ەڭ العاش قولدانىلا باستاعان قازاق قاۋىمى وكىلدەرىنىڭ ءوز زەردەسىنەن تۋعان تۇڭعىش زاڭ نۇسقاسى – تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسى سانالىپ كەلەدى. دەسە دە قازاق دالاسىندا تۇڭعىش جارىق كورگەن پراۆولىق قۇجات 73 باپتان تۇراتىن «ەرەجە» دەپ اتالاتىن زاڭ نۇسقاسىن اباي جازىپ، سەمەي وبلىسىنىڭ قارامولا دەيتىن جەرىندە بەس دۋان ەلىنىڭ بيلەرى سەزىندە قابىلدانىپ، بەكىتىلگەنىن بىلسەك تە، تەرەڭدەپ، دەندەپ زەرتتەي الماي كەلەمىز. 

سەمەي گۋبەرنياسىنا قاراستى بەس ويازدىڭ بي-بولىستارى، ەل بيلەۋشى اقساقالدارى باس قوسقان قارامولا جارمەڭكەسىندە 1885 ج. مامىر ايىندا وتكەن توتەنشە سەزىنە بيىل 130 جىل تولىپ وتىر.  قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتوىنا تۇسپا-تۇس كەلسە دە، ۇلى اقىننىڭ 170 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا  تاقىرىپقا سۇرانىپ تۇرعان بۇل ايتۋلى شارا تۋرالى ەشقايسىسى ءتىس جارمادى. قازاق حاندىعى، قازاق تاريحى جايلى نە ءبىر تەلەارنالار، باسىلىم بەتتەرى تۇششىمدى حابار بەرە المادى. قازاقستان بويىنشا جوعارى وقۋ ورىندارى مەن ارناۋلى وقۋ ورىندارى ابايدىڭ 170 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا  ءارتۇرلى ءىس-شارالار وتكىزىپ جاتقانىمەن قازاق تاريحىندا ويىپ ورنىن الاتىن مەرەيلى قارامولادا جازىلعان ەرەجە جايلى جاق اشپادى. 

قازىر كەز كەلگەن وقۋ وردالارىندا زاڭ فاكۋلتەتتەرى مەن ارنايى زاڭ تۋرالى عانا ءبىلىم بەرەتىن جەتەكشى وقۋ ورىندارى  دا ۇندەمەدى.  قازاق تاريحىندا شەربەشناي سەزى، شار سەزى، قارامولا سەزى سياقتى بىرنەشە اتاۋعا يە تاريحي وقيعا بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاندا ءوز باعاسىن الۋى زاڭدىلىق قوي. ديپلوم جۇمىسى كەزىندە، عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەزىندە تاقىرىپ تابا المايتىندار بۇل جونىندە بىلمەيتىن دە شىعار. ايتپەسە ساكەن وزبەكوۆ، سالىق زيمانوۆ سىندى ءبىر-ەر عالىمنان كەيىن نازاردان تىس قالعان ابايدىڭ قايراتكەرلىك قىزمەتىندەگى جۇلىندى سالاسى وسى «قارامولا ەرەجەسى» بولاتىن.

بۇل «ەرەجەنىڭ» 1886 جىلى قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاحاناسىندا اراب ارپىمەن باسىلىپ شىعارىلعان مۇقيات تۇپتەلگەن شاعىن كىتاپشا تۇرىندەگى ءبىر داناسىن بەلگىلى جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ عۇمىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە قازاقستان ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىنە تابىس ەتكەن. قۇجاتپەن بىرگە بەلگىلى قالامگەر ساپار بايجانوۆقا تومەندەگىدەي حات جولدايدى: «ساپار، 1885 جىلى قارامولادا بەس دۋاننىڭ سەزىندە قابىلدانعان ەرەجەنى بەرىپ جىبەردىم.

1. ەسكىشە  بىلەتىن بىرەۋگە تۇگەل جاڭا الفاۆيتپەن كوشىرتىپ الارسىڭ دا باستىرىپ شىعارارسىڭ (كوشىرمەسىن مۇقيات قاراۋ كەرەك بولار)
2. ەرەجە اۋەلى ورىسشا باسىلعان، قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحيۆىنەن سول تۇپنۇسقاسىن دا الدىرعانىڭ دۇرىس بولار.
3. بۇل وتە ماعىنالى نارسە عوي، ەكى تىلدە دە باسىلىپ شىققانى ۇلكەن ەڭبەك بولار ەدى. (باسقا كورشىلەس باۋىرلارىمىزدا بۇنداي زاڭ قابىلدانباعان عوي).

اباي ارىزىن الدىم. راحمەت.

عابيت مۇسىرەپوۆ. 21.11.85.

ر.س. كوشىرگەندە تاتارشا تەكستىڭ ءوزىن قازاقشالاعان دۇرىس بولاتىن شىعار.ع.م.»

وتكەن عاسىردىڭ اياعىندا قازان قالاسىندا اراب ارپىمەن باسىلىپ شىققان قازاق تىلىندەگى تۇڭعىش پراۆولىق قۇجات قازاقستان ورتالىق ءارحيۆىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ب.بايعاليەۆ پەن ج.احماديەۆتىڭ كۇشىمەن قازىرگى قازاق ءارپى مەن ادەبي تىلىنە يكەمدەي كوشىرىلىپ، 1992 جىلعى اباي جۋرنالىنىڭ №3 سانىندا تۇڭعىش رەت جاريالاندى.

1885 ج. قارامولا دەگەن جارمەڭكەدە بىرنەشە دۋان ەلدىڭ ول كۇندەگى ادەتى بويىنشا باس قوسقان شەربەشناي سەزى بولادى. وسىعان اباي دا كەلەدى. سەمەي وبلىسىنا قاراستى بەس ۋەزدىڭ سەزىنە اباي بي ەمەس، شىڭعىس بولىسىنىڭ «قۇرمەتتى قازاعى» رەتىندە شاقىرىلعان. بۇعان اتالعان سەزدى قابىلداعان ەرەجەنىڭ سوڭىنا جازىلعان تىزىمدەگى اتى-ءجونى دالەل بولادى. ورايى كەلگەندە ايتا كەتۋىمىز كەرەك، عالىم بەيسەنباي بايعاليەۆ «اباي ءومىربايانى ارحيۆ دەرەكتەرىندە» اتتى كىتابىندا: «قۇرمەتتى قازاق» - ەل ۇعىمىنداعى اۋىلدىڭ سىيلى اقساقالى، كەز كەلگەن بەدەلدى ادامى ەمەس، جەرگىلىكتى اكىمشىلىك تاراپىنان ۇسىنىلىپ، دالا گۋبەرناتورى بەكىتەتىن اتاق-دارەجە. بۇل دارەجە وكىمەت الدىندا ەرەكشە ەڭبەگىمەن كوزگە تۇسكەن قازاقتارعا عانا بەرىلگەن» - دەيدى. بۇل ۋاقىتتا توبىقتى ىشىندە ابايعا جاۋ بولىپ شىققان كىسىلەر، وزدەرىن ىشتەي نيەتتەس، تىلەكتەس بولاتىن كىسىلەردى باسقا ەلدەردەن دە تاۋىپ العان بولادى. بۇرىن ابايدىڭ وزگە سىرت ەلدەگى دوستارى  كوپ بولسا، سول دوستارىنىڭ قارسىسىندا جۇرگەن جاۋلارىنىڭ بارلىعى دا ەندى توبىقتى ىشىندە جىكتەلىپ العاندا شۇرقىراسىپ كەلىپ، وپ-وڭاي ابايدىڭ توبىقتى ىشىندەگى جاۋلارىمەن تابىسىپ، سولاردىڭ قاراسىن كوبەيتىپ، تابىن مولايتادى.

شەربەشنايعا جيىلعان توپتىڭ ىشىندە وسى  سياقتى ابايعا قاستىق نيەت ويلايتىن ادامدار قارامولاعا كەلەتىن جاندارالدان ابايدى جازالايتىن قاتتىلىقتى كۇتەدى. اباي ايدالار دەپ تە ءۇمىت قىلاتىندار بولادى. سونىمەن جاندارال كەلىپ توبىقتى ىشىندەگى كىسىلەرىن جاعالاي ءجۇرىپ، ارقايسىسىمەن تانىسىپ كەلە جاتىپ، ابايعا كەلگەندە; «پارتياشىل، ەل بۇلدىرگىش  قۇنانباەۆ سەنبىسىڭ؟» دەيدى. اباي «مەن» دەپتى. «نەگە پارتيا قىداسىڭ؟» دەگەندە; «جالعىز مەن پارتيا قىلمايمىن، دۇنيە تۇگەل پارتيا، جاندى-جانسىز ماقۇلىقتىڭ بارلىعى دا الىس-تارتىسپەن تىرشىلىك ەتەدى. دۇنيەدەگى تىرشىلىك كۇرەس، پارتيا تىرشىلىگى، اۋەلى ءوزىڭىز دە پارتيا قىلاسىز» دەيدى. «سەنى ەل نەگە كوپ جاماندايدى؟» دەگەندە; «ەل كوپ، مەن جالعىزبىن، كوپ ارقاشان تەنتەك، بۇزىق، بۇزىق كوپپەن الىسقان جالعىز جاماناتتى بولماي تۇرمايدى. قاي قاۋىمدى الساڭىز دا، جاقسىسىنان جامانى كوپ ەمەس پە؟ بىراق، كوپ ەكەن دەپ جاماننىڭ ءسوزىن ماقۇلداۋ كەرەك پە؟» دەپتى.

وسى سوزدەردەن كەيىن «ابايدى نە قىلار ەكەن» دەپ انتالاسىپ،  اسىعىپ كۇتىپ تۇرعان ەلدىڭ بارلىعىنىڭ كوزىنشە جاندارال ابايدى وزىنە تىككەن ۇيگە ەرتىپ ءجۇرىپ، ۇزاق اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ قالادى. ازدان سوڭ، ءشاي ءىشىپ شىققاندا ەلگە «سيەزدى جاقسى وتكىزىڭدەر، ۇرىدا اقىسى كەتكەندەردىڭ اقىسىن اپەرىڭدەر، سيەزدى جاقسى وتكىزۋ ءۇشىن اباي سياقتى كىسىنى توبە بي سايلاڭىزدار» دەيدى. ءسويتىپ، سەمەي گۋبەرناسياسىنا قارايتىن 5 ۋەزدىڭ 100-دەن استام بي-بولىستارى باس قوسقان توتەنشە  سەزدە اباي توبە بي بولىپ سايلانادى.

بۇل وقيعا ابايدىڭ بىلىمدىلىگى، جۇيىرىكتىگى ارقاسىندا مۇنىمەن الىسقان كىسىلەردىڭ ارقاشان تەڭ تۇسە الماي، ۇلىق الدىنا كەلگەندە جەڭىلىپ شىعاتىنىنى دالەلدەيدى.

