتا مەن اعاعا شاپان جابۋ مانقىستاۋلىق قاز ادايلاردىڭ داستۇرىندە سول كۇيىندە ساقتالعان).

...ماد مەملەكەتى كۇشەيىپ، تاريح ساحناسىندا ۇلى اري مەملەكەتى پايدا بولدى. (ريزا شاباني «يران تاريحى» الماتى-2002. 6-16 بەتتەر).

قازاقتىڭ ءۇش،  ادايدىڭ سەگىز ارىسى،  اراب (تازىكەلەر), پارسىلار ت.ت.، ياعني اتاۋىنىڭ  تۇبىرىندە ار دەگەن ءسوز بار ەلدەر مەن ۇلىستاردىڭ شىعۋ تەگى وسى. ءبارى دە ما اداي پاتشالىعىنان باستاۋ الادى.

مىنا كورشى ورىس حالقىنىڭ انالارىن ماد (مات) دەپ اتايتىندارىنىڭ سىرى وسى. دەمەك، ەجەلگى ورىستار شىققان تەگىن جاقسى بىلگەن.

ارابتاردا بىلەدى. ايتپەسە ولار الەمگە ايگىلى  قالالارىنىڭ اتىن مەكە (مان اكە) مەن مادينا دەپ اتاماعان بولار ەدى.

ريزا ءشابانيدىڭ جوعارىدا كورسەتىلگەن «يران تاريحى» اتتى ەڭبەگىنىڭ تاعى ءبىر جەرىندە بالىقشى بۇيە اۋلەتتەرى  932-1055 جىلدار ارالىعىندا پارسى (يران) ەلىندە پاتشالىق قۇردى دەلىنەدى:

ولار كەيىننەن ءوز بيلىكتەرىن ورناتىپ، امىرلىكتىڭ نەگىزىن قالادى. بۇيە اۋلەتىندە پاتشالىق ەتكەن بيلەۋشىلەر تومەندەگىلەر:

         1.  ءالي (يماد-ءاد دوۋلە). ءمارداۆيج قولداۋىمەن ءاجام يراكتىڭ ءبىر بولىگىنە ءامىرىن جۇرگىزدى. ارتىنشا، بۇل ىسكە وكىنگەن ءمارداۆيج تەز ارادا باۋىرى ۆوشمگيردى جاساقتاپ، سوعىسۋعا جونەلتتى. ءالي ءاھۆاز قالاسىنا قاشىپ كەتتى دە، ۆوشمگير يسفاحاندى باسىپ الدى. اراعا ۋاقىت سالىپ ءالي مارداۆيجبەن تاتۋلاسىپ، بىتىمگە كەلىپ، 950 جىلى شيرازدا دۇنيە سالدى. اليدەن ۇرپاق قالماعاندىقتان، حاسان روكن-ءاد دوۋلەنىڭ ۇلى ءپانا حوسروۋ ء(ازد-ءاد دوۋلە) تاققا وتىردى.

        2.  روكن-اد دوۋلە حاسان. بۇيە اۋلەتتەرىنىڭ ىشىندە بەدەلى جاعىنان ەكىنشى ورىندا

تۇردى. 948 جىلعا دەيىن ءومىر سۇرگەن. ءومىرىنىڭ سوڭىندا يسفاھاندا ۇلى ءازد-اد دوۋلەنى ءوزى مۇراگەر ەتىپ جاريالادى. كەيىنگى ۇلى اليگە (فاحر اد دوۋلە) حامادان، كازۆين، رەي قالالارىن تاپسىرىپ، ءۇشىنشى ۇلى ءمۇيىد ءاد دوۋلەنى يسفاھانعا اكىم ەتىپ تاعايىندادى.

