قازاقتاردىڭ اسكەري قارۋ جاراعى
كيەلى ەلى مەن جەرىنىڭ بىرتۇتاستىعىن قورعاپ، بوستاندىعىن ساقتاپ قالۋدا باتىر قازاق حالقى استىنداعى اتىنىڭ بەلىنە، ءوزىنىڭ سوم بىلەگىنىڭ كۇشىنە، الىپ جۇرەگىنىڭ تۇگىنە، بويىنداعى بەس قارۋىنىڭ ايباتىنا سەنگەن.
ادىرنا – وگىزدىڭ جون تەرىسىنەن جاسالىپ، ساداق اعاشىنىڭ ەكى باسىن ءيىپ ۇستاپ تۇراتىن كەرمە قايىستىڭ اتاۋى. وسىنداي ءيى قانعان تەرىدەن جاسالعاندىقتان، ساداق سەرىپپەلى بولىپ، جەبەسى الىسقا ۇشادى. ەتنوگرافتار ادىرنا تۇركى، موڭعول تىلدەرىندەگى «ادار»، «ادىر» سوزدەرىمەن توركىندەس»، - دەيدى.
ايبالتا – ەجەلگى ەگيپەت زامانىنان بەرى بەلگىلى سوعىس قارۋى، وتكىر دە ايباتتى. ايبالتا ورتا ازيا مەن قازاقستانعا 14-15 عاسىردا كەڭىنەن تاراعان. ونىڭ العاشقى ۇلگىلەرى باتىس پەن شىعىستىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنىڭ قارۋ-جاراعىندا ۇشىراسادى. قازاق ۇستالارى ايبالتا سابىنىڭ ۇڭعىدان وتەر ەكى جاعىن تەمىر قۇرساۋمەن شەگەلەپ، ونى ۇلتتىق قوشقار ءمۇيىز ءتارىزدى ويۋ-ورنەكپەن بەزەيدى. قولعا ۇستاۋ ءۇشىن ساپتىڭ تومەنگى جاعىنا قايىستان بۇلدىرگە بايلايدى. ايبالتا سابىنىڭ ۇزىندىعى 70-90 سانتيمەترگە دەيىن جەتەدى. ايبالتانى بەلگە بايلايدى نەمەسە تەبىنگىنىڭ استىنا قىستىرادى.
ايماۋىت – جاۋىنگەرلەر-ءدىڭ (ساربازداردىڭ) ۇرىسقا شىعاردا وق وتپەۋى، قىلىش ءجۇزى باتپاۋى ءۇشىن ۇستىنە كيەتىن ساۋىتى. ول اسىل بولاتتان شىتىر تورلى ەتىپ سوعىلادى. سوعىلۋى قيىن. كەز-كەلگەن باتىر تاۋىپ، كيە الماعان ۇرىس كيىمى. ايماۋىتتىڭ شىنجىر تورى دەنەگە باتپاس ءۇشىن ىشىنەن كيىز كەبەنەك كيىلەدى.
1. الداسپان – سەمسەردىڭ ءبىر ءتۇرى. جەكپە-جەك شايقا- ستا قولدانىلاتىن قارۋ بول-عاندىقتان ءارى سالماعىنىڭ اۋىرلىعىنا بايلانىستى ونىڭ قىنى بولمايدى، باتىرلار شايقاسقا قولعا ۇستاپ شىعادى. سول سەبەپتى الداسپاندى كۇشتى، قارۋلى باتىرلار عانا پايدالانعان. الداسپاندى بەلگە بايلايدى نەمەسە يىققا اسىپ الادى. ول سەمسەر، قىلىشتىڭ ىشىندەگى ەڭ اسىلى. باتىرلار جىرىندا ءبىر سىلتەگەندە قارا تاستى دا قاققا ءبولىپ، قيىپ تۇسەتىن الداسپاندار كوپ سۋرەتتەلگەن.