سەزدى سەمەيدىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى، گەنەرال تسەكلينسكي باسقارادى. بۇل جارمەڭكەدە وتكەن سەزدە سەمەي قازاقتارى ءۇشىن قىلمىستى ىستەرگە قارسى ارنايى زاڭ ەرەجەسىن قابىلداۋدى ۇيعارادى. تسەكلينسكي ابايمەن جولىققاندا، اباي جالپى قازاق دالاسىن ورىس زاڭدارىمەن عانا باسقارۋعا بولمايتىنىن، بۇل ەلدىڭ ءوزىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى بار ەكەنىن، اتادان بالاعا عاسىرلار بويى ميراس بولىپ كەلە جاتقان ادەت-عۇرپى، زاڭدارى بارلىعىن، كوپ ماسەلەلەردى قازاق ىشىندە وسى زاڭدار نەگىزىندە شەشۋگە بولاتىندىعىن ايتادى. بۇل كەزدە ابايدىڭ باسىنا قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ، كەيبىر اتقامىنەرلەر ابايدى وسى جيىندا قۇرتامىز دەپ كەلگەن ەدى. كەرىسىنشە، ابايدىڭ پاتشا ۇلىقتارىمەن جولىققاننان كەيىن ونىڭ زەرەك، تەرەڭ ءبىلىمدى ادام ەكەنىنە كوزدەرى جەتىپ، ەشقانداي قياناتقا بارمايتىنىن تۇسىنگەننەن كەيىن الگى ادامدار ابايدى توبە بي ەتىپ سايلايدى. اباي شار بويىندا ءۇش كۇننىڭ ىشىندە جانىنا بىرنەشە ادامدى عانا الىپ، 100-دەن ارتىق باپتان تۇراتىن زاڭدى جاسايدى. اباي قازاقتىڭ بۇرىنعى زاڭدارىن جەتىك بىلەتىندىگىن، سونىمەن قوسا ورىس زاڭدارىن دا تەرەڭ مەڭگەرگەنىن كورسەتىپ، وسىلاردىڭ بارلىعىن ۇيلەستىرە وتىرىپ، ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان داۋىردەگى قازاق قوعامىنا قاجەتتى زاڭداردى جازىپ شىعادى. اباي قازاق ەلىنىڭ ادەت-سالتىن، جەتە زەرتتەي وتىرىپ، ادام قۇقىن جان-جاقتى قورعاۋعا بەلسەنە قاتىسادى. وسىلايشا ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ىشىندە قارامولا سەزىنە ارنايى زاڭ ەرەجەسى جاسالىپ، بيلەر تالقىسىنان وتەدى. اباي جازعان قازاقتىڭ جاڭا زاڭ ەرەجەسى (73 ستاتيا) قابالدانادى.  ابايمەن بىرگە قارامولادا بولعان ءمۇسىرالىنىڭ كۋالىگى بويىنشا اباي تىزگەن ەرەجە بابى جۇزدەن اسادى. شاماسى كەلگەنشە كوپشىلىك ءۇشىن ادىلەت ىزدەگەن اباي ۇرلىق، قىلمىس پەن ايەل ماسەلەسىنە ارناپ ەكى جاڭا ەرەجە ايتادى.

ابايدىڭ ەل بيلەۋدىڭ ادىلەتتىك، قۇقىقتىق جۇيەسىنە ساي  زاڭ نورمالارىن زامان تالابىنا ساي جاڭارتادى.  بۇل قازاق قاۋىمىندا ەجەلدەن قالىپتاسقان كەرتارتپا ادەت-عۇرىپ زاڭدارىنا دا، پاتشا وكىمەتىنىڭ حالىقتى قاناۋشىلىققا، زورلىق-زومبىلىققا نەگىزدەلگەن زاڭىنا دا ۇقسامايتىن، وزگەشە قۇجات ەدى. اباي قازاق قوعامىندا ادىلەتتىلىك پەن تۇراقتىلىقتىڭ بەلگىسىندەي بولعان، ەجەلدەن كەلە جاتقان بيلەر ينستيتۋتىنىڭ ادامگەرشىلىكتى ءھام قۇقىقتىق مۇراسىن بارىنشا يگەردى. سوناۋ ءحىىى عاسىردا بيلەر اتاسى اتانعان مونكە ءبيدىڭ تاجىريبەسىن، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىن»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن»، تاۋكە حان تۇسىنداعى ۇلى بيلەر تولە، قازىبەك، ايتەكەلەر دايىنداعان «جەتى جارعىدان» رۋحاني سۋسىندادى. مۇنىڭ ءبارى ابايدى بي رەتىندە ەرتە تانىلۋىنا ىقپال ەتتى.

بۇعان دەيىن رەسپۋبليكالىق «اباي» جۋرنالىنىڭ 1992 ج. №3 سانىندا جاريالانعان ساپار بايجانوۆتىڭ نۇسقاسىن جاريالاپ وتىرمىز.

سەمەي وبلىسىنىڭ بەس دۋانىنىڭ بارشا حالقىنىڭ سايلانمىش ادامدارىنىڭ 1885- جىلى ماي ايىندا شار بويىندا قارامولا سەزىندە جازىلعان ەرەجە»

1-باپ.  بولىستىق سەزدە داۋلار ۇلكەندىگىنە قاراي، سوماسىنا قاراي بىتىلەدى. توتەنشە سەزدەردە ۇلىقتاردىڭ ءامىرى بويىنشا ءبىر وياز ءبىر ويازبەن كەزەكتەسىپ بىتىلەدى، ءار ويازدىڭ بارشا بيلەرىمەن ەمەس.

2-باپ. داۋلاسقان ءار ەكى تاراپ قالاعان بيلەرىن تاڭداپ الادى. بىراق، بي ەسەبىن ەرەجە بويىنشا  ۇلىقتار شىعارادى. سۇرايمىز، ءار تاراپتان ءۇش بيدەن ارتىق بولماسا ەكەن. بي شەشىمىن شىعارماس بۇرىن ۇشتىك بيمەن جاراسادى. ەگەر داۋگەرلەر ۇشتىك بي بىتىمەن بىتپەيمىن دەسە ءھام ءبىتىم بولماسا، سوندا جوعارىدا ايتىلمىش بويىنشا بيلەر تاڭداپ شىعارادى. ەكى جاعىنىڭ بيلەرى تالاسىپ، جۇپ بولسا، تومەندە ايتىلمىش رەت بويىنشا بىتىرەدى. ءار ويازدىڭ حالقى ورتالارىنان ءبىر توبە باسى بي شىعارادى. بۇعان قىزمەتتەگى ءھام قىزمەتسىز دە قۇرمەتتى كىسىلەر سايلانۋعا مۇمكىن. ەگەر بيلەردىڭ ءبىتىمى تالاس بولسا، سايلانعاندار ەكى توبە بي شىعارتىپ الادى، ءتيىستى وياز حالقىنان. ەگەر بۇلاردىڭ اراسىندا تالاس بولسا، قالعان ويازداردىڭ توبە باسىنا جەرەبە سالىنىپ، شىققان كىسى بىتىمدەرىنە ارالاسىپ، سول كىسىنىڭ اۋعان جاعىنىڭ ءبىتىمى ورنىعىپ، ماقۇل بولادى. وسى رەت بويىنشا ويازدىق توتەنشە سەزدەردە ەكى جاعى تەڭ تالاس بولسا، توبە باسى بي ءبىر جاعىنا اۋىپ توقتاتادى.

3-باپ. جاۋاپكەردىڭ شاقىرۋ بويىنشا كەلمەگەندىكتەرىن ستارشىن مەن بولىستار كۋالاندىرىپ، كەلمەگەندىگىنىڭ ماقۇل ياكي ەمەسىن بيلەر تەكسەرەدى. ەگەردە كەلمەگەن  سەبەبى تەكسەرۋ بويىنشا سىيىمدى بولسا، سىرتىنان بيلىك شىعارىلادى. ءبىر ءبيدىڭ ياكي سەزدەگى بيلەردىڭ سىرتىنان قىلعان بيلىكتەرى تاعايىنسىز بولماق. بيلىك كوشىرمەسى ستارشىندار ياكي بولىس ارقىلى ماقۇلدانادى. ەگەردە جاۋاپكەر رازى بولسا، بيلىك تاعايىندى بولىپ، بۇزىلمايدى. ەگەردە رازى بولماسا، ەكى جۇما اراسىندا العاش بيلىك ايتقان بيگە قايتادان ارىز قىلادى. سوندا بي جاۋاپكەردىڭ قۇزىرىنا قايتادان بيلىك ايتادى. ەگەر جاۋاپكەر تەكسەرىلۋ بويىنشا اعارسا ياكي بولىستىق سەزگە تىڭداتسا، سەز بيلەرىنىڭ بيلىگىن ۇناتپاسا، سوندا ايىپتى جاعىن شىعىنىن قايتارۋعا مىندەتتى قىلىپ ءھام جازا بۇيىرىلادى. جالعان ايتقانى ءۇشىن جوعارىدا ايتىلمىش رەت بويىنشا بولىستىق سەزد سىرتتان بيلىك قۇرادى. رازى بولماعان توتەنشە سەزگە بيلىگىن سىناتادى. ءار توتەنشە سەزدىڭ بيلىگى دەر ۋاقىتىندا بۇزىلمايدى.

4-باپ. ەگەر داۋگەر شاقىرىلعان ۋاقىتىندا كەلمەسە، سۇرالمىش داۋىن بوس قالدىرادى. سوندا جاۋاپكەر ارىز ەتسە، بيلەردىڭ ىقتيارى بويىنشا جاۋاپكەردىڭ شىعىنىن داۋگەردەن بۇيىرىپ بەرەدى. بىراق داۋگەر ىقتيارلى داۋىن قايتادان سۇراماققا سول داۋى بيلەردىڭ تەكسەرۋى بويىنشا جالعان شىقسا، داۋدىڭ سوماسىنا قاراي ءھام جاۋاپكەردىڭ قادىرىنە قاراي شىعىنىن تارتادى.

5-باپ. ءبىر ستارشىن ەلدىڭ ىشىندە داۋگەر، جاۋاپكەرلەردىڭ بارشا جانجال، سۇراۋ داۋلارىن سول ستارشىن ەلىنىڭ ءبيى بىتىرمەككە مىندەتتى. بىراق بي ءوزىن مىنانداي جاعدايدا بيلىك ايتۋدان بوساتادى: ەگەر داۋلاسقان جاعىنان ءبىرى تۋىسقان جاقىنى بولسا، قايسى ءبىرى اتا-اناسى، ءبىر تۋما اعا-ءىنىسى، اكەسىنىڭ ءبىر تۋما اعا-ءىنىسى، جيەنى، نەمەرە بالاسى جانە تۋعان قۇداسى ءھام دۇشپان، وشتەس ادامدارى، قايسى ءبىرىنىڭ دۇشپاندىقتارى بۇرىن بيگە ءتۇسىسىپ، موينىنا جازا سالىنىپ، انىقتالعان بولسا، سىيىمدى بولادى.

قارامولادا جازىلعان ەرەجە

ەڭ العاش قولدانىلا باستاعان قازاق قاۋىمى وكىلدەرىنىڭ ءوز زەردەسىنەن تۋعان تۇڭعىش زاڭ نۇسقاسى – تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسى سانالىپ كەلەدى. دەسە دە قازاق دالاسىندا تۇڭعىش جارىق كورگەن پراۆولىق قۇجات 73 باپتان تۇراتىن «ەرەجە» دەپ اتالاتىن زاڭ نۇسقاسىن اباي جازىپ، سەمەي وبلىسىنىڭ قارامولا دەيتىن جەرىندە بەس دۋان ەلىنىڭ بيلەرى سەزىندە قابىلدانىپ، بەكىتىلگەنىن بىلسەك تە، تەرەڭدەپ، دەندەپ زەرتتەي الماي كەلەمىز.  سەمەي گۋبەرنياسىنا قاراستى بەس ويازدىڭ بي - بولىستارى، ەل بيلەۋشى اقساقالدارى باس قوسقان قارامولا جارمەڭكەسىندە 1885 ج. مامىر ايىندا وتكەن توتەنشە سەزىنە بيىل 130 جىل تولىپ وتىر.  قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتوىنا تۇسپا-تۇس كەلسە دە، ۇلى اقىننىڭ 170 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا  تاقىرىپقا سۇرانىپ تۇرعان بۇل ايتۋلى شارا تۋرالى ەشقايسىسى ءتىس جارمادى. قازاق حاندىعى، قازاق تاريحى جايلى نە ءبىر تەلەارنالار، باسىلىم بەتتەرى تۇششىمدى حابار بەرە المادى. قازاقستان بويىنشا جوعارى وقۋ ورىندارى مەن ارناۋلى وقۋ ورىندارى ابايدىڭ 170 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا  ءارتۇرلى ءىس-شارالار وتكىزىپ جاتقانىمەن قازاق تاريحىندا ويىپ ورنىن الاتىن مەرەيلى قارامولادا جازىلعان ەرەجە جايلى جاق اشپادى.

