قازاقستاننان جىراقتا، شەكارا سىزىعىنىڭ ارعى بەتىندە عۇمىر كەشكەن قازاقتىڭ ءبارىن مامىرجاي تىرلىكپەن تىنىش ءومىر ءسۇردى دەگەن ۇعىم بىزدە نىق قالىپتاسقان. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا تاريحي وتانىنا ورالعان قانداستارىن «ەل باسىنا كۇن تۋعان قيىن-قىستاۋ كەزدە تاستاپ كەتىپ، تىنىشتىق ورناپ، دەربەستىك العان سوڭ قايتىپ كەلدىڭدەر» دەپ جازعىراتىندار دا بار. شىن مانىندە، قازاق دالاسىندا لاڭ سالعان وتارشى قاندىقول وكىمەتتىڭ اجال قۇرىعىنان شەت جايلاعان قانداستارىمىز قۇتىلا الدى ما؟

وسى سۇراقتىڭ جاۋابىن 1866 جىلى سەمەي ءوڭىرىنىڭ زايسان-قالبا مەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن، 1929 جىلى التاي تاۋىنىڭ باۋرايىندا وكتەمدىك ەتكەن قىتاي باسقىنشىلارى قاستاندىعىنىڭ قۇربانى بولعان زۋقا-قاجى ءسابيتۇلىنىڭ ەرلىككە تولى ءومىر جولىنان تابا الامىز.

بۇگىنگى كۇنى تاريحي وتانىندا ۇرپاقتارى مەن قازاق زيالىلارىنىڭ باستاماسى ارقاسىندا 150 جىلدىق مەرەيتويى اتالىپ جاتقان زۋقا-قاجى ءوز تۇسىندا ەل قورعانى، قانداستارىنىڭ جاناشىرى رەتىندە جانە اعارتۋشىلىعىمەن، بىلىمدىلىگىمەن قانداس باۋىرلارىنىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن ايتۋلى تۇلعا بولدى. ەندى، وسى ءبىر باتىر بابامىز ەلىمىزدىڭ جاڭا تاريحىنان ءوز ورنىن ويىپ تۇرىپ الاتىن ۋاقىتى كەلدى دەپ بىلەمىز.

بالا كەزىمىزدە اقساقالدار باس قوسقان  توي-تومالاقتاردا زۋقا-قاجى تۋرالى اڭىزعا بەرگىسىز تالاي اڭگىمە-دۇكەندى قۇلاعىمىز شالعانى بار. وتارشى جاۋىزدار قازاقتىڭ مىسىن باسىپ، ۇرەيىن ۇشىرۋ ءۇشىن سارىسۇمبە قالاسىنداعى كوپىردىڭ بويىنا زۋقانىڭ كەسىلگەن باسىن اپتا بويى ءىلىپ قويدى دەگەندى ەستىگەندە، بالا جۇرەگىمىز اتتاي تۋلاپ، كوكىرەگىمىزدى كەك كەرنەيتىن ەدى. ونىڭ ەلىن سۇيگەن ناعىز ەر ەكەنى، حالقىنىڭ قامى ءۇشىن شەيىت بولعان كورنەكتى قايراتكەر ەكەندىگى سانامىزعا سولاي ءسىڭىپ، تاريحتىڭ بەيمالىم ءبىر تارماعىن تانۋىمىزعا سەپتەسكەن ەدى.

ەندى، مىنە تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا ءتورت قۇبىلامىزدى تۇگەندەپ جاتىرمىز. كەزىندە التايدىڭ كۇنگەيى مەن تەرىسكەي بەتىندەگى اعايىندار اراسىندا اتاق-داڭقى اڭىزعا اينالعان زۋقا باتىردىڭ ەسىمى بۇگىنگى تاڭدا اتا جۇرتىندا ۇلىقتالىپ، 150 جىلدىق مەرەيتويى اتالىپ ءوتىپ جاتىر.