2. ورمەك جابدىعىن دا الداسپان دەپ اتايدى. ول اعاشتان قىلىش ەتىپ جاسالادى. بۇل قۇرال كىلەم ورمەگىندەگى تارتىلعان كۇزە- ۋدەگى ءجىپتى كۇزەۋسىز استىڭعى جىپتەن ءبولىپ، ارقاۋعا ءتۇسىرىپ، قاعىپ وتىرۋ ءۇشىن قاجەت. مۇنى سوعىس قارۋ-ىمەن شاتاستىرماي، بىلگەن ارتىق ەمەس. الماس قىلىش – سوعىس قارۋى. بولاتتىڭ ەڭ اسىلىنان سوعىلادى. قازاق باتىرلارى اسىنعان بەس قارۋدىڭ ءبىرى – وسى الماس قىلىش. ناركەسكەن الماس قىلىشتىڭ اڭىزعا اينالعان ءتۇرى. 1861 جىلى زلوتوۋستا ورىس ينجەنەرى انوسوۆ قازاقتاردىڭ ەرتەدە پايدالانعان الماس قىلى- شتارىنىڭ وتە وتكىر بولۋ- ىنىڭ ءبىر سىرى سۋارۋ ءتاسىلىن-دە، بولاتتى سالقىن كۇيىندە سوعۋىندا ەكەنىن انىقتاپ، سونداي الماس قىلىشتاردى ورىس جاۋىنگەرلەرىنە جاساتقان.
اقبەرەن – 1. اسىل بولاتتان جاپىراق تورلى ەتىپ سوعىلعان باتىرلار ساۋىتى. ونى قىلىش كەسپەيدى، نايزا تەسپەيدى، ودان ساداق وعى وتپەيدى دەپ سيپاتتايدى.
2. بولاتتان قۇيىپ جاسالىنعان ۇزىن ۇڭعىلى ءشيتى مىلتىقتىڭ دا اتاۋى – اق-بەرگەن. مۇنداي مىلتىقتىڭ وعى الىسقا ۇشادى، ءدال تيەدى. ءارى مىلتىقتىڭ سالماعى اۋىر بولادى. ونى «سيراقتى مىلتىق» دەپ اتاۋىنىڭ سىرى: ۇڭعىسىنىڭ ۇش جاعىندا اشالى تايانىشى بار.
اتپا نايزا – ول ءارى اڭشىلىق قۇرالى، ءارى سوعىس قارۋى بولىپ سانالادى. ونىڭ ۇزىندىعى مەن سالماعى كادىمگى نايزادان قىسقاراق، جەڭىل. قازاقتار مۇنداي نايزانى جاققا سالىپ اتقان (لاقتىرعان). اتپا نايزا جوعارى پالەوليت ءداۋى- رىندە-اق قولدانىلعان. ونىڭ سول كەزدەگى ۇشىنىڭ تاستان، سۇيەكتەن جاسالعانى بەلگىلى. اتپا نايزانى ەرتە-دەگى مەكسيكاندىقتاردىڭ دا، برازيالىقتاردىڭ دا، پاپۋاستاردىڭ دا پايدالان- عاندىعى جونىندە دەرەكتەر بار. ول ساداقتىڭ شىعۋىنا نەگىز قالاعان ءتارىزدى. تاريحتا ريمدىكتەردىڭ دە جاياۋ اسكەرلەرىن اتپا نايزامەن قارۋلاندىرعانى جونىندە دەرەكتەر كوپ. اتپا نايزانى بۇلدىرگەسىز لاقتىرعاندا 30 مەترگە، بۇلدىرگىمەن لاقتىرعاندا 70 مەترگە جەتەدى. ورتا عاسىرلاردا اتپا نايزانى ەۋروپا مەن رەسەي دە قولدانعان. اتپا نايزا – قىپشاقتاردىڭ اسكەري قارۋ-جاراقتارىنىڭ ەڭ كونە تۇرلەرىنىڭ ءبىرى.
اشا – بۇل نايزانىڭ ەجەلگى ءتۇرى. بولاتتان ەكى ايىر ەتىپ سوعىلادى. ەكى ايىر تارماعىنىڭ اراسى 10-15 سانتيمەتر، ۇزىندىعى 30-40 سانتيمەتر بولادى. سابىن قايىڭنان جاسايدى. اشانى قارسى شىققان جاۋدى شانشىپ، اتتان قۇلاتۋ ءۇشىن قولدانادى. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىندە اسكەري قارۋ-جاراقتىڭ ءبىر ءتۇرى رەتىندە ساربازدار قولىنا ۇستاپ، جازالاۋشى وتريادتارمەن شايقاستا ولارعا قارسى الىپ شىققان.