كازىر كەز كەلگەن وقۋ وردالارىندا زاڭ فاكۋلتەتتەرى مەن ارنايى زاڭ تۋرالى عانا ءبىلىم بەرەتىن جەتەكشى وقۋ ورىندارى  دا ۇندەمەدى.  قازاق تاريحىندا شەربەشناي سەزى، شار سەزى، قارامولا سەزى سياقتى بىرنەشە اتاۋعا يە تاريحي وقيعا بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاندا ءوز باعاسىن الۋى زاڭدىلىق قوي. ديپلوم جۇمىسى كەزىندە، عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەزىندە تاقىرىپ تابا المايتىندار بۇل جونىندە بىلمەيتىن دە شىعار. ايتپەسە ساكەن وزبەكوۆ، سالىق زيمانوۆ سىندى ءبىر-ەر عالىمنان كەيىن نازاردان تىس قالعان ابايدىڭ قايراتكەرلىك قىزمەتىندەگى جۇلىندى سالاسى وسى «قارامولا ەرەجەسى» بولاتىن.

بۇل «ەرەجەنىڭ» 1886 جىلى قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاحاناسىندا اراب ارپىمەن باسىلىپ شىعارىلعان مۇقيات تۇپتەلگەن شاعىن كىتاپشا تۇرىندەگى ءبىر داناسىن بەلگىلى جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ عۇمىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە قازاقستان ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىنە تابىس ەتكەن. قۇجاتپەن بىرگە بەلگىلى قالامگەر ساپار بايجانوۆقا تومەندەگىدەي حات جولدايدى: «ساپار، 1885 جىلى قارامولادا بەس دۋاننىڭ سەزىندە قابىلدانعان ەرەجەنى بەرىپ جىبەردىم.

1. ەسكىشە  بىلەتىن بىرەۋگە تۇگەل جاڭا الفاۆيتپەن كوشىرتىپ الارسىڭ دا باستىرىپ شىعارارسىڭ (كوشىرمەسىن مۇقيات قاراۋ كەرەك بولار)
2. ەرەجە اۋەلى ورىسشا باسىلعان، قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحيۆىنەن سول تۇپنۇسقاسىن دا الدىرعانىڭ دۇرىس بولار.
3. بۇل وتە ماعىنالى نارسە عوي، ەكى تىلدە دە باسىلىپ شىققانى ۇلكەن ەڭبەك بولار ەدى. (باسقا كورشىلەس باۋىرلارىمىزدا بۇنداي زاڭ قابىلدانباعان عوي).

اباي ارىزىن الدىم. راحمەت.

عابيت مۇسىرەپوۆ. 21.11.85.

ر.س. كوشىرگەندە تاتارشا تەكستىڭ ءوزىن قازاقشالاعان دۇرىس بولاتىن شىعار.ع.م.

وتكەن عاسىردىڭ اياعىندا قازان قالاسىندا اراب ارپىمەن باسىلىپ شىققان قازاق تىلىندەگى تۇڭعىش پراۆولىق قۇجات قازاقستان ورتالىق ءارحيۆىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ب.بايعاليەۆ پەن ج.احماديەۆتىڭ كۇشىمەن قازىرگى قازاق ءارپى مەن ادەبي تىلىنە يكەمدەي كوشىرىلىپ، 1992 جىلعى اباي جۋرنالىنىڭ №3 سانىندا تۇڭعىش رەت جاريالاندى.

1885 ج. قارامولا دەگەن جارمەڭكەدە بىرنەشە دۋان ەلدىڭ ول كۇندەگى ادەتى بويىنشا باس قوسقان شەربەشناي سەزى بولادى. وسىعان اباي دا كەلەدى. سەمەي وبلىسىنا قاراستى بەس ۋەزدىڭ سەزىنە اباي بي ەمەس، شىڭعىس بولىسىنىڭ «قۇرمەتتى قازاعى» رەتىندە شاقىرىلعان. بۇعان اتالعان سەزدى قابىلداعان ەرەجەنىڭ سوڭىنا جازىلعان تىزىمدەگى اتى-ءجونى دالەل بولادى. ورايى كەلگەندە ايتا كەتۋىمىز كەرەك، عالىم بەيسەنباي بايعاليەۆ «اباي ءومىربايانى ارحيۆ دەرەكتەرىندە» اتتى كىتابىندا: «قۇرمەتتى قازاق» - ەل ۇعىمىنداعى اۋىلدىڭ سىيلى اقساقالى، كەز كەلگەن بەدەلدى ادامى ەمەس، جەرگىلىكتى اكىمشىلىك تاراپىنان ۇسىنىلىپ، دالا گۋبەرناتورى بەكىتەتىن اتاق-دارەجە. بۇل دارەجە وكىمەت الدىندا ەرەكشە ەڭبەگىمەن كوزگە تۇسكەن قازاقتارعا عانا بەرىلگەن» - دەيدى. بۇل ۋاقىتتا توبىقتى ىشىندە ابايعا جاۋ بولىپ شىققان كىسىلەر، وزدەرىن ىشتەي نيەتتەس، تىلەكتەس بولاتىن كىسىلەردى باسقا ەلدەردەن دە تاۋىپ العان بولادى. بۇرىن ابايدىڭ وزگە سىرت ەلدەگى دوستارى  كوپ بولسا، سول دوستارىنىڭ قارسىسىندا جۇرگەن جاۋلارىنىڭ بارلىعى دا ەندى توبىقتى ىشىندە جىكتەلىپ العاندا شۇرقىراسىپ كەلىپ، وپ-وڭاي ابايدىڭ توبىقتى ىشىندەگى جاۋلارىمەن تابىسىپ، سولاردىڭ قاراسىن كوبەيتىپ، تابىن مولايتادى.

شەربەشنايعا جيىلعان توپتىڭ ىشىندە وسى  سياقتى ابايعا قاستىق نيەت ويلايتىن ادامدار قارامولاعا كەلەتىن جاندارالدان ابايدى جازالايتىن قاتتىلىقتى كۇتەدى. اباي ايدالار دەپ تە ءۇمىت قىلاتىندار بولادى. سونىمەن جاندارال كەلىپ توبىقتى ىشىندەگى كىسىلەرىن جاعالاي ءجۇرىپ، ارقايسىسىمەن تانىسىپ كەلە جاتىپ، ابايعا كەلگەندە; «پارتياشىل، ەل بۇلدىرگىش  قۇنانباەۆ سەنبىسىڭ؟» دەيدى. اباي «مەن» دەپتى. «نەگە پارتيا قىداسىڭ؟» دەگەندە; «جالعىز مەن پارتيا قىلمايمىن، دۇنيە تۇگەل پارتيا، جاندى-جانسىز ماقۇلىقتىڭ بارلىعى دا الىس-تارتىسپەن تىرشىلىك ەتەدى. دۇنيەدەگى تىرشىلىك كۇرەس، پارتيا تىرشىلىگى، اۋەلى ءوزىڭىز دە پارتيا قىلاسىز» دەيدى. «سەنى ەل نەگە كوپ جاماندايدى؟» دەگەندە; «ەل كوپ، مەن جالعىزبىن، كوپ ارقاشان تەنتەك، بۇزىق، بۇزىق كوپپەن الىسقان جالعىز جاماناتتى بولماي تۇرمايدى. قاي قاۋىمدى الساڭىز دا، جاقسىسىنان جامانى كوپ ەمەس پە؟ بىراق، كوپ ەكەن دەپ جاماننىڭ ءسوزىن ماقۇلداۋ كەرەك پە؟» دەپتى.

وسى سوزدەردەن كەيىن «ابايدى نە قىلار ەكەن» دەپ انتالاسىپ،  اسىعىپ كۇتىپ تۇرعان ەلدىڭ بارلىعىنىڭ كوزىنشە جاندارال ابايدى وزىنە تىككەن ۇيگە ەرتىپ ءجۇرىپ، ۇزاق اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ قالادى. ازدان سوڭ، ءشاي ءىشىپ شىققاندا ەلگە «سيەزدى جاقسى وتكىزىڭدەر، ۇرىدا اقىسى كەتكەندەردىڭ اقىسىن اپەرىڭدەر، سيەزدى جاقسى وتكىزۋ ءۇشىن اباي سياقتى كىسىنى توبە بي سايلاڭىزدار» دەيدى. ءسويتىپ، سەمەي گۋبەرناسياسىنا قارايتىن 5 ۋەزدىڭ 100-دەن استام بي-بولىستارى باس قوسقان توتەنشە  سەزدە اباي توبە بي بولىپ سايلانادى.

بۇل وقيعا ابايدىڭ بىلىمدىلىگى، جۇيىرىكتىگى ارقاسىندا مۇنىمەن الىسقان كىسىلەردىڭ ارقاشان تەڭ تۇسە الماي، ۇلىق الدىنا كەلگەندە جەڭىلىپ شىعاتىنىنى دالەلدەيدى.

سەزدى سەمەيدىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى، گەنەرال تسەكلينسكي باسقارادى. بۇل جارمەڭكەدە وتكەن سەزدە سەمەي قازاقتارى ءۇشىن قىلمىستى ىستەرگە قارسى ارنايى زاڭ ەرەجەسىن قابىلداۋدى ۇيعارادى. تسەكلينسكي ابايمەن جولىققاندا، اباي جالپى قازاق دالاسىن ورىس زاڭدارىمەن عانا باسقارۋعا بولمايتىنىن، بۇل ەلدىڭ ءوزىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى بار ەكەنىن، اتادان بالاعا عاسىرلار بويى ميراس بولىپ كەلە جاتقان ادەت-عۇرپى، زاڭدارى بارلىعىن، كوپ ماسەلەلەردى قازاق ىشىندە وسى زاڭدار نەگىزىندە شەشۋگە بولاتىندىعىن ايتادى. بۇل كەزدە ابايدىڭ باسىنا قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ، كەيبىر اتقامىنەرلەر ابايدى وسى جيىندا قۇرتامىز دەپ كەلگەن ەدى. كەرىسىنشە، ابايدىڭ پاتشا ۇلىقتارىمەن جولىققاننان كەيىن ونىڭ زەرەك، تەرەڭ ءبىلىمدى ادام ەكەنىنە كوزدەرى جەتىپ، ەشقانداي قياناتقا بارمايتىنىن تۇسىنگەننەن كەيىن الگى ادامدار ابايدى توبە بي ەتىپ سايلايدى. اباي شار بويىندا ءۇش كۇننىڭ ىشىندە جانىنا بىرنەشە ادامدى عانا الىپ، 100-دەن ارتىق باپتان تۇراتىن زاڭدى جاسايدى. اباي قازاقتىڭ بۇرىنعى زاڭدارىن جەتىك بىلەتىندىگىن، سونىمەن قوسا ورىس زاڭدارىن دا تەرەڭ مەڭگەرگەنىن كورسەتىپ، وسىلاردىڭ بارلىعىن ۇيلەستىرە وتىرىپ، ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان داۋىردەگى قازاق قوعامىنا قاجەتتى زاڭداردى جازىپ شىعادى. اباي قازاق ەلىنىڭ ادەت-سالتىن، جەتە زەرتتەي وتىرىپ، ادام قۇقىن جان-جاقتى قورعاۋعا بەلسەنە قاتىسادى. وسىلايشا ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ىشىندە قارامولا سەزىنە ارنايى زاڭ ەرەجەسى جاسالىپ، بيلەر تالقىسىنان وتەدى. اباي جازعان قازاقتىڭ جاڭا زاڭ ەرەجەسى (73 ستاتيا) قابالدانادى.  ابايمەن بىرگە قارامولادا بولعان ءمۇسىرالىنىڭ كۋالىگى بويىنشا اباي تىزگەن ەرەجە بابى جۇزدەن اسادى. شاماسى كەلگەنشە كوپشىلىك ءۇشىن ادىلەت ىزدەگەن اباي ۇرلىق، قىلمىس پەن ايەل ماسەلەسىنە ارناپ ەكى جاڭا ەرەجە ايتادى.