التاي تاۋىن مەكەندەپ، اتا كاسىبى مال-جايىمەن شۇعىلدانىپ، ءوز بەتىمەن شارۋاشىلىعىن جۇرگىزىپ كەلگەن بەيۋاز قازاققا جات ءدىندى، بولمىس بوتەن كاپىرلەر وزبىرلىق جاساۋدى حح عاسىردىڭ باستاپقى جيىرما-وتىز جىلىندا تىم تەرەڭدەتتى. گوميندان-كوممۋنيست بولىپ جىكتەلگەن قىتاي دا، اق پەن قىزىل بوپ قىرقىسقان ورىس تا وپا بەرمەدى. ءوزارا قان توگىسكەن قىتاي-ورىستىڭ سالعان لاڭى مەن ورتتەي قاۋلاعان قاۋپى ونداعى قازاق اۋىلدارىن دا ۇنەمى شارپىپ اكەتىپ وتىردى.

ءبىرى قۋىپ، ءبىرى قاشقان ەكى توپتىڭ سولداتتارى مەن شەرىكتەرى ازىق-تۇلىك پەن قارۋ-جاراقتارىن، ءمىنىس اتتارىن بەيعام وتىرعان قازاق اۋىلدارىنان الما-كەزەك بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان دەگەندەي توناپ، تارتىپ اكەتۋدى ادەتكە اينالدىردى. قارسىلاسقاندارىن اتىپ-شاۋىپ، ادام توزگىسىز زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋدى، قورلاۋدى بۇيىم كورمەيتىن ەدى. سول مومىن حالقىنا قورعان بولعان ۇلت قايراتكەرى زۋقا قاجىنىڭ ەرلىگى مەن اعارتۋشىلىق جولىنداعى ونەگەلى ءومىرى كەيىنگى ۇرپاقتىڭ جادىندا ساقتالۋعا ءتيىس. وسى ماقساتپەن باتىر اتامىزدىڭ ومىرىنەن كەيبىر تاريحي دەرەكتەردى ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

ول ءۇشىن الدىمەن، مىنا سۇراقتىڭ باسىن اشىپ الۋىمىز كەرەك. نەگە وتارشى ۇكىمەت زۋقانىڭ باسىن الىپ، ونى كوپىر بويىنا ءىلىپ قوياتىنداي ولەردەي وشتەستى؟ ادەتتە، ساياسي اۋىر قىلمىسى بارلار عانا سولاي جازالانۋى كەرەك ەدى عوي. جوق! ول تۇستا ولاي بولمادى.

حالىقتى ەزىپ-جانشۋ، جەرىن اياققا تاپتاۋ، بار بايلىعىن توناپ، وزدەرىن ۇلت رەتىندە جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋ ءۇشىن وتارشى ۇكىمەت قازاقتىڭ اراسىنداعى سورپا بەتىنە شىعار زيالىسىن، كوزى اشىق بىلىمدىلەرىنىڭ كوزدەرىن جويۋدى ماقسات ەتتى. سول ارقىلى حالىقتى ۇرەيدە ۇستاپ، دەگەنىن جاساماق ويدا ەدى. الايدا، حالىق قاھارلانسا، ونىڭ الىپ داۋىلى وزدەرىن دە قيراتىپ كەتەرىن اڭعارعان سوڭ عانا قاجىنىڭ باسىن قايتارىپ جۇرتتى ساباسىنا تۇسىرمەك بولعان جايى بار.

ارينە، زۇلىم وتارشىلار زۋقا سىندى اقىلدى ءارى ىقپالدى كوشباسشىنى ءتۇرلى ايلا-شارعىمەن وزدەرىنە قاراتۋعا بار ونەرىن سالىپ تا باقتى. الايدا، تۋادان ۇلتىنا ادال، دىنىنە بەرىك ءارى مىنەزى وجەت، باتىر تەكتى  زۋقا قاجىنى تۋرا جولدان تايدىرۋ، التىن-جامبى، اتاق-مانساپپەن الداپ-ارباۋ ءتىپتى دە بوس اۋىرەشىلىك بولاتىن. ونى بىلگەن جاۋلار ەندى، قورقىتىپ-ۇركىتۋگە كوشىپ، نەشە ءتۇرلى جالامەن ۇستاپ، اباقتىعا دا قاماپ كوردى. ونىسىنان دا ەشتەڭە شىقپادى. اقىلى باسىم ەكەندىگىن كورسەتىپ، باسىنان ءسوز اسىرمادى، ءتىپتى، ايىپتاماق بولعانداردىڭ وزدەرىنىڭ قۇتىن قاشىردى. اقىرى، بوساتۋعا ءماجبۇر بولدى.

