اق كۇشىك – بەلكا
(دەرەكتى اڭگىمە)
تەڭىز بەن دالا كەزدەسىپ، ءبىر-بىرىنە تاڭعالا قاراپ تۇرعالى قاي زامان...
كەي كۇندەرى تەڭىز بۋىرقانىپ، الاي-دۇلەي اشۋعا ءمىنىپ، اسپانعا شاپشىپ، دالاعا قاراي اتىلادى. مۇنداي كەزدە بۇكىل دۇنيەنى سۋ باسىپ قالاتىنداي كورىنەدى.
كەي كۇندەرى دالا دا بۇلقان-تالقان بوپ، جەل سوعىپ، شاڭدى داۋىل كوتەرىلىپ، تەڭىزدى كومىپ، جەرمەن-جەكسەن ەتىپ تاستاعىسى كەلەدى.
بىراق... ەكەۋىن دە اناۋ بايتاق اسپان سابىرعا شاقىرىپ، ۇنەمى تاتۋلاستىرىپ وتىراتىن سەكىلدى.
كۇن جادىراپ اشىلىپ، شوكىم-شوكىم اقشا بۇلتتار كۇلىم قاعىپ، جەر بەتى مەيىرىم شۋاعىنا شومىلادى.
تەڭىز جاعاسىنان الىستاپ، قالا شەتىندەگى ءبىر شوعىر اسەم عيماراتتاردى بەتكە الىپ بارا جاتقان شاقتا كوڭىلىمدى تولقىتقان وسى ءبىر سۋرەت كوپكە دەيىن كوز الدىمدا كولبەڭدەپ تۇرىپ الدى...
***
– تەڭىز بەن دالانىڭ شەگىنە ورنالاسقان وسى ءبىر قالاعا ەرەكشە باۋىر باسىپ كەتتىم، – دەيدى ءبىزدىڭ بۇگىنگى باس كەيىپكەرىمىز – گۇلشارات قوشقاربايقىزى دوساەۆا حانىم.
ول كىسى مۇنداعى قازاق-تۇرىك ليتسەيىندە حيميا، بيولوگيا پاندەرىنەن ساباق بەرەدى.
– ال ءوزىڭىز قاي وڭىردە تۋىپ-وسكەنسىز؟
– و-و، ءبىزدىڭ اۋىل الىستا-ا، – دەيدى گۇلشارات جىميىپ. – وڭتۇستىكتەگى اقسۋ-جاباعىلى تاۋلارىن بىلەتىن بولارسىز؟
– ارينە.
كوز الدىما ۇشار بيىك شىڭدارىن ماڭگىلىك قار باسىپ جاتاتىن اسپانتاۋلار تىزبەگى ەلەستەيدى. قۋ تۇلكىنىڭ ىنىندەي بۇلىڭ-بۇلىڭى كوپ تەرەڭ شاتقالداردى قۋالاپ، بۇرق-سارق قايناپ اعاتىن اقسۋ وزەنى، قىسى-جازى اڭ-قۇسقا پانا بولىپ، جەمىس-جيدەگى شاشىلىپ-توگىلىپ جاتاتىن قالىڭ توعاي، اتتىلى كىسى ازدان سوڭ كورىنبەي كەتەتىن كوكوراي شالعىن، نۋ قامىس...
– ياپىر-اي، مىنا دالاعا قالاي كەلىپ قالدىڭىز دەپ، تاڭىرقاپ تۇرسىز با؟
راس-اۋ. الىستاعى اقسۋ-جاباعىلى تاۋلارىنىڭ بوكتەرىنەن قونىس اۋدارىپ، ۇشان تەڭىزبەن استاسىپ جاتقان قۇمداۋىت، سورتاڭ، شولەيت دالاعا كەلگەن ادام العاشىندا قانداي كۇي كەشەدى ەكەن، ا؟.. قايران، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ كەڭ دالاسى-اي!..