ابايدىڭ ەل بيلەۋدىڭ ادىلەتتىك، قۇقىقتىق جۇيەسىنە ساي  زاڭ نورمالارىن زامان تالابىنا ساي جاڭارتادى.  بۇل قازاق قاۋىمىندا ەجەلدەن قالىپتاسقان كەرتارتپا ادەت-عۇرىپ زاڭدارىنا دا، پاتشا وكىمەتىنىڭ حالىقتى قاناۋشىلىققا، زورلىق-زومبىلىققا نەگىزدەلگەن زاڭىنا دا ۇقسامايتىن، وزگەشە قۇجات ەدى. اباي قازاق قوعامىندا ادىلەتتىلىك پەن تۇراقتىلىقتىڭ بەلگىسىندەي بولعان، ەجەلدەن كەلە جاتقان بيلەر ينستيتۋتىنىڭ ادامگەرشىلىكتى ءھام قۇقىقتىق مۇراسىن بارىنشا يگەردى. سوناۋ ءحىىى عاسىردا بيلەر اتاسى اتانعان مونكە ءبيدىڭ تاجىريبەسىن، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىن»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن»، تاۋكە حان تۇسىنداعى ۇلى بيلەر تولە، قازىبەك، ايتەكەلەر دايىنداعان «جەتى جارعىدان» رۋحاني سۋسىندادى. مۇنىڭ ءبارى ابايدى بي رەتىندە ەرتە تانىلۋىنا ىقپال ەتتى.

بۇعان دەيىن رەسپۋبليكالىق «اباي» جۋرنالىنىڭ 1992 ج. №3 سانىندا جاريالانعان ساپار بايجانوۆتىڭ نۇسقاسىن جاريالاپ وتىرمىز.

سەمەي وبلىسىنىڭ بەس دۋانىنىڭ بارشا حالقىنىڭ سايلانمىش ادامدارىنىڭ 1885- جىلى ماي ايىندا شار بويىندا قارامولا سەزىندە جازىلعان ەرەجە»

1-باپ.  بولىستىق سەزدە داۋلار ۇلكەندىگىنە قاراي، سوماسىنا قاراي بىتىلەدى. توتەنشە سەزدەردە ۇلىقتاردىڭ ءامىرى بويىنشا ءبىر وياز ءبىر ويازبەن كەزەكتەسىپ بىتىلەدى، ءار ويازدىڭ بارشا بيلەرىمەن ەمەس.

2-باپ. داۋلاسقان ءار ەكى تاراپ قالاعان بيلەرىن تاڭداپ الادى. بىراق، بي ەسەبىن ەرەجە بويىنشا  ۇلىقتار شىعارادى. سۇرايمىز، ءار تاراپتان ءۇش بيدەن ارتىق بولماسا ەكەن. بي شەشىمىن شىعارماس بۇرىن ۇشتىك بيمەن جاراسادى. ەگەر داۋگەرلەر ۇشتىك بي بىتىمەن بىتپەيمىن دەسە ءھام ءبىتىم بولماسا، سوندا جوعارىدا ايتىلمىش بويىنشا بيلەر تاڭداپ شىعارادى. ەكى جاعىنىڭ بيلەرى تالاسىپ، جۇپ بولسا، تومەندە ايتىلمىش رەت بويىنشا بىتىرەدى. ءار ويازدىڭ حالقى ورتالارىنان ءبىر توبە باسى بي شىعارادى. بۇعان قىزمەتتەگى ءھام قىزمەتسىز دە قۇرمەتتى كىسىلەر سايلانۋعا مۇمكىن. ەگەر بيلەردىڭ ءبىتىمى تالاس بولسا، سايلانعاندار ەكى توبە بي شىعارتىپ الادى، ءتيىستى وياز حالقىنان. ەگەر بۇلاردىڭ اراسىندا تالاس بولسا، قالعان ويازداردىڭ توبە باسىنا جەرەبە سالىنىپ، شىققان كىسى بىتىمدەرىنە ارالاسىپ، سول كىسىنىڭ اۋعان جاعىنىڭ ءبىتىمى ورنىعىپ، ماقۇل بولادى. وسى رەت بويىنشا ويازدىق توتەنشە سەزدەردە ەكى جاعى تەڭ تالاس بولسا، توبە باسى بي ءبىر جاعىنا اۋىپ توقتاتادى.

3-باپ. جاۋاپكەردىڭ شاقىرۋ بويىنشا كەلمەگەندىكتەرىن ستارشىن مەن بولىستار كۋالاندىرىپ، كەلمەگەندىگىنىڭ ماقۇل ياكي ەمەسىن بيلەر تەكسەرەدى. ەگەردە كەلمەگەن  سەبەبى تەكسەرۋ بويىنشا سىيىمدى بولسا، سىرتىنان بيلىك شىعارىلادى. ءبىر ءبيدىڭ ياكي سەزدەگى بيلەردىڭ سىرتىنان قىلعان بيلىكتەرى تاعايىنسىز بولماق. بيلىك كوشىرمەسى ستارشىندار ياكي بولىس ارقىلى ماقۇلدانادى. ەگەردە جاۋاپكەر رازى بولسا، بيلىك تاعايىندى بولىپ، بۇزىلمايدى. ەگەردە رازى بولماسا، ەكى جۇما اراسىندا العاش بيلىك ايتقان بيگە قايتادان ارىز قىلادى. سوندا بي جاۋاپكەردىڭ قۇزىرىنا قايتادان بيلىك ايتادى. ەگەر جاۋاپكەر تەكسەرىلۋ بويىنشا اعارسا ياكي بولىستىق سەزگە تىڭداتسا، سەز بيلەرىنىڭ بيلىگىن ۇناتپاسا، سوندا ايىپتى جاعىن شىعىنىن قايتارۋعا مىندەتتى قىلىپ ءھام جازا بۇيىرىلادى. جالعان ايتقانى ءۇشىن جوعارىدا ايتىلمىش رەت بويىنشا بولىستىق سەزد سىرتتان بيلىك قۇرادى. رازى بولماعان توتەنشە سەزگە بيلىگىن سىناتادى. ءار توتەنشە سەزدىڭ بيلىگى دەر ۋاقىتىندا بۇزىلمايدى.

4-باپ. ەگەر داۋگەر شاقىرىلعان ۋاقىتىندا كەلمەسە، سۇرالمىش داۋىن بوس قالدىرادى. سوندا جاۋاپكەر ارىز ەتسە، بيلەردىڭ ىقتيارى بويىنشا جاۋاپكەردىڭ شىعىنىن داۋگەردەن بۇيىرىپ بەرەدى. بىراق داۋگەر ىقتيارلى داۋىن قايتادان سۇراماققا سول داۋى بيلەردىڭ تەكسەرۋى بويىنشا جالعان شىقسا، داۋدىڭ سوماسىنا قاراي ءھام جاۋاپكەردىڭ قادىرىنە قاراي شىعىنىن تارتادى.

5-باپ. ءبىر ستارشىن ەلدىڭ ىشىندە داۋگەر، جاۋاپكەرلەردىڭ بارشا جانجال، سۇراۋ داۋلارىن سول ستارشىن ەلىنىڭ ءبيى بىتىرمەككە مىندەتتى. بىراق بي ءوزىن مىنانداي جاعدايدا بيلىك ايتۋدان بوساتادى: ەگەر داۋلاسقان جاعىنان ءبىرى تۋىسقان جاقىنى بولسا، قايسى ءبىرى اتا-اناسى، ءبىر تۋما اعا-ءىنىسى، اكەسىنىڭ ءبىر تۋما اعا-ءىنىسى، جيەنى، نەمەرە بالاسى جانە تۋعان قۇداسى ءھام دۇشپان، وشتەس ادامدارى، قايسى ءبىرىنىڭ دۇشپاندىقتارى بۇرىن بيگە ءتۇسىسىپ، موينىنا جازا سالىنىپ، انىقتالعان بولسا، سىيىمدى بولادى.

6-باپ. ءار ستارشىن، بولىس، وياز ارالارىندا بولاتىن بارشا داۋلاردى داۋگەر بولىسقا ايتۋعا ءتيىستى. سوندا بولىس داۋگەر، جاۋاپكەردى الدىنا شاقىرىپ، جاۋاپكەرگە ەرەجە بويىنشا ىقتيار بەرەدى. ءبىر بولىس ەلدەن رازى بولماعان ەكى ءبيىن شىعارماققا ونان قالعان بيلەردەن داۋگەر ءبىرىن تىڭداپ، بيلىككە ءتۇسىپ، سول بي بيلىك ايتادى. بولىستىق سەزدە بيلەردىڭ بارلىعى تۇگەل بولىپ بيلىك ايتادى. بيلىك شىعارۋعا مۇمكىن ەمەس بولعان جاعدايدا توتەنشە سەزدىڭ بي سانى ۇلىق ىقتيارىندا بولادى ءھام بيلىك شىعارىلمايدى.

7- باپ. بەرەكە ءبىتىم ءھام سالاۋات ءبىتىم قىلۋعا مۇمكىن، سالاۋات داۋدىڭ ۋاقىتىنا قاراي بولادى. بەرەكە ءبىتىم ءھام سالاۋات سەزدەردە جاسالعانداي بولسا، كەلەسى ۋاقىتتا قايتادان ءسوز قوزعاۋ مۇمكىن ەمەس.  اممە داۋگەر مەن جاۋاپكەر بوتەن ويازدىكى بولسا، ەكەۋىنىڭ اراسىندا ۋاعدا قىلۋعا مۇمكىن ەلگە بارىپ بىتپەككە، بىراق بۇل ۋاعدانى قىزمەت يەلەرى كۋالاندىرۋى كەرەك.

8-باپ. ءبيدىڭ بيلىكتەرىن بولىستار ورنىنا كەلتىرۋگە مىندەتتى بولعان سەبەپتەن، سەزد بىتكەن سوڭ بيلىكتىڭ كوشىرمەلەرىن ءتيىستى بولىسقا ماعلۇم قىلادى. ەگەردە داۋگەر جاۋاپكەرلەردىڭ ىقتيارى بويىنشا، ەكى ەل اراسىندا كەسىم مالدارىن ويلاستىرۋعا ۋاعدا قىلسا، سول ۋاعدا سەزد باسىمەن بىرگە شەشىلەدى.

9-باپ. ءبىر بي ءھام سەزد ءبيى بيلىكتەرىن ايعاق كۋالىگىنە قاراي بىتىرەدى. ەگەر بيلەر ايعاق كۋالىگىن ماقۇل كورمەسە، وندا ولاردى شاقىرماي-اق ىستەردى كۇمانعا سالادى. ياعني بي كۋانى شاقىرىپ، ءتيىستى جاۋابىن السا، وندا داۋدى كۇمانعا سالۋعا مۇمكىن ەمەس. كۋالاردى شاقىرۋدان بۇرىن كۋالىكتەن انىقتاۋ كەرەك. كۋا بولۋعا جارامايدى: اقىلىنان اداسقاندار، 18 جاسقا تولماعاندار، ءار جاستاعى ايەلدەر، جاقىن-تۋعاندار، قۇدالار ءھام وشپەس دۇشپان كىسىلەر. كۋالاردىڭ سىيىمدى، سىيىمسىزىن بيلەر شاقىرتپاي، بۇرىن ايىرۋى كەرەك. دۇشپاندىق تۇرعىدان بوس ايتىلعان ءسوز قابىل الىنبايدى. جۇرتقا بەلگىلى دۇشپاندىق ماقۇل كورىنۋى مۇمكىن، ونان ارتىق ايىرۋعا بولمايدى. داۋلاسۋشىلاردىڭ كۋالارى ءبىر بولىس بولسا، ولاردىڭ كۋالىگى سىيىمدى، سىيىمسىزىن بي تەكسەرەدى.