بادانا – ايماۋىت، اقبەرەن ءتارىزدى باتىرلار كيگەن تەمىر ساۋىت. ساقينا تورلى ەتىپ جاساعان. ەتەك-جەڭىنىڭ ۇزىن دا، قىسقا دا تۇرلەرى بار. شىعىرشىقتى كىرەۋكە ساۋىتتىڭ كوزىنە اسىل تەمىردەن دوڭگەلەك جاپىراق باستىرما سوعىلعان ءتۇرىن «بادانا» نەمەسە «بادانا كوزدى كىرەۋكە» دەپ اتايدى.
بەسقارۋ – ەرتەدە باتىرلار بويىنا اسىنعان قارۋلاردىڭ جالپىلاما اتاۋى. قازاقتاردىڭ بەسقارۋى: قامشى (دويىر), سويىل، شوقپار، نايزا، جاق (ساداق). «ەر قارۋى – بەس قارۋ». سويىلدىڭ ورنىنا قىلىش نەمەسە ايبالتا دا اسىنعان. بۇيدا پىشاق – بۇل دا قارۋ سانالادى. سابى سۇيەكتەن، مۇيىزدەن، ىرعاي-دان جاسالاتىن جەتەلى ۇزىن پىشاق. سابىنىڭ موينىن جەز، مىس، كۇمىسپەن اشەكەيلەيدى. وسىلاي جاسال-عان پىشاقتى قازاقتار «سارىمويناق پىشاق» دەپ تە اتايدى.
بىلتە (پىلتە) مىلتىق – قازاقتاردىڭ وزدەرى جاساعان، ماقتا بىلتەمەن وت الاتىن، سەرىپپەسىز مىلتىعى. ونىڭ ءبىر ءتۇرى ماسكەۋدىڭ تاريحي مۇراجايىندا كورنەكى جادىگەر رەتىندە ساقتاۋلى تۇر. XVI-XVIII عاسىرلاردا جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى شايقاستا كوپ قولدانىلدى، كوپ جاساپ شىعارىلدى. بىلتەلى مىلتىقتىڭ ەڭ ۇزىنى، ءارى اۋىرى – «شامقال»، ەڭ الىسقا تيەتىنى – «كۇلدىر ماماي» دەپ اتالادى.
گۇرزى – تەمىر شوقپار. ەرتەدە ول ءارى اڭ اۋلاۋ، ءارى سوعىس قۇرالى بولعان. بۇل اتاۋ پارسى سوزىنەن شىققان. پالەوليت داۋىرىندەگى العاشقى ادامداردىڭ نەگىزگى قۇرالى بولعان سويىلدىڭ كۇردەلى ءتۇرى. ول سالماعى اۋىر، مىقتى اعاشتان جاسالىپ، جۋان باسى قولامەن، كەيىن تەمىرمەن قاپتالىپ قولدانىلدى. گۇرزى بەرتىندە بيلىك ەتۋدىڭ قۇرالىنا اينالدى.
دۋلىعا – باتىرلاردىڭ ۇرىسقا شىعاردا باسىنا كيەتىن تەمىردەن جاسالعان باس كيىمى. دۋلىعانىڭ ەكى جاعى مەن ارتقى ەتەگىنە تەمىر تور ىلىنەدى. ول ادامنىڭ موينى مەن يىعىن تىماق ءتارىزدى تۇتاس جاۋىپ، قىلىش، وقتان قورعايدى.
جاق – سىرت ءتۇرى مالدىڭ جاق سۇيەگىنە ۇقساس، وعى الىسقا ۇشاتىن، كولەمى ساداقتان ۇلكەن جانە سەرپەر اعاشى جۋان، ساداقشا يىلگەن تۇسى ءسىرى تاسپامەن وراپ قاپتالعان سوعىس قارۋى. وعىن ۋىعى دەپ اتايدى. ونى «جاي» (نايزاعاي) دەپ اتاپ، ەرەكشە قاستەرلەيدى. جەبە – ساداق وعىنىڭ ماساعى. العاشقىدا ونى وتە بەرىك كرەمني تاسىنان، كەيىن قولادان، تەمىردەن جاساپ وقتىڭ ۇشىنا قاداعان. تەمىر جەبەلەر XIX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنا دەيىن قولدانىلدى. جاۋدىڭ جولىنا قۇرىلاتىن تىكەنەكتى تەمىردىڭ دە اتاۋى – جەبە.