        3. احمەت ء(مۇاز ءاد دوۋلە). 946 جىلى ءاحۆاز قالاسىندا تۇرعان ول حاليفا مۇستاكفي-بەللانىڭ سارايى داعدارىسقا ۇشىراعانىنان حاباردار بولعان سوڭ، سول جىلدىڭ تامىز ايىندا باعدادقا كەلىپ، ءوز قوسىنىمەن حاليفانىڭ قىزمەتىندە بولاتىنىن ايتتى. حاليفا وعان قۇرمەت كورسەتىپ، شاپان جاۋىپ، ء«مۇاز ءاد دوۋلە» دەگەن ات بەردى. ال ونىڭ باۋىرى ءاليدى «يماد ءاد دوۋلە» دەپ اتادى. حاسانعا «روكن ءاد دوۋلە» لاقابىن بەرىپ، حاليفا جارلىعىن، جالاۋىن، سونداي-اق، سىي شاپانىن تاپسىردى. سودان كەيىن بۇلىنشىلىكتەن تۋىنداعان ۇرەي باسىلىپ، جۇرتشىلىق تىنىش تاپتى. ءمۇاز اد دوۋلە پاتشالىق ىستەردى قولعا الدى. ال حاليفا بۇيرىق بەرۋ، تۋ مەن شاپاندى جىبەرۋ، جارعى مەن حاتتارعا جاۋاپ بەرۋدەن ارتىق جاۋاپكەرشىلىككە يە بولا المادى. وسىلايشا، ابباسي حاليفالارى ساياسي بيلىكتەن ماقرۇم قالا بەردى. ولار تەك قانا ءدىني بيلىكتى قاناعات تۇتۋعا ءماجبۇر بولدى. كەيىنگى يران پاتشالىعىنىڭ بيلەۋشىلەرى دە بيلىكتى رەسمي بەكىتۋ ءۇشىن حاليفانىڭ قۇپتاۋىنا مۇقتاج بولدى. ءمۇاز ءاد دوۋلە ابباسي حاليفاتىن جويىپ، ورنىنا شيتەردى سايلاۋدى ماقسات ەتتى. بۇل نيەتىن كەيبىر جاقىن سىرلاستارى بايقاپ قالىپ، ونىڭ جوسپارىنا قارسى كوزقاراس ءبىلدىردى.

967 جىلى احمەت قايتىس بولدى. حاسان روكن ءاد دوۋلەنىڭ ولىمىنەن كەيى بۇيە اۋلەتتەرىنىڭ ولكەسى بىلايشا: حاساننىڭ ۇلى ءازد ءاد دوۋلە، احمەت ءمۇاز ءاد دوۋلەنىڭ ۇلى ءازد ءاد دوۋلە باحتيار، روكن ءاد دوۋلەنىڭ ۇلى ءمۇاي ءاد دوۋلە اراسىندا ءبولىندى. ولار بيلەگەن ايماقتار فارس دەيلامدەرى، يراك، حۋزەستان، كەرمان دەيلامدەرى، رەي، حامادان، يسفاھان دەيلامدەرى دەپ اتالدى.

بۇل ۇشەۋىنىڭ اراسىندا اسا جاقسى بايلانىس بولمادى، دەگەنمەن ولار ءبىرشاما ۋاقىت يراننىڭ ورتالىق جانە باتىس ايماقتارىنا بيلىك جۇرگىزدى» (136-137 بەتتەر).

ءبىز بۇل دەرەكتەردەن بالىقشىلاردىڭ ح-ح1 عاسىرلاردا  ءجۇز جىلدان اسا ۋاقىت بويى يران ەلىنىڭ بيلىگىندە بولعانىن كورەمىز. ال، بيلەۋشىنىڭ قاسىندا اداي رۋىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ بىرگە جۇرەتىندىگى داۋعا جاتپايدى. ول زامانداردا تۋعان-تۋمالاسى، ءوزىنىڭ ءتول جۇرتى از ادامدار بيلىككە جەتە الماعان. وسى بالىقشىلاردىڭ تەگىنىڭ قازاق، ونىڭ ىشىندە اداي اتا ۇرپاقتارى ەكەندىگىن مىنا ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ ءوزى-اق «حاليفا جارلىعىن، جالاۋىن، سونداي-اق، سىي شاپانىن تاپسىردى»، «تۋ مەن شاپاندى جىبەردى» دەگەنى تولىقتاي ايعاق بولا الادى. سەبەبى، بۇكىل جەر شارىندا قازاقتان باسقا ەل ءبىر-بىرىنە شاپان جاپپايدى.

بالىقشى – بىرىككەن ءسوز.  ال ء(سوز ءتۇبىرى), بال، ىق، لىق، بالىق دەگەن سوزدەر  مەن «شى» جالعاۋلىعىنان تۇرادى.