10-باپ. ەگەردە كورسەتكەن كۋاعا كىسىنى تولىمدى كورمەسە، سوندا كۋاعا ايعاق ورنىنا كورۋگە مۇمكىن، ەگەر جاۋاپكەر ادام ايعاقتىڭ ءسوزىن قابىل كورمەسە، ايعاق ءسوزىنىڭ راستىعىنا داۋ سوماسىنا قاراي ەل ارا ءتۇسىپ، ءبىر كىسى جان بەرسە كەرەك. قازاقشا ايعاق جازاسى دەگەن داۋ اياعى كۇمانمەن توقتالادى. كۇمان وتپەسە جاۋاپكەر كۇيەدى، كۇمان وتسە اعاردى. جاۋاپكەر ادام ايعاق وتىرىك ايتقانى ءۇشىن ۇستىنەن ارىز بەرۋىنە بولادى.

11-باپ. قازاق راسىمىندە ءسۇيىنشى الۋعا بولادى; بىراق، ءسۇيىنشى العان كىسى كۋالىككە جارامايدى، ايعاق بولۋعا مۇمكىن.

12-باپ. كۇمانشى راستىعىن تەكسەرمەككە ءھام كۇمانشىنىڭ وتپەك جەرىنىڭ الىس، جۋىقتىعىنا قاراي كۇماننىڭ قۇنىن بيلەر كەسەدى.

13-باپ. كۇماننىڭ سانى – ەر قۇنىنا ءتورت كىسى، ايەل قۇنىن ەكى كىسى وزگە داۋلاردىڭ ءھامماسىنا ءبىر كىسى. كۇمانگە داۋ سومماسىنا قاراي ەل تۇسەدى. ءبىر تۇيەگە ەكى ەلۋ باسىدان، ءبىر قارانىڭ داۋىنا ءبىر ەلۋ باسىدان كۇمان ۇستالادى. قانشا قارا بولسا، سونشا ەلۋ باسىنان ۇستالادى. داۋ سومماسى قانشا كوپ بولسا دا، ءبىر بولىس ەلدەن كۇمان اسپاس كۇمانشىنى داۋگەر تاڭدايدى. كۇمانگە سالاتىن ءبىر ەلۋباسى ياكي ءبىر بولىس ەلىن جاۋاپكەر كورسەتەدى.

14-باپ. كۇمان جاۋاپكەردىڭ ەلىنىڭ بولىستىق مولداسىنىڭ الدىندا قۇرانمەن كەسىم ايتىلادى.

15- باپ. كۇمان ەتىلگەن ۋاقىتتا داۋگەردىڭ كوز بولۋى مىندەتتى ەمەس، بىراق مولدا داۋگەردىڭ كەلمەگەندەگىسىن كىتاپقا جازىپ قويسا كەرەك.

16-باپ. كۇماننىڭ ۋاقىتى سول ۋاعدالى كۇننىڭ كۇن باتۋىنا دەيىن.

17- باپ. كۇمانعا ۇستالمايدى: مولدا، ەل بيلەۋشىلەر، بيلەر، قاجىلار، 18- جاسقا جەتپەگەندەر، الپىس ۇشتەن اسقاندار. تورە قازاق ءۇشىن جانە قازاق تورە ءۇشىن كۇمانعا جارامايدى.

18-باپ. جاۋاپكەردىڭ ىقتيارىندا: كۇمانعا ءوز ەلىن ۇستاتا ما ياكي رۋلاس ەلىن ۇستاتا ما؟

19-باپ. كۇمانشىنى كۇماننەن شىعارۋعا بولادى، ەگەر دۇشپاندىعى حالىققا ماعلۇم بولىپ، بيمەن بىرگە كۇتىلگەن بولسا.

20-باپ. ءار كۇمان بولىستىڭ، موللانىڭ قۇزىرىندا بولادى. مولدانىڭ قاتالدىعى، زۇلىمدىعى بولسا جۇرت تەكسەرەدى.

21-باپ. جالعان كۇمان ەتكەن كىسىگە ايىپ سالىنادى – تۇيە باستاتقان ءبىر توعىز.

22-باپ. كۇمان ەتپەسە، قانشا نارسە، قانشا مال بۇيىرادى، كۇمانعا كىم ۇستالعان – بارلىعىن تولىق ەتىپ، بيلىگىندە انىق ەتىپ جازۋعا بي مىندەتتى.

23- باپ. كۇماننىڭ قۇنىن ۇزارتۋعا سىيىمدى سەبەبى بولسا، بولسى ياكي ءوز ەلىنىڭ ءبىر ءبيىنىڭ كۋالاندىرۋى بويىنشا مۇمكىن بولادى.

24-باپ. كۇمانشى، جانشى، تورەشى بولىپ داۋگەردىڭ ىقتيارى بويىنشا بيلىك ايتادى. مۇنىڭ بيلىگىن جاۋاپكەر بۇزا المايدى. بۇل بيلىك كوشىرمەنىڭ سىرتىنا جازىلادى.

25-باپ. قۇن، جەسىر داۋلارى جيىرما جىلدان ارعىلارى سالاۋىت. وزگە داۋلار ون جىلدان ارعىلارى سالاۋات. بيلىك ايتقان كۇنگە دەيىنگى ءتورت جىلعا سوزىلعان داۋلاردىڭ انىقتالعان مالداردىڭ تولىق باسى قايتادى.شىعىنىمەن ودان ارعى ءۇش جىلعى داۋلاردىڭ  انىقتالعان مولدانىڭ ءۇش بولىگىنىڭ ەكى بولىگى تيەدى. قالعان ءۇش جىلداعى داۋلاردىڭ انىقتالعان مالىنان ءۇش بولىگىنىڭ ءبىر بولىگى تيەدى. 75 جىل ءھام ودان ارعى بولعان داۋلاردىڭ بارلىعى سالاۋات. وسى سياقتى بولىپ قۇننىڭ مالى دا الىنادى. جيىرما جىلدىق قۇن مالى ۇشكە بولىنەدى – ءبىر بولىگى بيلىك ايتقان كۇنگە جۋىق جەتى جىلداعى داۋعا، ەكىنشى بولىگى ودان ارعى جەتى جىلداعى داۋعا، ءۇشىنشى بولىگى قالعان التى جىلعا.

26-باپ. ويلانىپ ءجۇرىپ ولتىرىلگەن ەردىڭ قۇنى ءجۇز تۇيە بولادى. مۇنىڭ 25-ءى تايلاق، 25-ءى قۇنان اتان، 25-ءى دونەن اتان، 25-ءى بەستى اتان جانە ويلانباي باسقا سەبەپپەن ولتىرىلسە، وعان 50 تۇيە قۇن. مۇنىڭ 25-ءى قۇنان، 25-ءى بەستى اتان.

ايەلدىڭ قۇنى - ەر قۇنىنىڭ جارتىسى. قاتەلىكپەن وقىستان ولتىرىلگەن كىسىگە قۇن جوق. جانە ەرى ايەلىن ولتىرسە، وعان قۇن جوق.

27- باپ. بارىمتاشىعا ءھام ۇرىعا ولسە قۇن جوق.

28-باپ. ادام مۇشەسى مەرتىكسە، ۇكىمى شاريعات بويىنشا ايتىلادى. شاريعات ايىرۋىنىڭ قاتەلىگى بولماسىن دەپ سۇرايمىز. بۇل ءسوزدى ايىرماققا تاپسىرىلسا ەكەن، سەمەيدەگى احمەد ۋالي مۇناسيف ۇلىنا ءھام وسكەمەن مولداسى مىرزاعالي عابباس ۇلىنا. ولاردىڭ ايىرىپ بەرگەن شاريعاتى وسى ەرەجەگە تىركەلىپ جازىلسا ەكەن.

 

29- باپ. باليعاتقا تولماعان قىزدى زورلاسا، ايىپقا لايىقتى قالىڭ مالىنىڭ ءۇش بولىگىنىڭ ءبىر بولىگىن بەرەدى. باليعاتقا تولعان قىزدى زورلاسا، ات شاپاننان تۇيە باستاتقان توعىزعا دەيىن ايىپ بەرەدى. كۇيەۋدەگى ايەلدى زورلاعانعا ءبىر توعىزدان ءۇش توعىزعا دەيىن. ويناس قىلعان ەركەك، ايەلگە ەكەۋىنە دە دۇرە سوعىلسىن، ايىپ جوق. مۇنداي ىستەر تەكسەرىلەدى; ەگەر ايەلدىڭ كۇيەۋى ياكي ايەلدىڭ ءوزى، ياكي تۋىسقانى، ياكي اكە-شەشەسى ارىزدانسا، وسى باپتىڭ باسىندا جازىلعان ەكى داۋدى سەزد بيلەرى بىتىرەدى.

30-باپ. كۇيەۋى بار ايەلدى بىرەۋ الىپ قاشسا ياكي ءوزى قاشسا، ويناسىمەن بىرگە ونداي ايەل ءوز ەلىنىڭ سەزد بيلەرىنە تۋرا قايتارىلادى. بيلەر ايەل مەن كۇيەۋىن جاراستىرادى. ەگەر كۇيەۋى ايەلدىڭ ءوزىن السا. ال الىپ قاشۋشى جىگىتتەن ءبىر توعىزدان ءۇش توعىزعام دەيىن ايىپ سالىنادى. ەگەر كۇيەۋى ايەلىن المايمىن دەسە، ايەل ويناسىندا قالادى، بىراق الىپ قاشۋشى ايەلدىڭ كۇيەۋى تولەگەن تولىق قالىڭ مالىن قايتارىپ بەرەدى. ايەل موردەن قۇر قالادى. ەگەردە بىرەۋ بىرەۋدىڭ ايتتىرعان جەسىرىن الىپ قاشسا، الىپ قاشۋشى قىز اكەسانە تولىق قالىڭ مالىن بەرەدى: ەلۋ جىرتىس سوت اقىسىمەن. ەگەردە اكەسى جاساۋ بەرۋگە ىقتيار بولماسا، قىز جاساۋسىز قالادى، جانە قىز اكەسا بۇرىنعى كۇيەۋىنەن العان قالىڭ مالىن قايتارىپ، ۇستىنە ءبىر توعىزدان ءۇش توعىزعا دەيىن ايىپ بەرەدى.  

31-باپ. ەگەردە بىرەۋ اكە-شەشەسىن رەنجىتسە، اكە-شەشەسىنىڭ ىقتيارى بويىنشا قازاق عۇرپىنا قاراي جازا بەرىلسىن، ەگەر مولدانى ياكي قۇرمەتتى كىسىلەردى رەنجىتسە، ات-شاپانىن، اتان باستاتقان توعىزعا شەيىن ايىپ بەرەدى. تاعى بىرەۋ بىرەۋدى قول جۇمساپ رەنجىتسە، ءبىر توعىزدان ءۇش توعىزعا دەيىن ايىپ بەرەدى; ەگەر ايىپ الۋشى كەسىلگەن ايىپتى المايمىن دەسە، ءبىر ايعا اباقتىعا وتىرعىزادى.

32-باپ. ۇرىس، توبەلەس شىعارعاندار بيلەردىڭ بيلىگى بويىنشا ات، شاپاننان ءۇش توعىزعا دەيىن سۇراۋشىنىڭ پايداسىنا ايىپ تولەيدى. بىراق، ۇرىس، توبەلەستىڭ باسشىسى وزگە جولداستارىنان گورى ايىپتى ارتىعىراق تولەيدى. بۇزىقتىق شىعارعان ادامدار بولىستىڭ پريگوۆورى مەن ياكي ەرەجە بويىنشا بيلەردىڭ بيلىگىنە اقشامەن ياكي كاتالاشكامەن اباقتىمەن جازالانادى.