شىعىس تۇركىستان جەرىن مەكەندەگەن قازاقتار الدىمەن، ءمانجى-شيڭ ۇكىمەتىنىڭ، كەيىن گوميندان قىتايىنا المان-سالىق تولەپ، ابدەن تيتىقتاعان ەدى. كوزى اشىق زۋقا سىندى زيالىلار ەلىنىڭ قامى ءۇشىن سىرتقى جاۋمەن كۇرەسۋدى، وتارلىقتان قۇتىلۋدى حالىققا تۇسىندىرۋمەن كەلدى. مانجىلەر دە، ودان كەيىنگى قىتايلار دا مۇزداي قارۋلانعان كاسىبي ارمياسى بار، حالىقتى قاناۋدىڭ نەشە ءتۇرلى زىميان ساياساتىن جەتىك مەڭگەرگەن  اككى زالىمدار ەدى.

وتارشى ۇكىمەت وزدەرىنىڭ قاتال جاۋىز اكىمشىلىكتەرىن نىعايتۋ ءۇشىن حالىقتى مەيلىنشە بولشەكتەپ، كۇشتەرىن ىدىراتۋعا، ارالارىنا جىك سالاتىن ىستەرىن اسقان قۋلىقپەن جۇزەگە اسىرىپ جاتتى. ەل-جۇرتتىڭ بەلى قايىسارلىقتاي اۋىر سالىقتى اياماي جۇكتەپ، وزدەرىنە تيەسىلى مال-جاندارىن ەشبىر اقى-قاقىسىز باقتىرۋدى كوزدەدى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سانىن وسىرمەۋدىڭ دە نەشە ءتۇرلى استىرتىن ارەكەتتەرىن جاساپ، بارىنشا قىتايلاندىرۋدى، قازاقتى تەك قۇل رەتىندە ۇستاۋدى كوزدەي باستادى. قىتاي ساۋداگەرلەرى ارقىلى تۇتىنۋ تاۋارلارىن بارىنشا قىمباتتاتىپ، حالىقتىڭ قالتاسىن قاعۋدى، مال ونىمدەرىن تۇككە تۇرعىسىز تومەن باعامەن الۋدى عانا كوزدەدى.

ولار مال جايىلىمدارىن ەگىن القابىنا اينالدىرۋ ءۇشىن شۇرايلى جەردىڭ ءبارىن تارتىپ الۋعا وزبىرلانۋمەن بولدى. حالىق جاۋىز بيلەۋشىلەردىڭ ونداي ارەكەتىنە ءۇن-ءتۇنسىز كونىپ وتىرا بەرگەن جوق. ءار جەردە ءتۇرلى قارسىلىقتار مەن كوتەرلىستەر بۇرق ەتىپ، جاۋدىڭ زارە-قۇتىن قاشىرعان تۇستارى دا كوپ ەدى. ونىڭ ءبارى تاريح بەتتەرىندە ءالى دە تولىق تاڭبالانىپ بىتكەن جوق.

زۋقا باتىر حالقىنىڭ شىن جاناشىر قورعانى رەتىندە وتارشىلاردىڭ سالعان ءجونسىز سالىقتارىن تولەمەۋدى، ولارعا قۇلشا باعىنۋدىڭ قاجەتتىلىگى جوعىن تۇسىندىرۋمەن بولدى. جاۋلاردىڭ الەگىنە ءتۇسىپ، جاپا شەككەندەر مەن ءجابىر كورگەندەرىنە اراشا ءتۇستى.

قىتاي باسقىنشىلارىنان قۋعىن-سۇرگىن كورگەن جاندار زۋقا باتىردان پانا ىزدەپ ماڭىنا توپتاستى. ولاردىڭ اراسىندا ۇيعىر، مونعول، حان، دۇڭگەن سەكىلدى وزگە ۇلت وكىلدەرى دە بارشىلىق ەدى. «جات جارىلقامايدى، ءوز ولتىرمەيدى» دەمەكشى، سول بوگدەلەر اراسىنان ساتقىندار تابىلدى. ونى اسقان ايلاكەرلىكپەن پايدالانعان وتارشى ۇكىمەتتىڭ 1927 جىلى تاعايىندالعان تسين-چۋ-رەن ەسىمدى زىميان باسشىسى الگى ساتقىندى ءوزىنىڭ تىڭشىسى رەتىندە پايدالاندى. زۋقانىڭ باسقان ءىزىن اڭدىپ، ۇنەمى وكشەسىن سىعالاۋمەن بولدى.