ال – التا، التى، التاۋ، التى اۋىل، التى  الاش (الدىڭعى التى ەل: 1 بۋىن قۇدايكە، كەلىمبەردى. 2 بۋىن تازىكە. 3 بۋىن قوساي. 4 بۋىن قۇنانورىس. 5 بۋىن اقپان. التىنشى بۋىن بالىقشى. الاشقا جاتقان التى ەلىمىز وسى), الشىن (كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ ءتۇپ اتاسى), العى، الدىڭعى، العاشقى (ەڭ ءبىرىنشى دەگەن ماعىنا بەرەدى), العي – ادايدىڭ ەجەلگى ۇرانى، الاش (بۇكىل قازاقتىڭ ۇرانى), المان (المانيا، بۇگىنگى گەرمانيا ەلىن شەتەل قازاقتارى كۇنى بۇگىندە دە وسىلاي اتايدى. بۇل ءسوزدىڭ نەگىزگى ماعىناسى الاش ماننىڭ ۇرپاعى), التاي تاۋى مەن ولكەسى، الاتاۋ، الىپ ء(الپى) (جالپىلاما اتاۋ، الدىڭعى ەلدىڭ جانە ەڭ العاشقى جىلقى مالىن قولعا ۇيرەتىپ، ات قىلىپ مىنگەن ۇلى ەلدىڭ اتىنا قويىلعان) ارى قاراي الىس، العىس، الىپ، الۋ، الماۋ ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى.

«يران جەرىنە ادام بالاسى تىم ەرتە زاماننان بەرى قونىستانعان. ب.ز.ب. 3-مىڭجىلدىقتا قازىرگى يراننىڭ وڭتۇستىك-باتىسىندا العاشقى مەملەكەتتەر قۇرىلا باستادى. ب.ز.ب. 2-مىڭجىلدىقتا بۇل ايماققا ورتالىق ازيادان اري تايپالارى (ارىستار م.ق.)  كەلىپ قونىستاندى» («يران يسلام رەسپۋبليكاسى» http://1referat.kz/geografiya-ekonomikalyk-geografiya-geologiya-geodeziya/iran-islam  respublikasy.html).

ال، اريلەردىڭ ءوز باستاۋىن ماڭعىستاۋلىق ماد پاتشالىعىنان الاتىندىعى ەجەلگى شەجىرەلەردىڭ بارىندە دە ايتىلادى. قازاقتىڭ ءۇش ارىسى (اعارىس، جانارىس، بەعارىس), ادايدىڭ سەگىز ارىس (تازىكە، قوساي، قۇنانورىس، اقپان، بالىقشى، بۇزاۋ، توبىش، مۇڭال) دەپ اتالاتىنىنىڭ سىرى وسى.

سىر وڭىرىندەگى ارىس وزەنى وسى ايتقانىمىزدىڭ توپونوميكالىق ايعاقتاماسى بولىپ تابىلادى.

 «يران – الەمدەگى ەڭ ەجەلگى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى» («سترانى ميرا، پوليتيچەسكي سپراۆوچنيك» موسكۆا-1986گ). قازىرگى جازبا تاريحتىڭ بارىندە دە يران (پارسى) مەملەكەتىنىڭ قۇرىلعانى 5 000 جىلدان ءارى دە دەلىنەدى. ال، ولار ءوز تەگىن ماڭعىستاۋلىق ماد (مان اداي)  پاتشالىعىنان الامىز دەپ وتىر.