33-باپ. قىزمەت ۋاقىتىندا ستارشينالاردىڭ ءتىلىن الماسا، بيلەردىڭ حۇكىمى بويىنشا بەس تەنگە ايىپ ياكي جەتى كۇن اباقتىعا وتىرعىزىپ جازالانادى. بولىس ستارشينالاردىڭ ىقتيارى بويىنشا جالداعان شابارماننىڭ ءتىلىن الماسا جوعارىدا ايتىلمىش جازاعا كىرىپتار بولادى. ەگەر بولىس ستارشىندارىنىڭ ىقتيارىنسىز جالداعان شابارماننىڭ ءتىلىن الماسا، ءتىل الماعاننىڭ جازاسى بولىستىڭ ءوز حۇكىمىندە بولادى. ەگەردە بىرەۋ بولىستىڭ ءتىلىن الماعان بولسا، ويازدىڭ ىقتيارى بويىنشا ءبىر بولىس ەلدىڭ سەزىنە ياكي ويازدىڭ توتەنشە سەزىنىڭ تەكسەرۋىنە بەرەدى. حۇكىم ايتقان ۋاقىتتا ءبىر بيگە، ياكي سەزد بيلەرىنە دورەكىلىك ەتكەنگە حاراقات الگى ايتىلمىش بويىنششا سەزد ءبيى ارقىلى جازا بەرىلەدى.

34-باپ. سۋعا كەتىپ بارا جاتقاندارعا، ءورت ۋاقىتىندا، بوران ءھام سۋىقتا سول سياقتى ءتۇرلى سەبەپتەردە بولىسىپ، كومەك ەتپەگەندەر باس توعىزبەن ايىپتالادى.

35-باپ. مال ءونىمىن توقتاتپاق ءۇشىن جاسالعان حۇكىمدەر بويىنشا جاھات قىلماعاندارعا بولىستىڭ ۇكىمى بويىنشا 3 تەڭگە ايىپ جازا بولادى. كورشى ەلىندە مال ءولىمى بولعان ۋاقىتتا جاھات ەتپەگەندەرگە جازا كوبەيەدى، جەتى كۇننەن ءبىر ايعا دەيىن اباقتى بۇيىرىلادى. ارىق بۇزعاندارعا، كوپىر قۇدىق بۇزعاندارعا، وزگە بىرەۋدىڭ ءوز ەڭبەگىمەن جاساعان يبارلارىن بۇزعاندارعا شىعىننان باسقا ايىپ بۇيىرىلادى. ات، شاپان ياكي اقشا بويىنشا 15 تەڭگە.

 

36- باپ. قازاق اراسىنداعى ۇرلىق ءۇشىن ۇرلاعان مالىن قايتارىپ، ايىپ بەرەدى، موينىنا قوساق، ارتىنا تىركەۋ، قاندى ات، بيلىك اتىمەن موينىنا قوساق، ارتىنا تىركەۋ مال باعاسىمەن بىردەي بولادى. جۇيرىك جورعانىكى ورتا اتپەن بىردەي بولادى. مال يەسىنە ءتيىستى; ءھام ۇرىنىڭ استىنداعى قاندى اتى ءار ۇرىدان الىنىپ بەرىلەدى، بيلىك ات ۇرى باسى سايىن الىنىپ، بيلىك ايتقان بيلەرگە بەرىلەدى.

37-باپ. مال تولەنگەننەن باسقا ۇرىلارعا جازا بۇيىرىلادى. ءبىر ايعا دەيىن اباقتى، الپىس شىبىققا دەيىن دۇرە. بيلەر بۇل جازانى حۇكىم ايتقاندا بۇيىرماققا مىندەتتى. نەمەرە ياكي جيەن بولسا، ناعاشىسىنان، اتااعاسىنان مال الىپ قاشسا، وعان جازا جوق. جانە الىپ قاشقان مالى قايتارىلمايدى. ەكىنشى مارتە الىپ قاشسا، بي ارقىلى ناعاشىسى، اتا، اعاسىنىڭ سۇراۋى بويىنشا جازا بەرىلەدى. بۇل ۇكىم ايەل جاعىنان جيەنگە نەمەسە نەمەرەگە ءتيىستى.

38-باپ. جىلقى قۇيرىعىن كەسكەندەر ءبىر ات شاپاننان ءبىر تۇيەگە دەيىن ايىپتالادى.

39- باپ. ۇرلىققا جاھات ەتكەن ادامدار ۇرىمەن بىردەي جازا تارتادى. بىراق، دۇرە، اباقتى سەرىك بولعان ۋاقىتتى كىسىلەرگە بۇيىرۋعا كوبىنەسە ءتيىستى.

40- باپ. جيىرما جىلقىدان ارتىق بارىمتا قىلعان كىسىلەردەن ۇرى باسى ءبىر قاندى ات، ءبىر بيلىك اتتان ءۋا ءھام ءۇش ت وعىز ايىپ بارشاسىنان الىنادى. جيىرما جىلقىدان كەم بولسا، جوعارىدا ايتىلمىش 37- باپتا ماعلۇمدۇر. جىلقى باسىنا بولەك.

41-باپ. قازاق ءراسىمى بويىنشا كۇيەۋدەن ايەلدى ايىرۋعا بولادى. كۇيەۋى بەلگىسىز بولسا ياكي استىنىڭ جازىلماس اۋرۋى بولسا. مۇنداي ناۋقاستارى بولماسا، كۇيەۋىنىڭ ىقتيارى بويىنشا شىعادى. قالىڭدىق پەن كۇيەۋىن ايىرۋعا مۇمكىن بولادى. كۇيەۋ قىزدان جيىرما بەس جاسى ۇلكەن بولسا، ياكي ءبىر مۇشەسى كەم بولسا ياعني قىز كۇيەۋدەن توعىز جاسى ۇلكەن بولسا تاعى دا كۇيەۋ كەدە         ي بولىپ قالىڭعا مال بەرە الماسا ياكي توزە الماستاي ۇرى بولسا، تاعى دا سەنىمسىز جاماندىعى حالىققا اشكەرە بولىپ، ءوز باسىنان ىقتيارى كەتكەن بولسا. قازاق راسىمىنشە ەرى ايەلدى ءھام قالىڭدىق پەن كۇيەۋدەن ايىرۋعا باسقا سەبەپ جوق.

42-باپ. بارشا جەسىر تۋراسىنداعى داۋلار نەكەلىلەردىڭ اراسىندا كۇيەۋىنىڭ ەلىندە بىتىسەدى. نەكەسى قيىلماعانداردىڭ اراسىنداعى قىزدىڭ ەلىندە بىتىسەدى. وسى جوعارى ەكى سەبەپتە سەز بيلەرى ءبىتىم ايتادى. قازاق ءراسىمى بويىنشا انىق نەكە مولدا الدىندا قيىلعان دۇرىس بولادى. ۆولوستنوي ۋپراۆيتەلدىڭ قولىنداعى كىتاپتان كەسىلىپ بەرىلگەن كۆيتانسيا ايەلى كۇيەۋىنە ءتيىستى ەكەندىگىنە كۋالىككە جارامايدى.

43-باپ. ەگەر كۇيەۋى قالىڭ مالىن تولەپ بىتىرمەي تۇرىپ قالىڭدىعىن الىپ قاشسا، قالعان مالىن بەرىپ ءھام قايىن اتاسىنا كەلىپ كەڭشىلىك سۇراۋعا ءتيىستى. ەگەر كۇيەۋى قالىڭ مالىن تولەپ بىتىرگەننەن كەيىن قالىڭدىعىن الىپ قاشسا ءھام اكە-شەشەسى قىزىن سەبەپسىز بەرمەي، كوپ قستاپ تۇرعان بولسا، الىپ قاشقان كۇيەۋ ايىپسىز ءھام جاساۋ سۇراۋعا رۇقسات. ەگەر قىزدىڭ اكە-شەشەسى توي جابدىعىمەن ۇزاتۋىن لايىقتى جاقسى قىلىپ جونەلتەمىن دەپ كەشىكتىرگەن سەبەبى بولسا، كۇيەۋ ايىپتى بولادى، قايىن اتاسىن ۇياتتى قىلعان سەبەپتى. ءاردايىم مۇنداي جەسىر داۋلار زيان كورگەن جاعىنان ارىز بويىنشا تۇسەدى.

44- باپ. ۇزاتقان قىز بارعان جەرىندە بالا تاپپاي ولسە، توركىنىنە مىنگەن ات، ەر-تۇرمانى، ارتقان ءبىر تۇيە ساۋكەلەسىمەن قايتارادى.

45- باپ. ەگەر قالىڭدىعى ءولىپ قالىپ، بالدىزى جەزدەسىنە بارمايمىن دەسە، العان قالىڭ مالىن قىز اكەسى كۇيەۋىنە قايتارىپ بەرەدى.

46- باپ. كۇيەۋى ولگەن جەسىر ايەلى سۇيسە، كۇيەۋىنىڭ ءبىر تۋىسقان باۋىرىنا ياكي اعايىنىنا تيەدى، ەگەردە سۇيمەسە ىقتيارى وزىندە.

47- باپ. ەگەردە كۇيەۋ قۇدالىقتى بۇزسا: قىز اكەسى بۇزسا، كۇيەۋدەن العان قالىڭ مالىن قايتارىپ بەرەدى ءھام داۋلاسقان قالىڭ مالدىڭ عۇرپىنا قاراي ايىپ بەرەدى. باتاسى قىرىق جەتى بايتال ياكي ارتىق بولسا، باس توعىزدان ءۇش توعىز ايىپ بەرەدى. ون جەتى بولسا، ءبىر ات شاپان بەرەدى. ەگەردە كۇيەۋىنىڭ اكەسى ياكي ءوزى قۇدالىقتى بۇزسا، بەرگەن قالىڭ مالىنان ءۇش توعىزدى قالدىرىپ، قالعان مالىن الادى. ەگەردە قالىڭ مالى قىرىق جەتى بولسا، وتىز جەتى بولسا – ەكى توعىز، جيىرما جەتى بولسا – ءبىر توعىز، ون جەتى بولسا – ءبىر ات، شاپان.

48-باپ. بارشا قارسى قۇدا تۋراسىنداعى داۋلاردى بيلەر بىتىرسە كەرەك جانە كەلەسى ۋاقىتتا قارسى قۇدا بولىنباسىن. ياعني بۇل ەرەجە ماعلۇم ەتىلگەننەن كەيىن ەگەردە قۇدا بولسا، مولدا نەكەسىن قيماسىن.

49-باپ. قۇدالىق ۋاعداسى بەكىتىلەدى – قۇدا ءتۇسىپ، قۇيرىق باۋىر جەگەن كۇننەن كەيىن.

50-باپ. ەگەر كۇيەۋى ولگەن ايەل بالاسى جوق بولسا دا، بار بولسا دا كۇيەۋگە تيمەي وتىرسا كۇيەۋىنەن قالعان بارشا مالعا يە بولىپ، بيلەپ تۇرادى. ەگەردە كۇيەۋى ولگەن ايەل كۇيەۋگە تيەمىن، شىعامىن دەسە، بارلىق كۇيەۋىنەن قالعان مالىنان بالاسى بولسا سەگىزدەن ءبىرىن، بالاسى بولسا التىدان ءبىرىن الادى. كيگەن كيىم توسەك ورنىنان باسقا قالعان ەركەك بالالارى، قالعان بارشا مالىمەن اكەسىنىڭ بالالارىنا بەرىلەدى. ولار ءوز اراسىنان بىرىنە يە قىلىپ بالانى مالىمەن ساقتاتادى. سول يە بولعان كىسى قاعازبەن ەسەپ بەرۋگە مىندەتتى ەمەس. ەگەردە مالىن ورىنسىز شاشتى دەگەن داۋ ءسوز بولسا، سوندا بي ارقىلى بارشا تۋعاندارىنىڭ كورسەتۋى بويىنشا تەكسەرىلەدى. قىز بالا قالسا، ءار ۋاقىتتا اناسىنا ءتيىستى، اناسى كۇيەۋگە بەرىپ، قالىڭ مالىن ءوزى الادى. قىز كۇيەۋگە تيەكەش، ۇلكەن اتاسىنىڭ باۋىرلارىنا ياعني قالعان مالدى ساقتاپ تۇرۋشىعا توركىندەپ بارىپ اكەسىنىڭ قالعان مالىنان لايىقتى ەسە الادى. ەگەردە ايەل كۇيەۋگە تيمەي، ولگەن كۇيەۋىنىڭ مالىنا يە بولىپ، بۇزىق تۇرسا ياكي مالىن شاشسا ولگەن كۇيەۋىنىڭ تۋىسقانىنىڭ بىرەۋى يە بولىپ سىرتىنان قاراپ تۇرادى. ول يە بولعان كىسى ايەلدى يە قالعان مالدى اۋىلفىنا ياكي ۇيىنە كىرگىزىپ المايدى. لەكين بۇل ايەلدىڭ اۋىلىندا باسقارىپ تۇرادى. تۇل ايەل كۇيەۋگە تيسە ەكىنشى قالىڭ مال الىنبايدى. ەگەردە جەسىر قالعان ءۇش قاتىنى بولسا، سوندا سەگىزدەن ءبىرىن بارىنە بىردەي ءبولىپ بەرەدى. ەگەر ءۇش ايەلدىڭ ءبىرى كۇيەۋگە تيەمىن دەسە توسەك ورىن، كيگەن كيىمىنەن باسقا جيىرما تورتتەن ءبىرىن الادى. ەگەردە ەكى جەسىر ايەلدىڭ ءبىرى بولسا، ون التىدان ءبىرىن الادى.