«اڭدىعان جاۋ الماي قويماس» دەگەندەي، اقىرى، ۇرىمتال تۇستى اككىلىكپەن پايدالانىپ، وڭاشا قالعان ءساتىن قالت جىبەرمەي ۇرلانىپ كەلگەن جاۋدىڭ قارۋلى جاساعى باتىردىڭ شاعىن اۋلىن قۇرساۋلاپ قورشايدى دا تۇتقيىلدان تاپ بەرەدى. الاڭسىز جاتقان اۋىل قانعا بوگىپ، اياۋلى ارىس اجال ارانىنا سۇڭگىدى.

وسىلايشا، قانىپەزەر ۇكىمەت زۋقانىڭ باسىن السا دا، ارتىندا قالعان قانداس باۋىرلارىنىڭ ساناسىنا نىق ورنىققان ازاتتىق ارمانىن كوكىرەكتەرىنەن وشىرە المادى. قازاق باۋىرلارىمىز تولاسسىز كۇرەس جولىنا ءتۇستى. بىردە جەڭىپ، كەيدە ۇتىلىپ، ەكى جاق ارپالىسقا تۇسكەن كەزەڭ باستالدى. 

 قىتاي باسقىنشىلارىنىڭ زۋقادان كەيىن دە الاشتىڭ 40 ازاماتىن  قۇرىلتايعا  قاتىستىرامىز  دەگەن  جەلەۋمەن  ۇرىمجىگە  جيناپ  الىپ،  ءبارىن  تىرىدەي  جەرگە  كومگەنىن  تاريح  ۇمىتپايدى.

اسىرەسە، 1942-1943  جىلدارى  شىڭجاڭداعى  قازاقتار  مەن  وزگە  تۇركى  تەكتەس  حالىقتار  ءۇشىن رۋحاني  ويانۋ  داۋىرلەرى  باستالدى.  حالىقتىڭ  مادەنيەتى  مەن  رۋحانياتىنىڭ  ىلگەرىلەۋى  ولاردىڭ  ساناسىن  وياتىپ، قىتاي  وتارىنان  ءبولىنىپ  كەتۋىنە  جاعداي  تۋدىردى. وتارلاۋشى  يمپەريانىڭ  جىمىسقى  ساياساتتارى  ەلگە  ءمالىم  بولىپ،  ۇلتتىق بولمىستى  ساقتاپ  قالۋ  ءۇشىن  قالاي  دا  جەكە  دارا  مەملەكەت  قۇرىپ، ەل  بولۋ  قاجەت  ەكەندىگى  اركىمگە  ايان  بولعان  ەدى.

ۇلت  وكىلدەرىنىڭ  ساياسي  ساناسىنىڭ  ويانۋى  قىتاي  باسقىنشىلارىنىڭ  زارەسىن  ۇشىردى. كورشىلەس  قىزىل  كوممۋنيست  كەڭەس  وداعى  دا  قاتتى  ساستى. ءدال  ءوزىنىڭ  ىرگەسىندە  تۇركى  سيپاتىنداعى  يسلام-دەموكراتيالىق  مەملەكەتىنىڭ  ورىن  تەبۋى  ورتا  ازيا  رەسپۋبليكالارىنا  ءسوزسىز  اسەر  ەتەتىندىگىنەن  ستالين  ولەردەي  قورقىپ  ساقتاندى. وسىنداي  ۇرەي  قىتاي  باسقىنشىلارىندا  دا  بولعاندىقتان  وتارشىل  قوس  يمپەريا  دەرەۋ  اۋىز  جالاسىپ  مۇددەلەس  بولا  قالدى.      