استاناسى تەگەران (تەكەران). البانيا استاناسى دا ەجەلدە تەكەران دەپ اتالعان. باتىس قازاقستانداعى بۇگىنگى ورال قالاسىنىڭ ەجەلگى اتاۋى دا تەكە. تراگەديا ءسوزى گرەك تىلىندە «تەكەلەر ءانى» دەپ اۋدارىلادى. دەمەك، ءبارىنىڭ شىعۋ تەگى ءبىر قايناردان. ءبارى-ءبارى باستاۋىن قازاق دالاسى مەن ونىڭ شەجىرەسىنەن الادى. ماڭعىستاۋدا تەكە رۋى-بايبىشە-شىلىم-ايتۋمىس-بۇزاۋ-كەلىمبەردى-اداي بولىپ تاراتىلادى. دەمەك، ارشاكتىڭ رۋىن تەكە دەپ باتىل ايتۋىمىزعا تولىق نەگىز بار. سەبەبى، مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاعان ەجەلگى رۋلار، استاناسىنا ءوز اتالارىنىڭ ەسىمدەرىن قويعان. مىسالى، شىڭعىس قاعان قۇرعان قازاق قاعاناتىنىڭ استاناسىنىڭ قاراقۇرىم اتاناتىن سەبەبى، قارا دا، قۇرىم دا سول شىڭعىسحاننىڭ (مۇڭالدىڭ) ارعى اتالارى بولاتىن. تەكەنىڭ تولىق ماعىناسى، ناعىز اكە دەگەن ماعىنا بەرەدى. «ت» دىبىسى، ءسوزدىڭ قاي جەرىندە قولدانىلسا دا، تولدى-تولىستى، كەمەلىنە كەلدى، ال «ەكە» اتام قازاقتىڭ «اكە» دەگەن ءسوزى. ارابياداعى مەكە قالاسىنىڭ اتاۋى دا وسى – مان اكە. ماڭعىستاۋلىقتاردىڭ كۇنى بۇگىندە دە تۇرجانعا – تۇرەكە، نۇرجانعا – نۇرەكە، مۇقانعا – ماكە،  ناعىمادينگە - ناكە، سەرجانعا - ساكە، بەرىككە - بەكە ت.ت. دەپ سويلەيتىندەرىمىزدىڭ سىرى وسى.

يران ەلىندەگى قازاققا قاتىستى اتاۋ جالعىز تەكەران ەمەس. ول ەلدە تومەندەگىدەي جەر-سۋ، تاۋ، ەلدى مەكەن اتاۋلارى كۇنى بۇگىندە دە ساقتالعان: قاز ەرىن (كازەرۋن), مان (ماند), تەڭگە (تەنگە), جەم (دجەم), اداي قالا (تايباد), قوجا قالا (حادجي اباد), نۇر قالا  (نۇراباد),  اقتاۋ (اكتاۋ), قىزىل وزەن، ءالي قالا (الي اباد), سارى، قۇم، جۇپار (جۋپار), قاراشاي (كاراچاي), قيماق تاۋ، تاجەن، سەمەي (سەمنان) ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى.

ەجەلگى يراندىقتار وزدەرىن، سوعان سايكەس بۇكىل الەم تاريحشىلارى يراندىقتاردى ارىستار (اريەتس) دەپ اتاعان. ولاردىڭ پارسى اتالىپ، ءسوز تۇبىرىندە «ار» دەگەن ۇعىمدى ۇستاپ جۇرگەندەرىنىڭ سىرى دا وسى.

تاريح تاعلىمى: ەسكە ۇستايىق! ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ءوزىنىڭ اتاسى) ەشقاشان جاڭىلىسىپ كورگەن ەمەس. جاڭىلىساتىن تەك قانا ادامداردىڭ ساناسى، ياعني اقىلى مەن بىلىمدەرىنىڭ دەڭگەيى عانا.

«يران ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسى باستاۋىن «اۆەستادان» الاتىن «ارىس» دەگەن ۇعىمنان، ياعني «ارىستار ەلىنەن» الادى.

اعاماندار (اقپاندار ب.ە.د. 550—327 جج) داۋىرىندە دايلاردان (ادايلاردان م.ق.) شىققان ارشاك مەملەكەتىن (ب.ج.س. دەيىنگى 250  — ب. ج.س. 224) ارىستار ەلى دەپ اتادى. (ارشاك – بىزشە ار ساق بولىپ شىعادى).

ساساندار مەملەكەتى (ب.ج.س. 224—651جج.) اۆەستالىق دەرەكتەن شىعاتىن «ارىستار پاتشالىعى» دەگەندى بىلدىرەدى. ساسانيدتەردىڭ ارنايى لاۋازىمى ەران مەن انەراننىڭ پاتشالارىنىڭ پاتشاسى دەپ اتالدى.