51-باپ. سويىس قوناعاسى قازاق راسىمىندە بار. بەرمەگەن كىسى ءبىر ات، شاپاننان ءبىر تۇيەگە دەيىن ايىپتى بولادى. لەكيندە بۇلاردىڭ ىشىنەن شىعارىلادى. ءھام تراكتى جول ۇستىندە، جارمەڭكە قاسىندا، قايىق اۋزىندا ءھام سەز مەكەنىندە، قالا قاسىندا تۇرۋشىلار.

52-باپ. ەكى تامىر ايىرىلىسسا، بيلەردىڭ تەكسەرۋى بويىنشا ارتىعىن الىسار. ءبىر-بىرىنەن ايىپ جوق.

53-باپ. قىزمەتتەگى ادامداردىڭ ۇستىنەن جالا قىلعاندارت بيلەردىڭ بيلىگى بويىنشا جيىرما سەگىز كۇنگە دەيىن اباقتىعا كىرىپتار بولادى.  جاۋاپكەردىڭ شىعىنى شىقسا، انىعىن قايتارىپ بەرەدى. مۇنداي جالالاردى توقتاتارعا ءبىر سەبەپ كورسەتەمىز. سونداي جالعان ارىزدار اسىرەسە سايلاۋ ۋاقىتىندا كوپ بولادى. ونىڭ حاقىندا سۇرايمىز ۇلىقتاردا مۇنداي ارىز تۇرعىسىندا ىستەيتىن انىقتامانى جاساتقانشا بولىستىڭ ياكي توتەنشە سەزدىڭ بيلەرىنە تەكسەرمەككە بەرىلسە ەكەن.

54-باپ. بىرەۋدىڭ جەرىن جەگەن داۋلاردى بيلەر جەرى پالەنشەنىكى دەگەن ەلۋباسىلاردىڭ كۋالىگىنە قاراي تەكسەرەدى. تەكسەرگەن ۋاقىتتا جەردى بيلەر وزدەرى كورەدى ياكي سەنىمدى كىسىنىڭ كۋالىگى بويىنشا جەگەن جەرىنىڭ سوماسىنا قاراي بيلىك ايتادى. شىعىنىن قايتارىپ، ۇستىنە ءھام ايىپ سالادى.

55- باپ. قونعان اۋىلدا قوناقتىڭ اتى جوعالسا اۋىل كۇيمەيدى، سەنبەسە ات يەسى اۋىلدان شاريعات الادى.

56-باپ. توعىز دەگەن ايىپتىڭ مالعا شىققان سانفى مىناۋ:

ءبىرىنشى – باس توعىز تۇيە باستاتقان.

1-تۇيە

2-قۇلىن

2-بيە

2-قۇنان

2-تاي

ەكىنشى – ورتا توعىز، ياعني ات باستاتقان توعىز.

1-جۋان ات

2-تاي

2-تايىنشا

4-بويداق قوي

ءۇشىنشى – اياق توعىز.

1-دونەن وگىز

2-تايىنشا

3-بويداق قوي

3-توقتى، توقال توعىز بولمايدى.

57-باپ. مال باسىن بۇلايشا باعالايمىز.

ماڭداي تۇيە – 3 ات جانە 30 قوي.

ورتا تۇيە – 3-بەستى

دونەن اتان – 2-بەستى، 1-تاي

قۇنان اتان – 2- بەستى

تايلاق – قۇلىندى بيە 12-قويلىق

بوتا -1-بەستى

بايگە ات – ورتا ءبىر تۇيەدەن بەس بەس تۇيەگە دەيىن

جورعا ات – قۇلىندى بيەدەن ءتورت تۇيەگە شەيىن

جاقسى ات – قۇلىندى بيەدەن ءبىر تۇيەگە شەيىن

ايعىر – قۇلىندى بيەدەن ەكى بەستىگە شەيىن

بيە قۇلىندىسى – 10 قوي

بيە قۇلىنسىزى – 10 توقتى

ات – 9 قوي

بەستى – جەتىدەن سەگىز قويعا شەيىن

دونەن – 5 قويدان 6 قويعا شەيىن

قۇنان  - 4 قويدان 5 قويعا شەيىن

تاي  - 3 قويدان 4 قويعا شەيىن

قۇلىن – 2 قويعا شەيىن

اتان وگىز – 12 قوي

بەستى ءھام دونەن وگىز – 4 قويدان 8 قويعا شەيىن

تايىنشا – 2 قوي

58-باپ. ءۇي، كىلەت بۇزىپ، قاستىق نيەتىمەن ىستەسە، ۇرلاعان نارسەسىنەن باسقا ءبىر توعىزدان ءۇش توعىزعا دەيىن ايىپ بەرەدى. قورا، كىلەت بۇزباعان ۇرلىققا ات شاپان ايىپ بەرەدى. ول از، ونان ۇلكەن ايىپ ۇرلاعان سوماسىنا قاراي.

59-باپ. بيلەردىڭ بيلىگى بويىنشا كەسىلگەن قالىپ قالىبىنشا الىپ بەرىلەدى. ەگەردە جاۋاپكەر ىقتيارىمەن بۇيىرىلعان مالدى بەرمەسە ياكي شاقىرۋىنا كەلمەسە، سوندا مال الىپ بەرۋشى اۋىلداستارىنان كۋا الدىرىپ، سول كۋالاردان مال الۋشى ءبىر قالىس كىسىنى تاڭداپ الىپ وسى جوعارىدا ايتىلمىش باعا بويىنشا الىپ بەرەتىن مالدى باعالايدى. ەگەردە مال بەرۋشى كىسى بەرمەيمىن دەپ قارسىلىق قىلسا، بايلاپ قويىپ الىپ بەرۋگە دە بولادى. بيلىك بويىنشا مال الىپ بەرۋگە ەشبىر قازاق راسىمىنشە ۇلگى جوق.

60-باپ. ۇرلىق ءۇشىن كەسىلگەن مال الىنىپ بەرىلەدى،  ۇرىنىڭ وزىنەن ءھام وعان سەرىك بولعان جولداسىنان. ۇرىنىڭ سەرىك جولداسى بولادى ات بەرىپ اتتاندارعان، بىرگە ۇرلىققا بارىپ ەپتەسكەن، ۇرلاعان جىلقىنى جاسىرعان، ىستەگەن ۇرلىقتى بىلە تۇرىپ جاسىرعاندار. بۇل كىسىلەدىڭ مالى جوق بولسا، مال تولەۋىنە مىندەتتى. ۇرلانعان اتتى بىلە تۇرىپ ساتىپ العاندار، ەگەردە ساتىپ الۋشىلار ۇرىمەن ءبىر بولىستا بولسا، ودان سول مال الىنىپ بەرىلەدى. سول ۇرلىقتى قىلعان ۋاقىتتا تۇرعان اۋىل يەسىنىڭ سونىڭ دا مالى جوق بولسا، مال الۋشى داۋگەر بوتەن ويازدىكى بولسا، سوندا قىزمەتتە تۇرۋشى ادامدار ءھام جۇرتى تولەيدى. ستارشىن ەلى كۇيەدى. مال الۋشى بوتەن بولىستىكى بولىپ، ءبىر دۋانداس بولسا، ەلۋباسى حالقى كۇيەدى.داۋگەر ءبىر بولىستىكى بولىپ، وزگە ستارشىندىكى بولسا دا، مال الۋشى مەن مال بەرۋشى ءبىر ستارشىندىكى بولسا ون باسى حالقى كۇيەدى. بۇل قىلعان ىنتىماعىمىز ۇرلىقتى تىيماق ءۇشىن ءھام مال يەسىنىڭ يەسىنىڭ مالى تۇگەل ءتيىپ، ريزالىققا جەتپەك ءۇشىن جاسادىق. ياعني شىعىن ورنىنا كەسىلمىش ايىپتاردى الماق حاقىندا تاعى دا ىنتىماعىمىزدى جاسادىق. ءۇش جىلعا شاق ۋاقىت قويىپ، ياعني ۇرلىق تيىلعانشا قىزمەتتەگى قىزمەتتەگى ادامداردى مال تولەۋدەن شىعارماعان سەبەمىمىز، سول حالىقتىڭ ىشىندەگى جاماعات ادامى بولعان حۇقىندا حالىقتىڭ مال تولەيتىن رايى بولادى. جوعارعى ايتىلمىش ادامداردىڭ مالى جوق بولعان ۋاقىتتا، ەگەر بيلەر مالى جوقتىعىنا كوزدەرى جەتىپ ايىرعان بولسا، جۇرتقا تۇسەتىن مۇنىڭ حاقىنداعى مالدى بيلەر تەكسەرىپ بىلەدى. مۇنان باسقا ىنتىماق قىلامىز ەلدەگى بارشا ۇرىلاردى ءھام سەنىمسىز ادامداردى تۇگەندەپ، سەنىمدى ادامدارعا كەپىلگە بەرمەككە كەيبىرەۋلەرگە كەپىلگە المايمىن دەۋى مۇمكىن ەمەس، كەپىلگە بەرۋگە ءتيىستى. باسشى كىسىلەرگە، اۋىل اقساقالدارىنا ءھام ونىڭ ىشىنەن قىزمەت يەلەرىنە شىعارمايمىز. سول كەپىل كىسىلەر اۋىل يەلەرىمەن جۇرتقا تارتقىزباي تۇرىپ، اۋەلى وزدەرى كۇيسە كەرەك. ۇرى ءۇشىن كەپىلدىككە تۇرعان ادامدارعا بيلىك بەرىلمەسىن. مال الۋشىعا ۇرىنىڭ قىستاۋىنداعى ارتىق جەرى تولەۋگە الىپ بەرىلەدى. ۋا، ءھام بيلەرگە مىندەتتى بيلىك ايتقان ۋاقىتتا ۇرىعا جاپات قىلعان باي ادامدارعا دۇرە مەن اباقتى بۇيىرماققا: ءۇش مارتەبە ۇرلىعى موينىنا قويىلىپ، تىيىلماعانداردى جۇرت ۇكىم جاساپ، ءوز اراسىنان مۇلدە ايداتسا كەرەك. ەگەر ۇكىم بەرمەيمىن دەگەن ادام بولسا، سول ۇرى ءۇشىن مىندەتتى. ۇرىعا تۇسكەن بارلىۇ مالدى تارتسا كەرەك.

61-باپ. سوتتا جەسىر تۋراسىنان ءھام باسقا داۋلار بويىنشا جوعارعى ايتىلمىش راۋىششە مال الىپ بەرۋگە بولمايدى.اركىم ءوزى ءۇشىن – ءوزى كۇيەدى. مالى جوق دەگەن ءسوز الىنباسىن. بىراق، قۇن تۋراسىنداعى داۋلاردا مال ءتارتادىولتىرىسىپ سەرىك بولعاندار.