– اۋىلدى ساعىناتىن شىعارسىز؟
– اۋەلگى كوشىپ كەلگەن جىلدارى تۇسىمە ءجيى ەنۋشى ەدى. كەيىن... ماڭعىستاۋعا ۇيرەنىپ، باۋىر باسىپ كەتكەنىمىز سونداي، اقسۋ-جاباعىلىعا قىدىرىپ بارعاندا اقتاۋدى، تەڭىزدى ساعىنىپ، تەزىرەك قايتۋعا اسىعاتىن بولدىق. بىراق، تۋعان جەر تۋرالى اڭگىمە بولا قالاعاندا، ەسىمە ىلعي دا ءبىر وقيعا ءتۇسىپ، كوزىمە ەرىكسىز جاس ىركىلەدى...
– ول قانداي وقيعا؟..
***
...بىردە ءۇيدىڭ الدىنداعى ۇلكەن ارىقتىڭ ىشىندە قىڭسىلاپ جۇرگەن ءبىر كىشكەنتاي اق كۇشىكتى كوزىم شالدى. قۇلدىراڭداپ كەلە جاتىپ بايقاماي ءتۇسىپ كەتكەن ەكەن-اۋ دەپ، قاسىنا جاقىندادىم. مەنى كورگەن سوڭ ول ارىقتىڭ جيەگىنە قاراي تىرمىسىپ، «شىعارىپ الشى» دەگەندەي ەكى كوزى مولتىلدەپ، جالىنا باستادى. ەڭكەيىپ قولىمدى سوزىپ، وزىمە قاراي تارتتىم.
كۇشىك ابدەن اشىعىپ، جاۋراپ قالعان ەكەن. ءدىر-ءدىر ەتىپ، ءالسىز قىڭسىلاپ، باۋىرىما تىعىلدى. شاماسى، ارىقتىڭ ىشىندە ۇزاق جاتقان بولسا كەرەك.
اس ءۇي جاققا اكەلىپ، جاڭا عانا ساۋىپ العان سۇتتەن ءبىر كەسە قۇيىپ، الدىنا قويدىم. كىپ-كىشكەنتاي تىلىمەن سىلپ-سىلپ ەتكىزىپ جالاعانى بولماسا، وزدىگىنەن ىشە المادى. سودان سوڭ: «مەنىڭ اۋزىم... ءتىپتى، يكەمگە كەلمەيدى» دەگەندەي جاۋدىرەپ ماعان قارادى.
ەندى ءسۇتتى بوتەلكەگە قۇيىپ، ەمىزىكپەن بەردىم. ءبىرازدان كەيىن ول ماۋجىراپ، ۇيقىسى كەلىپ، قالعىپ-مۇلگي باستادى. دالاداعى وشاقتىڭ ءبىر بۇيىرىنە ەسكى كورپەشەنىڭ ءبىرىن توسەدىم دە، سوعان اپارىپ جاتقىزدىم. كۇشىك اقىرىن عانا قىڭسىلاپ، ۇيقىلى-وياۋ كۇيدە ماعان راقمەت ايتقانداي بولدى.
ۇيدەگىلەرگە تاڭعى شايىن ازىرلەپ بەرىپ، جۇمىسقا باراتىنىن – جۇمىسقا، مەكتەپكە باراتىنىن – مەكتەپكە شىعارىپ سالعان سوڭ، ىدىس-اياقتى جۋايىن دەپ، سۋ اكەلۋگە سىرتقا شىقسام، الگى اق كۇشىك اۋلادا جۇگىرىپ ويناپ ءجۇر. الگىندەگى جاۋراعانىن دا، قارنى اشقانىن دا ۇمىتىپ، ءاپ-ساتتە شاپقىلاي جونەلىپتى.
تۇسكە تامان مەكتەپتەن كەلگەن بالالار ونى كورىپ تاڭعالىپ ءارى قۋانىپ، يىقتارىنداعى سومكەسىن ەسىك الدىنا قويا سالعان كۇيى «كا، كا!» دەپ، وزدەرىنە قاراي شاقىرا باستادى. اق كۇشىك قۇلاعىن تىكىرەيتىپ، ولارعا تەسىلىپ قاراعانى بولماسا، بىردەن جۇگىرىپ بارا سالعان جوق.