ولار وزدەرىن ەسكى زامانداردان بەرى  «يراني» (يراندىقتارمىز) دەپ اتاعانىمەن،  ولار 1935 جىلعا دەيىن ەجەلگى گرەكشە اتاۋى «پەرسيا» دەپ اتالىپ كەلدى.  سول جىلدان بەرى يران شاحى رەزانىڭ تالاپ ەتۋىمەن يران دەپ اتالىپ كەلەدى». (يران – ۆيكيپەديا).

مىنە وسىلايشا، ولاردىڭ وزدەرى دە، بۇكىل الەم تاريحى دا يراننىڭ تەگىن ماڭعىستاۋلىق قاز ادايدان شىعارادى.

ارىستاردىڭ اداي شەجىرەسىندەگى اتاۋى جارى - اداي اتانىڭ كەنجە نەمەرەسى مۇڭالدان تارايدى. اداي – كەلىمبەردى – مۇڭال – جاۋلى – جارى بولىپ تاراتىلادى. ەل اۋزىنداعى «جارى كوپ پە، تارى كوپ پە؟» دەلىنەتىنىنىڭ سىرى وسى. جارىنىڭ ءتۇبىرى «ار» بولاتىنى دا وسى. الەمدى بيلەگەن قازاقتىڭ ۇلى قاعانى شىڭعىس قاعاننىڭ دا تەگى وسى مۇڭال-جارى رۋىنىڭ قيان (قياتىنان) تارايدى. بۇكىل جەر شارىنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنە بارىپ وتاۋ تىككەن ارىستار قاز ادايدان ەنشى الىپ بولەك شىققاندار، ال ماڭعىستاۋلىق قاز ادايلار قاراشاڭىراقتا قالعانى بولىپ تابىلادى.

«بىزگە جەتكەن ءدىني ماتىندەر ىشىندەگى ەڭ ەسكىلەرىنىڭ ءبىرى «اۆەستا». وسىدان 3,5 مىڭ جىلداي بۇرىن زاراتۋشترا ء(زاردوش) پايعامبار تۇزگەن ءماتىن. (م. بويس. «زوراستريتسى») وسى عالىمنىڭ جازۋىنشا كوكتەم مەرەكەسى كۇنى تاڭەرتەڭ وزەنگە شومىلىپ جاعاعا شىعا بەرگەن زاراتۋشترا قارسى الدىندا كۇندەي جارقىراپ تۇرعان قۇدىرەتتى كورەدى. وقيعا كاسپي تەڭىزىنىڭ تەرىسكەي شىعىسىنداعى دالادا تۇيەلى اۋىلدا ورىن العان. بۇل جارقىراپ تۇرعان قۇداي دانالىق يەسى ياعني ەسكى پارسى تىلىندە احۋرامازدا ەكەن. احۋرامازدا زاردوشكە ۋاحي تۇسىرەدى. ونى ءزاردوش كوكىرەگىنە قۇيىپ الادى. دانالىق يەسى زاردوشكە الەمنىڭ اقيقاتىن اشادى. زاردەش سول اقيقات جونىندە ۋاعىز ايتا باستايدى. زاردوشكە ايان ەتىلگەن اقيقات نە ەدى؟ ول بىلاي. قۇداي جالعىز. ول دانالىق يەسى. ول مەيىربان، ءادىل، قۇدىرەتتى. ادام جالعىز دانالىق يەسىنە سيىنۋى كەرەك. كۇن سايىن 5 رەت ءمىناجات ەتۋى كەرەك. دۇنيەنى جاراتقان سول دانالىق يەسى. قۇداي دۇنيەنى ەش كەمشىلىكسىز كەمەل جاراتقان. بىراق انگراماين سايتان قۇداي جاراتقاننىڭ بارىنە قارسى شىقتى. بارىنە زالال كەلتىردى. كوكمايسا دالانى قۋراعان شولگە اينالدىردى. تۇششى تەڭىزدى تۇزدى كولگە اينالدىردى. ادامدى ازعىردى. ءبىر-بىرىمەن جاۋلاستىرىپ قويدى. ول سايتاننان كورعانۋ ءۇشىن ادام تەك ىزگى وي، ىزگى ءسوز، ىزگى ىستەرگە بەرىلۋى كەرەك. احۋرامازدا قۇداي زۇلىم سايتان انگراماينمەن جەر بەتىندە اقىرزامانعا شەيىن ايقاسادى. ادام وسى ۇزاق تا ۇلى شايقاستا قۇداي جاعىنا شىعۋى كەرەك. قۇداي سايتاندى زاماناقىر باستالعاندا جەڭىپ شىعادى. ادامداردى تىرىلتەدى. قىل كوپىر ارقىلى جۇرگىزەدى. وتتى وزەننەن وتكىزەدى. وسىناۋ قيامەتقايىم سىناقتارى ارقىلى جاقسىلار مەن جاماندار اجىراتىلادى. سوڭعىلارداردىڭ بارار جەرى ماڭگىلىك ازاپ بولسا، جاقسىلاردىڭ بارار جەرى ماڭگىلىك راحات مەكەن بولماق» (سماعۇل ەلۋباي «قيامەت-قايىم عاسىرى» 21 بەت).