جەكە اۋىز – ءبىر عانا وقپەن اتىلاتىن مىلتىق. ونى ءبىر اۋىز، قاندى اۋىز، جەزدى اۋىز، بەرەن دەپ تە اتاي بەرەدى. جەكە اۋىزدىڭ بولشەكتەرىنىڭ اتاۋى: قۇنداق، وقپان، ءشۇرپى، شاپپا، سيراق. وعان وقتى اۋزىنان سالىپ اتادى. جەكە اۋىزدى ەرتەرەكتە قازاق ۇستالارى قولدان سوعىپ جاساعان، دەيدى زەرتتەۋشىلەر.
جىعا – سوعىستا باسقا كيەتىن ساۋىت. توبەسى ۇشكىر، ماڭداي الدى ادامنىڭ قاسىنا دەيىن ءتۇسىپ تۇراتىن، جەلكە جاعىنا ءبىر جارىم قارىستاي شىنجىرلى باۋلار مويىندى اينالا تاعىلاتىن بۇل باس كيىمدى باتىرلار، جاساقتار كيگەن.
زەرە – ۇستىگە كيەتىن ساۋىت. ول ساداق جەبەسى وتپەيتىندەي ەتىپ، شىنجىرلاپ تۇرىپ جاسالادى. زەرەنى جاۋىنگەرلەر ءبىر قابات كيىمنىڭ ۇستىنەن كيەدى. كەۋدە تۇسىندا جۇرەكتى ساداق وعىنان قورعاپ تۇراتىن ەكى بولەك تاباقشا قالتقىسىنىڭ اتاۋى «شاراينا». بۇل ساۋىتتىڭ زەرە اتالۋىنىڭ سەبەبى: ول مىس، قولا، جەز، كۇمىس ءتارىزدى جالتىراۋىق شىعىرلاردى ۇزبەلەستىرۋ ارقىلى جاسالادى.
زۇلپىقار – شىعىستا اڭىزعا اينالعان، كيەلى، قاسيەتتى سانالعان قىلىش. ءار حالىقتا ول جونىندە ءارتۇرلى قىزىق اڭگىمەلەر، اڭىزدار بار. قازاق حالقىندا كەڭ تاراعان اڭىز-اڭگىمەدە ازىرەت الىگە ء«دۇلدۇل» دەگەن سايگۇلىكتى، «زۇلپىقار» دەگەن الماس قىلىشتى اللاھ تاعالانىڭ ءوزى سىيعا تارتقان دەپ باياندالادى. ۇلىق پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) تۋرالى قيسسا-داستانداردا زۇلپىقار ءجيى ايتىلادى. زەرتتەۋشىلەر «تاريحي شىندىقتا زۇلپىقاردى ازىرەت الىگە مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبار تارتۋ ەتكەن»، - دەيدى.
كوبە – كەبەنەك سىرتىنان كيىلەتىن تەمىر ساۋىتتىڭ ءبىر ءتۇرى. ونىڭ ەكى ءتۇرى بار، ولار بىلاي جاسالادى:
1. جۇرەكتى، بىلەكتى، تىزەنى، يىقتى ساداقتىڭ وعىنان، قىلىشتان قورعاۋ ءۇشىن جالپاق تەمىردەن جاسالادى.
2. بۇكىل كەۋدەنى قورعاۋ ءۇشىن تىرناق كوبەسىنە ۇقساس قولا، مىس، التىندى قوبىلاپ، قاتپارلاپ ءتىزىپ، نەمەسە تەمىر شىنجىرلاردى بىرىكتىرىپ، كويلەك ءتارىزدى ەتىپ جاسالادى.
كوزە ساۋىت – سوعىس كيىمى. ودان ساداق وعى، نايزا ۇشى، قىلىش ءجۇزى دەنەگە وتپەيدى. ول كوبىنەسە باس كيىم، قالقان، كەۋدەگە قاقتاعان شار اينا، بىلەككە، تىزەگە جاباتىنى قىش قورۋىشتار تۇرىندە جاسالادى.
كىرەۋكە – ەرتە زامانداعى سوعىستا باتىرلار كيگەن وق وتپەس ساۋىت. ونىڭ باسقا ساۋىتتاردان وزىندىك ايىرماشىلىعى بار. ول كەۋدەسىندە، ارقاسىندا، ءبى- لەك ۇستىندە تەمىردەن نەمەسە كوزەدەن جاسالعان شارالارىنىڭ (شاراينا-سىنىڭ) بولۋى.