– مۇمكىن، ونى ءوز اتىمەن اتاپ شاقىرۋ كەرەك شىعار، – دەدى بالالاردىڭ بىرەۋى كەنەت تاپقىرلىق تانىتىپ. – سوندا كەلەدى-اۋ دەيىم!..
– ءبىز ونىڭ اتىن بىلمەيمىز عوي.
– قانە، كورەيىك. اقتوس، اقتوس، كا، كا، كا!
اق كۇشىك بۇعان ەلەڭ ەتە قويمادى. قايتا كىپ-كىشكەنتاي قۇلاعىن قايشىلاپ، تىكسىنىپ قالعانداي بولدى.
– اقجول، اقجول! – دەدى ەندى ولاردىڭ ەكىنشىسى.
اق كۇشىك وعان دا ەلىكپەدى. بىراق، بالالار ونىڭ اتىنىڭ «اق»-پەن باستالاتىنىن ىشكى ءبىر تۇيسىكتەرىمەن سەزگەندەي-اق، «اقمويناق»، «اقتابان»، «اقتۇيعىن» دەگەن سەكىلدى اتتاردى اتاپ، ەسىك الدىندا ءبىراز كىدىرىپ قالدى. بىراق، كۇشىك «قانشا ايتساڭدار دا، تابا المادىڭدار» دەگەندەي سەلتيىپ تۇرا بەردى. سودان سوڭ، سومكەسىن قايتا قولىنا الىپ، كيىمىن اۋىستىرىپ شىعۋ ءۇشىن ۇيگە كىرىپ بارا جاتقان بالالاردىڭ بىرەۋى ارتىنا قاراي جالت بۇرىلىپ:
– بەلكا! – دەپ ەدى، اق كۇشىك «اقىرى تاپتىڭدار-اۋ!» دەگەندەي ورنىنان ءبىر قارعىپ ءتۇسىپ، بالالارعا قاراي جۇگىرە جونەلدى.
سول كۇننەن باستاپ ول ءبىزدىڭ ۇيدە قالىپ قويدى. العاشىندا يەسى ىزدەپ كەلىپ، الىپ كەتەتىن شىعار دەپ ويلاعانبىز. بىراق، ەشكىم كەلمەدى. ءتىپتى، اۋىلدا كۇشىگىم جوعالىپ ەدى دەگەن ادام دا بولمادى.
كۇن ارتىنان كۇن، اي ارتىنان اي ءوتىپ جاتتى. اق كۇشىك – بەلكا ەسەيىپ، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ءبىر مۇشەسىنە اينالدى.
«يت – جەتى قازىنانىڭ ءبىرى» دەيدى قازاق اتامىز. بىراق، ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز، اۋىلدا ەشكىم دە قالاداعىداي ءيتىن جەتەكتەپ الىپ، سەرۋەن قۇرمايدى. ەشكىم دە دۇكەننەن ارنايى تاماق ساتىپ اپەرمەيدى. وزدەرى ىشكەن اس-اۋقاتتان قالعان-قۇتقان جۋىندىنى يتاياعىنا تولتىرىپ قۇيا سالادى دا، جايباراقات جۇرە بەرەدى.
مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، ءبىز دە بەلكانى سونشالىقتى ءبىر ەركەلەتىپ، ماپەلەپ، ەرەكشە كۇتىپ، باعىپ-قاققان جوقپىز. راس، كەيدە بالالارمەن بىرگە اسىر سالىپ، ارسالاقتاپ، ارى-بەرى جۇگىرىپ وينايتىنى بولۋشى ەدى. كۇندەلىكتى تاماعىن ۇمىتپاي، يتاياعىنا اپارىپ قۇيامىن. قازاقتىڭ ءۇيى قوناقسىز، ءيتى اش بولمايدى عوي، ايتەۋىر.
سودان... توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا ءبىز جۇمىس بابىمەن اقسۋ-جاباعىلىدان قونىس اۋدارىپ، اقتاۋعا كوشەتىن بولدىق. ۇيدەگى جۇك-مۇگىمىزدى الدىنا الا جونەلتتىك تە، ءوزىمىز اعايىن-تۋىستىڭ اق باتاسىن الىپ، قايىر-قوش ايتىسىپ پويىزعا وتىردىق.