62-باپ. قازىناعا ءھام داۋگەر ادامعا كەسىلگەن ايىپ، وزگە كىسىدەن كۇيدىرىپ الىنبايدى. كەسكەن ادامنىڭ مالى جوق بولسا، ايىپ ورنىنا اباقتى بۇيىرىلادى.

63-باپ. جالعىز ءبيدىڭ بولىستىق ءھام توتەنشە سەزدەرىنىڭ كورسەتىلمىش كوپيا كەسىلەتىن كىتاپتىڭ ۇلگىسىن بەك ۇناتامىز.

64-باپ. كۇماننىڭ ەتۋى بولىستىق مولدانىڭ تەكسەرۋىندە. مولدانىڭ زۇلىمدىعى حالىقتىڭ تەكسەرۋىنە ءتيىستى. كۇمانشاناى ۋاقىتتى كۇنىندە كۇمان ەتكەندىگى جازارعا بىزگە كورسەتىلگەن كىتاپتىڭ ۇلگىسىن ۇناتامىز. سول كىتاپتى مولدا الىپ جۇرمەي ۇيىندە ساقتاسا ەكەن. قالاي داۋگەر كوشىرمەنى العاننان سوڭ مولداعا بارىپ، كىتابىنا تىركەتسە كەرەك. ەگەر داۋگەر وسىلايشا ەتپەسە، ىلگەرى ۋاقىتتا كۇمىن وتپەدى دەپ ارىز ايتۋعا ءتيىستى ەمەس. كۇمانشا ۋاقىتتى مولدا ۇيىندە بار بولسا دا، جوق بولسا دا، كەلگەنىن ءمالىم ەتىپ، كىتاپقا جازدىرسا كەرەك. ياعني مولدا كۇماننىڭ ايتىلمىش ۋاقىتتى كۇنىندە لاكين قادىرىنشە ۇيىندە وتىرسا كەرەك. مولدا كۇماننىڭ ەتكەندىگىن ياكي ەتپەگەندىگىن كوشىرمەنىڭ سىرتىنا جازۋمەن كۋالاندىرىپ تۇرسىن. وسى باپتاعى ايتىلعانداردى تولىق ىستەمەۋ ءۇشىن بيلەر بيلىگىندە كۇمىنشىنىڭ اتىن، ءجونىن ءھام ۋاقىتتى كۇنىن انىقتاپ جازۋعا مىندەتتى.

65-باپ. مۇمكىن بولسا مەتريچەسكي كىناگالار بولىستىق مولدانىڭ قولىندا جۇرسە ەكەن. بىراق، كىناگانىڭ جازىلۋى كورسەتىلمىش ۇلگىمەن مۇسىلمانشا جازىلسا ەكەن. ەگەردە ۇلىقتار بۇرىنعىداي مەتريچەسكي كىناگانى تىلماشقا جازدىرۋعا ءتيىستى كورسە، سوندا بولىستىق مولدانى ءبىز مىندەتتى قىلامىز، قيىلعان نەكەنى كەسىلمىش كىناگادان كۆيتانتسيانىڭ سىرتىنا جازىپ كۋالاندىرماققا لاكين جالعىز ءتىلماشتىڭ كىناگاعا تىركەگەنى نەكە بولمايدى. ايەل مەن ەركەك اراسىندا مولدامەن قيىلسا نەكە تاحيىق بولادى.

66-باپ. ەگەردە ءبىر ۇلگىلى كىناگارلار بەرىلسە، سوندا جالعان كوشىرمە بەرۋگە ورنى كەلمەس، وسىدان بۇرىن بەرىلمىش كوشىرمەلەر ءبيدىڭ ءمورى ياكي قولى قويىلسا سىيىمدى بولادى، ەكى ءبيدىڭ ءمورى باسىلعان كوشىرمەلەردە بولىس ياكي سەز باستىعىنىڭ جازىلمىش كۋالىگى بولماسا، سەز – ءبيىنىڭ كوشىرمەسى دەپ سەنۋگە مۇمكىن ەمەس.

67- باپ. ەگەر داۋگەر بيگە تۋرا ارىز ايتسا، بي جاۋاپكەردى شاقىرتىپ، كەرەك قىلسا سوندا اۋىلناي ستارشينا ايتىلمىش جاۋاپكەردى جەتكىزىپ بەرسىن. ەگەر بيلىگىندە ءھام كوشىرمەسىندە كەسىلگەن مالداردى انىقتاپجازۋعا مىندەتتى. كۇمان ەتپەسە دە.

68-باپ. ۇرلىق حاقىندا كەسىلمىش بيلىك اتتان باسقا وزگە داۋلاردان قيىلعان بيلىك ءۇشىن وننان ءبىرىن الادى. بيلەر كەسىلگەن وزدەرىنە ءتيىس بيلىك حاقىسىن ءوز قولدارىمەن السا، زورلىق حۇكىمىندە بولادى. بيلىك قىلعان جەرىندە حاقىسى الىپ بەرىلسىن. ءار سەزدە بيلەر ءبىر قالىس كىسىنى بيلىك قاقىسىن جيىپ الىپ بي باسىنا بىردەي ءبولىپ بەرەدى.

69-باپ. سەزدە شاقىرىلعان بارشا بارشا قىزمەت يەلەرىنىڭ ۇستاعان شىعىندارى جۇرت ۇستىنەن سالىنادى. سول شىعىنداردى ەل اراسىندا ستارشىن سيۋشى بولادى. كىمدە-كىم ءتيىستى تۇسكەن شىعىنىن بەرمەسە، بيلەردىڭ تەكسەرۋىنە بەرىلەدى.

70-باپ. قازاقتىڭ ءوز اراسىندا بولىنمىش داۋلارعا ورىستان ياكي نوعايدان ۋاكىلدىڭ الىپ كىرىسپەسىن.  دابەرناي بولارعا مۇمكىن وزىمەن ويازداس قازاق ادامعا.

71-باپ. بيلەردىڭ بيلىك ءبىتىمىن ورنىنا كەلتىرمەك ۋاعدا كۇنى كوشىرمەنى بولسىقا ياكي ستارشيناعا ماعلۇم ەتكەن كۇننەن ەسەپتەلەدى. جالعىز ءبيدىڭ بيلىگىن ورنىنا كەلتىرمەككە ستارشىن مىندەتتى. سەز بيلەرىنىكىن بولىس مىندەتتى. ءبىر ءبيدىڭ بيلەرىن ورنىنا كەلتىرمەك ۋاعداسى ءۇش كۇننەن جەتى كۇنگە شەيىن. سەز بيلەرىنىكى جەتى كۇننەن جيىرما كۇنگە شەيىن. توتەنشە سەزدىڭ بيلىگىن جيىرما كۇنگە شەيىن.

72-باپ. ەگەردە جەتىم قىز اكە-شەشەسىنىڭ ءتىرى كەزىندە ۋاقىتىندا قۇدا بولىپ اتاستىرعان بولسا، بىرەۋگە اكە-شەشەسى ولگەننەن كەيىن قۇدالىعىن بۇزعان بولسا، العان كۇيەۋى قالىڭ مالىن ايىبىمەن قايتارادى. ەگەردە قىز بۇرىنعى اتاستىرعان كۇيەۋىنە تيسە، سوندا ەشكىم ءتيىستى اكەسىنەن قالعان جاساۋىن ءھام ميراسىن الماققا توقتاۋ قىلماسىن.

73-باپ. وسى ەرەجەدەگى ايتىلمىش بارشا سوزدەر كازىرگى سەزگە مىندەتتى. بولەك پوستوناۆلەنيەدەگى جازىلمىش سوزدەردەن باسقاسى، ەشبىر توقتاتپايىنشا بىتىرمەككە مىندەتتى.

بۇل ەرەجە ماعلۇم ەتىلگەن سوڭ، بارشا بيلەرگە، سەزدەرگە، بولىستارعا، ستارشىندارعا جاڭادان ەرەجە جاسالعانعا شەيىن، وسى ەرەجەلەر جاسالماي تۇرىپ جاسالعان كوشىرمەلەر 67-ءشى باپتا ايتىلعان ءراۋىش بويىنشا سىيىمدى بولادى. لەكين ونىڭ ءۇشىن وسى 73 باپتى ەرەجەنى بىزدەر جاسادىق. قازاق راسىمىنشە تازا كوڭىلىمىز ءھام ادىلەتىمىزبەن ۋا ءھام راستىعىنا سەندىرەمىز. پاۆلودار وبلىسىنىڭ ءبيى ءجۇسىپ ءباتىشۇلى، بي يسا بەردالىۇلى، بي مولداباي سارسەنۇلى، بي مۇقاتاي كەلدىبەكۇلى، بي سانياز بابايۇلى، بي سماعۇل شوقپارۇلى قولدارىن قويدى.

بي سەرعازى تايسارىۇلى، بي جالاليددين رامازانقلى مورلەرىن باستى.

قارقارالى ويازىنىڭ ءبيى حاكىم قۇدايمەندەۇلى، بي  اباي مايقىۇلى، بي بوكەش سىبانۇلى، بي ەلەۋباي قاشقىنبايۇلى، بي بيلەباي تۇمانبايۇلى، ابرالى بولىسىنىڭ كانديداتى شاكىرۇلى مورلەرىن باستى. 

بي وسپان اتاقوزىۇلى، بي بايمۇحامەد الدابەرگەنۇلى قولدارىن قويدى.

بي يسا شونتىۇلى تاڭباسىن باستى.  

سەميپولات ويازىنىڭ قۇرمەتتى قازاقتارى يبراگيم قۇنانبايۇلى، قۇدايبەرگەن تاستانبەكۇلى، يبراگيم نۇركەنۇلى،بيلەر بەكتوعاي بوتبايۇلى، يسا سۇتجانۇلى، ايتقازى بەيسەمبايۇلى، بي جۇماحان جارقىنبايۇلى قولدارىن قويدى.

بي سۇيىندىك شاقابايقلى، بي ءالجان نازارقلى مورلەرىن باستى. وسكەمەن ويازىنىڭ بولىسى حورۋنجا ءسىلام ءالجانۇلى، قۇرمەتتى قازاق قۇرمانعالي جاقىپۇلى،  بي جانكودەي قوتايوعلى،بي ەرەجەپ نوقايۇلى قولدارىن قويدى. بولىس يسا كونباسۇلى، بولىس قابانباي قوشقارۇلى، بي ۇسەن قالابايۇلى ءمورلارىن باستى. قۇرمەتتى قازاق قالماتاي ەسەنقوجاۇلى تاڭباسىن باستى. بي قاۋمەن امانۇلى قولىن قويدى. زايسان دۋانىنىڭ بالاسى بوكەش شايانبايۇلى بولىس بيلەۋشى بوسقىنبايۇلى، بي جۇماقان قيسىقۇلى، بي قوقاش ەسەنكەلدىۇلى قولدارىن قويدى. بولىس اقشال قوجابەرگەنۇلى، بولىس تاركىمباي جاقسىبايۇلى، بي جايساڭباي ەلەمىسۇلى، بي باتباقباي تالەۋلىۇلى، بي قايرانباي قۇلىندۇلى مورلەرىن باستى. سەز باستىعى وسكەمەن ويازى ماەۆسكي قولىن قويدى. سەمەي ويازىنىڭ لاۋازىمىن ادا قىلۋشى كازانتسەۆ زايسان پريستاۆىنىڭ پومەششيگى ناربۋت، قارقارالى ويازىنىڭ ستارششي پوموششنيگىنىڭ لاۋازىمىن ادا قىلۋشى اتباقين قولدارىن قويدى، ءھام ۆوەننىي گۋبەرناتور شيكلينسكي قولىن قويدى.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى، استانا قالاسى، زياتكەرلىك تەحنولوگيالار اكادەمياسى، «ابايتانۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى

Abai.kz