قالقان – شايقاسقاندا نايزا، قىلىش سوققىسىنان، ساداق وعىنان قورعانۋ ءۇشىن قولعا ۇستايتىن قۇرال. مەتالل قالقاندى العاش رەت ب.ز.ب. ەكى مىڭىنشى جىلداردا ەجەلگى اسسيريالىقتاردىڭ پايدالانعانى جونىندە دەرەكتەر بار. بۇرىندارى ءتورت بۇرىشتى، دوڭگەلەك، جارتى تسيليندر ءتارىزدى، جۇرەكشە، استاۋشا ۇلگىدەگى دە قالقاندار بولعان. شىعىستا كوننەن، قولادان، اعاشتان، تەمىردەن جاسالعان دوڭگەلەك قالقاندار كەڭ تاراعان. قازاقتاردىڭ ەرتەدەگى قارۋ-جاراعىندا وسىنداي دوڭگەلەك قالقاندار قولدانىلعان.
قانجار – ەكى ءجۇزدى، ۇشى وتكىر، قىسقا ساپتى قارۋ. ونى بولاتتان سوعىپ جاسايتىندىقتان وتكىر، مىقتى بولادى. VI-XII عاسىرلاردا قانجار جاساۋ تۇرىك قاعاندىعىنىڭ قاشقار، بالاساعۇن، شاش، وتىرار تاعى دا باسقا قالالارىندا كەڭىنەن ورىستەگەنى جونىندە دەرەكتەر بار. قازاق حاندىعىندا جاساقتار قانجاردى ىقشام قارۋ رەتىندە پايدالانعان. قانجارعا كۇمىس، التىن جالاتىپ، سابىن اسەمدەپ تە بەلگە تاققان.
قوزى جاۋىرىن – ساۋىت بۇزۋعا ارنالىپ جاسالعان ساداق وعىنىڭ ۇشى (ماساعى). ورتاسى قىرلانىپ، ەكى ءجۇزدى ەتىلىپ جاسالادى. بولات جەبە ماساعى ابدەن كەپكەن ەمەننەن، سامىرسىننان، قامىستان جونعان وقتىڭ ۇشىنا بەكىتىلىپ، اتىلادى. قوزى جاۋىرىن جەبەنى اتاتىن قۇرال-قوس جاۋىرىن ساداق. مۇنداي ساداقپەن قوزى جاۋىرىن وقتى ابدەن جاتتىققان، قارۋلى باتىرلار، جاساقتار اتقان.
قورامساق – ساداق وعىنىڭ ساۋىتى. ونى بەلگە بايلاپ نەمەسە يىققا اسىپ الادى. قالىڭ كوننەن جاساپ ورنەكتەيدى. قورامسا ىشىنەن ەكى قاتار كولدەنەڭ تاسپا تارتادى، وعان جەبەلەردى قاتارلاي تىزەدى. وقتىڭ الۋعا وڭاي بولۋى ءۇشىن جەبەنىڭ كىرىسى تومەن قاراتىلادى.
قىلىش – يمەك كەلگەن، وتكىر ءجۇزدى، ۇشكىر، شابۋعا، شانشۋعا لايىقتى قارۋ. ول نەگىزىنەن، اتتى اسكەر قارۋى بولىپ سانالادى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ەكى مىڭ جىلدىقتا قىلىشتى ءار ەلدىڭ اسكەرى قولدانعان. بولات قورىتۋ ءىسى يگەرىلگەن سوڭ ورتا ازيانىڭ كوشپەلى ەلدەرىندە، شىعىس ەۋروپادا ءVIىى عاسىردا بولاتتان جاسالعان قىلىشتار پايدا بولدى.
مىلتىق – اڭ اۋلاۋدا، سوعىستا قولدانىلاتىن قارۋ. العاشقى مىلتىق ءدارىسىنىڭ قۇپياسىن ارابتار قىتايدان ءبىلىپ، ءحىى عاسىردا ونى ءوندىرىپ، وق-ءدارى جاساعان. مىلتىقتىڭ العاشقى تۇرلەرى قازاقتار-دىڭ اراسىندا پايدا بولعان مەرزىمى – حV-ءحVIى عاسىر. مىلتىقتىڭ ءشيتى، بىتىرالى، بىلتەلى، شۇرىپپەلى، وپىرمالى، قوس اۋىز، جەكە اۋىز، كوكبەرەن، بەساتار ءتارىزدى تۇرلەرى بار.