بەلكانى ءبىر جاقىن اعامىزدىڭ قولىنا قالدىردىق. سەبەبى، جەردىڭ ءبىر قيىرىنان ەكىنشى قيىرىنا كوشىپ بارامىز عوي. ونىڭ ۇستىنە، ءوزىڭىز دە سەزىپ وتىرعان بولارسىز-اۋ، باياعى توقسانىنشى جىلدار – ەلگە ءبىر ەرەكشە اۋىرتپالىعىن سالعان قيىن كەزەڭ بولدى ەمەس پە...
بىرتە-بىرتە ماڭعىستاۋدىڭ ماڭ دالاسىنا دا باۋىر باسىپ، ءبىرجولا ءسىڭىپ كەتتىك. تەڭىزگە دە كوزىمىز ۇيرەندى. بىراق، العاشقى جىلدارى تەلەفوننان اۋىلداعى اعايىن-تۋىس، قۇربى-قۇرداستىڭ داۋسىن ەستىگەن كەزدە ساعىنىشتان كوزىمىزگە جاس ىركىلىپ قالۋشى ەدى. بىرەر جىلدان سوڭ ءوزىمىز دە كوشىپ، اقسۋ-جاباعىلىعا قايتىپ ورالاتىنداي بولىپ جۇرگەنىمىز دە راس.
ال بەلكا، بەلكا... اعامىزدىڭ اۋلاسىنان قايتا-قايتا قاشىپ كەتىپ، بۇرىنعى تۇرعان ۇيىمىزگە بارىپ، ءبىزدى ىزدەپ، ەسىككە قاراپ جاۋتاڭداپ جۇرەدى ەكەن. سونى ەستىگەندە كوڭىلىمىز تەڭىزدەي تولقىپ، ارناسىنا سيماي، اۋىلعا قاراي تارتىپ كەتكىمىز كەلەتىن كەزدەرىمىز دە بولدى...
ءبىر كۇنى بالا كەزدەن بىرگە وسكەن ەڭ جاقىن قۇربىم تەلەفون شالدى.
«گۇلشارات، سەن بىلەسىڭ بە، مەن قازىر جىلاپ تۇرمىن،» دەيدى ءبىرتۇرلى قامىعىپ.
«و، نەگە؟» دەيمىن مەن ۇرەيلەنىپ.
«ايتسام... قازىر سەن دە جىلايسىڭ!..»
ء«ۇيباي، نە بوپ قالدى؟»
«بۇگىن بار عوي، ءبىز، باياعى وزىڭمەن بىرگە جۇمىس ىستەگەن ءبىر توپ كەلىنشەك ءتۇس اۋا شىلدەحانادان قايتىپ كەلە جاتقانبىز. كەنەت، جانىمداعىلاردىڭ بىرەۋى: «ويباي، اناۋ ءبىر ءيتتى قاراڭدار! تۋرا بىزگە قاراي جۇگىرىپ كەلەدى، – دەپ قالت توقتاي قالدى. – بايقاڭدار، قاۋىپ الىپ جۇرمەسىن!» ءبارىمىز جالت قارادىق. راسىندا دا، كوشەنىڭ ارعى بەتىنەن بەرى قاراي جۇگىرىپ وتكەن ءبىر اق يت بىزگە قاراي ۇشىپ كەلەدى ەكەن. انە-مىنە دەگەنشە بولعان جوق، ءبىر-بىرىنە جابىسىپ، قورقىپ قالعان كەلىنشەكتەرگە بۇرىلماي، تۋرا مەنىڭ اياعىمنىڭ استىنا كەلىپ جاتا كەتكەنى. و توبا! اياق كيىمىمە باسىن قويىپ، يىسكەپ، ءبىرتۇرلى جالىنىشتى تۇردە قىڭسىلايدى.