تۇسىنىكتەمە: سول تۇيەلى اۋىلدىڭ ورنى ماڭعىستاۋدا كۇنى بۇگىندە دە بار. «قاراتۇيە ماناتا» دەپ اتالادى.

«اۆەستادا» ايتىلاتىن كونە قاڭعا قالاسى ماڭعىستاۋدىڭ ەڭ تۇپكى ءتورى تۇپقاراعاندا  (قاراعانتۇپ، قاراعان تۇبەك دەپ تە ايتىلا بەرەدى) ورنالاسقان. ول ايماق كۇنى بۇگىندە دە قانعا بابا دەپ اتالادى. حانعا بابانىڭ تىكەلەي ماعىناسى حان اعا (حانعا). ەڭ العاشقى حان دەگەن لاۋازىمعا  يە بولعان وسى اتامىز. ءبىرتۇتاس قىتاي حالقىنىڭ نەگىزىن قالاعان حان اۋلەتى دە وسى ماڭعىستاۋلىق حاڭعا بابالىقتار. الەم تاريحى مەن مادەنيەتىن سان رەت ءدۇر سىلىكىندىرگەن بۇگىنگى قاڭلىلىر وسى اتامىزدىڭ ۇرپاقتارى. سەبەبى، ءسوز ءتۇبىرى جاڭىلىسپايدى. حان اتامىزدىڭ اتىنا جالعانعان «لى» جالعاۋى تاۋەلدىلىكتى (مىسالى، پالەنشەنىڭ اۋىلى) بىلدىرسە، سوڭعى «ى» دىبىسى بالاسى، ۇرپاعى دەگەندى بىلدىرەدى (مىسالى، ابۋباكىر كەردەرى دەگەنىمىزدە، بۇل ابۋباكىر كەردەرىنىڭ بالاسى دەگەندى بىلدىرەدى). بۇل بۇكىل الەم مادەنيەتى ماڭعىستاۋدان باستالادى دەگەن ءسوز. ماڭعىستاۋدىڭ «360 اۋليەلى كيەلى ماڭعىستاۋ» دەپ اتالاتىنىنىڭ دا سىرى وسى.

ۇلى مادەنيەتى بۇكىل الەمدى مويىنداتقان بۇل ەل جايلى، «كادىمگى تاريح» اتتى فۋندامەنتالدى عىلىمي ەڭبەكتىڭ اۆتورى جورج لۋي لەكلەرك (بيۋففون) ءحۇىىى عاسىردا بىلاي دەپ جازىپتى: ء«بىرىنشى ەل (مەملەكەت), ياعني وسىلاي دەپ اتالۋعا لايىق» وتە ەسكى زاماندا كاسپي تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعىندا دۇنيەگە كەلگەن. بۇل حالىق عىلىمدى، ونەردى جانە باسقا دا يگىلىكتەردى دۇنيەگە اكەلگەنى ءۇشىن دە ۇلكەن قۇرمەتكە لايىق... ولار توتەنشە باقىتتى بولدى، سەبەبى ولار وتە ءبىلىمدى ەدى»، «كەيىن جاتتىڭ شابۋىلىنا ۇشىراپ، ادامزاتتىڭ ۇلى تسيۆيليزاتسياسىن قارا تۇنەك باستى».