نايزا – بۇكىل الەم حالىقتارى اڭ اۋلاعاندا، سوعىستا قولدانادى. قادالعىش، لاقتىرمالى قارۋ. ول پالەوليت داۋىرىندە پايدا بولىپ، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە دەيىن قولدانىلدى. نايزنىڭ اسكەري قارۋ رەتىندە كەڭ تاراعان كەزى – تەمىر عاسىرى. قازاق باتىرلارى مەن جاۋىنگەرلەرىنىڭ دە قارۋى شاشاقتى، تەمىردەن ۇشكىر ۇشى بار، ۇزىن نايزا بولدى.
ناركەسكەن - وتكىر قىلىشتىڭ ايرىقشا ءتۇرى. ونىڭ باسقا قىلىشتاردان وزىندىك ايىرماشىلىعى بار. ول: ناركەسكەننىڭ اسىل بولاتتان ەكى ءجۇزدى ەتىپ جاسالۋى، سابىنىڭ سۇيەك نەمەسە مۇيىزدەن قوندىرىلىپ، التىن، كۇمىستەن بەدەرلەندىرىلۋى. ەرتەدە ناركەسكەندى حاندار، جوعارى بيلىكتەگىلەر، حاس باتىرلار ۇستاعان. حاندار ايرىقشا سىيلىق رەتىندە ناركەسكەندى ءباھادۇر باتىرلارى مەن قولباسشىلارىنا سىيعا تارتىپ، ولاردى ۇلىقتاپ وتىرعان.
وقشانتاي – وق-ءدارى سالاتىن ارنايى قالتا. وقشانتايدى قازاق زەرگەرلەرى ساپيان بىلعارىدان جاساپ، اينالاسىن شاشاقتاعان. ول بەلبەۋدەگى شىعىرشىققا ىلىنەدى.
ساداق – جەبەمەن اتاتىن قارۋ. ساداقتى مەزوليت داۋىرىنەن ءحىى عاسىرعا دەيىن، كەيبىر حالىقتار حح عاسىرعا دەيىن پايدالانىپ كەلدى. قاراپايىم ساداقتى توبىلعى، ۇيەڭكى، تاعى دا باسقا قاتتى اعاش شىبىقتارىن ءيىپ، ەكى ۇشىن قايىسپەن كەرىپ جاسايدى. كۇردەلى ساداقتى سىرتقى بەتىنە ءسىڭىر تارتىلىپ، ىشكى جاعى مۇيىزبەن قاپتالىپ، كەيدە ورتاسى مەن ەكى شەتىنە سۇيەك باستىرما قاعىپ ازىرلەيدى. كۇردەلى ساداقتى كەڭ قولدانىلعان ايماعى – ەجەلگى شىعىس ەلدەرى. قازىر ساداق تارتىپ، مەرگەندىك سىناسۋ – سپورتتىڭ ءبىر ءتۇرى.
ساۋىت – ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ءبىرىنشى مىڭجىلدىقتا اسسيريادا پايدا بولىپ، كەيىن بارلىق ەلگە تاراعان كيىم دەيدى زەرتتەۋشىلەر. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز – ساقتار دا، قىپشاقتار دا ساۋىت جاساۋدىڭ شەبەرى بولعان. قازاقتا: «اق ساۋىتتىڭ جاعاسى بار، جەڭى جوق» دەگەن ماتەل بار.
سويىل – قول قارۋى. الىپ جۇرۋگە ىڭعايلى، جەڭىل. ۇزىندىعى 2-2,5 مەتر، ديامەترى 6-7 سانتيمەتر قاتتى اعاشتان جاسالادى. ابدەن كەۋىپ، كوپ ۇستالعانىن «قاق سويىل» دەپ اتايدى. شوقپار – قول قارۋى. ونى تۇركى حالىقتارى كونە زاماننان بەرى قولدانىپ كەلەدى. ول سويىلدان قىسقا، باس جاعى جۇمىر بولادى. شوقپاردىڭ باس جاعىن تەمىرمەن دە قاپتايدى. باس جاعىنا قورعاسىن قۇيىپ جاسالاتىن دا شوقپار تۇرلەرى بار.