سوندا بارىپ تانىدىم. بۇل... بۇل باياعى بەلكا ەكەن عوي. مەنى تانىپ، سەنى سۇراپ... «گۇلشارات ەكەۋىڭ دوس ەدىڭدەر عوي، ول قايدا كەتىپ قالدى، نەگە كەلمەيدى؟..» دەيدى...
قۇربىمنىڭ داۋسى قۇمىعىپ، سىبىرلاپ سويلەپ، بۋلىعىپ قالدى. مەن دە جىلاپ تۇرمىن مۇندا. اۋىلدان كوشكەلى بەرى العاش رەت ەگىلىپ، ءوزىمدى ءوزىم ۇمىتىپ، جان دۇنيەم بوساپ، كوز جاسىما ەرىك بەرگەنىم وسى شىعار...
«سودان سوڭ مەن دە وتىرا قالىپ، بەلكانىڭ باسىنان سيپاپ: «ياپىر-اۋ، سەن دە ساعىندىڭ با گۇلشاراتتى؟» دەپ بايەك بولدىم، – دەيدى قۇربىم. – «راس، ول مەنىڭ ەڭ جاقىن دوسىم. ولار اۋىلدا تۇرعان كەزدە مەن سەندەردىڭ ۇيلەرىڭە ءجيى بارۋشى ەم عوي. ەكەۋمىز جۇمىسقا ىلعي دا بىرگە كەلەتىنبىز. سەن... سەن سونىڭ ءبارىن بايقاپ، ءبىلىپ جۇرەدى ەكەنسىڭ-اۋ، بەلكا!» دەيمىن جۇرەگىم ەزىلىپ. ال ول بولسا، ايانىشتى تۇردە قىڭسىلاپ، قولىمدى جالاپ، ماعان مۇڭىن شاققانداي بولادى. قايتسىن-اي، ەندى...
انە، ءسويتىپ، بەلكا ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە قاراپ، كوز جاسىمىز مولتىلدەپ وتىرعان كەزدە الگى كەلىنشەكتەردىڭ ءبىرى يىعىمنان تارتىپ: ء«اي، قىز، يتپەن بىرگە قوسىلا ۇلىپ نە بولدى ساعان؟» دەپ كۇلەدى.
ءيا-ءا، گۇلشارات، ءبىزدىڭ اۋىلدا وسىنداي دا قىزىقتار بولىپ جاتىر...»
كەشىرىڭىز، جاڭا ءوزىڭىز: «اۋىلدى ساعىنبايسىز با؟» دەگەن سوڭ ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى عوي. ايتپەسە، ءسىز نەگىزى، ءبىزدىڭ ليتسەي تۋرالى جازامىن دەپ كەلگەن جوق پا ەدىڭىز؟..
***
– سودان سوڭ نە بولدى؟ – دەپ سۇرادىم مەن قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرىندەگى قالىپتاسقان ادەپ بويىنشا الدىما اكەلىپ قويعان ىستىق شايدان ءبىر ۇرتتاپ.
– بىرازعا دەيىن اۋىلعا بارۋدىڭ ءساتى تۇسپەي ءجۇردى، – دەدى گۇلشارات جەڭىل عانا كۇرسىنىپ. – ول كەزدەگى جاعداي قازىرگىدەي ەمەس، قيىن ەدى عوي... ەلگە بارعاندا بەلكانى كورىپ، باسىنان سيپاپ، ىشتەي العىس ايتىپ، ءوز قولىممەن تاماق قۇيىپ بەرسەم بە دەۋشى ەم. بالالار ءتىپتى، وسىندا الىپ كەلەمىز دەپ تە ءجۇردى. بىراق، ءبىر كۇنى اۋىل جاقتان بەلكا ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتتى دەگەن حابار جەتتى...
***
اقتاۋ قالاسىنداعى قازاق-تۇرىك ليتسەيىنە بارعاندا ەستىگەن وسى ءبىر اڭگىمە الىگە دەيىن ەسىمنەن كەتپەيدى.
كوز الدىما ءبىر-بىرىمەن شەكتەسىپ جاتقان تەڭىز بەن دالا ەلەستەيدى...
نۇرعالي وراز
Abai.kz