قازاقتاردىڭ  اتقا  قونىپ،  قارۋ  اسىنىپ  باس  كوتەرگەن  ۇلت  ازاتتىق  قوزعالىستارى  جەر-جەرلەردە  تاۋ بۇلاعىنشا قايناپ جاتتى. قارۋلى  كوتەرىلىس  1943  جىلى  الدىمەن  التاي  ايماعىندا  باستالدى.  1944  جىلى  ءساۋىر  ايىندا  ىلە  وڭىرىندە  جالعاستى. ولار  باسقىنشى  قىتاي  اسكەرلەرىمەن  ەلدىڭ  اماندىعى  مەن  جەر-سۋدىڭ  بۇتىندىگى  ءۇشىن  جان  اياماي  سوعىستى.

ۇلتتىق  نامىس  پەن  اتا-بابا  ءور  رۋحىنا  جىگەرلەنگەن  قانداس  باۋىرلارىمىز  جاۋدىڭ  جويقىن  كۇشىنىڭ  الدىندا  تىزە  بۇكپەدى. شىعىس  تۇركىستاننىڭ  50  مىڭ  اتتى  ساربازدارى  قىتايدىڭ  مۇزداي  قارۋلانعان  كاسىبي  ارمياسىنىڭ  140  مىڭ  اسكەرىن  جەر  جاستاندىرىپ، تاس-تالقانىن  شىعاردى. 1945 جىلى  شىعىستۇركىستاندىق  قانداس  باۋىرلارىمىز  وزدەرى  مەكەندەگەن  ءۇش  ايماققا  قاراستى  22  اۋداندى  قاپتاعان  قىتايدان  تولىق  تازارتىپ، ازات  ەتتى. وسىلايشا، جاۋىنگەر  دە  وتانشىل  قازاقتار  ەل  باسىنا  كۇن  تۋعان  اۋىر  ساتتە  جاۋدىڭ  قانداي  بولسىن  جويقىن  كۇشىنىڭ  كۇلىن  كوككە  ۇشىرا  الاتىن  قاھارمان  جۇرت  ەكەندىكتەرىن  تاريح  الدىندا  دالەلدەگەن  بولاتىن.

بىلەكتىڭ  كۇشى،  نايزانىڭ  ۇشىمەن  تاۋەلسىزدىككە  قول  جەتكىزگەن  ءۇش  ايماقتىڭ  حالقى  ءوز  وكىمەتىن  قۇرىپ،  باسشىلارىن  تاققا  وتىرعىزدى.

زۋقا باتىردىڭ كوزىن كورگەن، مۇددەلەس بولعان كەيىنگى بۋىن ەلدى، ۇلتتىق  تاۋەلسىزدىكتى  ساقتاۋعا،  وتارشىلاردىڭ  الداۋ-ارباۋلارىنا  تۇسپەۋگە  شاقىرۋمەن بولدى. جەڭىستىڭ  قادىرىن  ءبىلۋدى،  ونى  باياندى  ەتۋدى  ۋاعىزدادى. گوميندان  بيلەۋشىلەرىنىڭ،  جالپى  قىتايلاردىڭ  وتارلاۋ  ساياساتىنىڭ  وتە  كۇردەلى  ءارى  جىمىسقى  ەكەنىنە جۇرت ابدەن كوز جەتكىزگەن ەدى.

ءوز  بەتىمەن  دامۋدىڭ  داڭعىل  جولىنا  تۇسكەن  تاۋەلسىز  شىعىس  تۇركىستاننىڭ  دەربەستىگىن كەڭەس  وداعى  مەن  كوممۋنيست  قىتاي  بەسىگىندە  بۋىندىرىپ، ءۇنىن  وشىرۋگە  جانتالاسا  كىرىستى. وتارلاۋشى  يمپەريالارعا جاس  ەلدىڭ  ۇلتتىق  تۇرعىدان ويانۋى  ۇناي  قويمادى. وزدەرىنىڭ  ارام  پيعىلدارىن  حالىقتان  جاسىرۋلارىنا، ولارعا  ۇلى  قامقورشى،  قۇتقارۋشى بولىپ  كورىنۋلەرىنە،  از  ۇلتتاردى  الداپ  ۋىستارىنا  تۇسىرۋلەرىنە  زۋقا-قاجى سىندى ەرلەردىڭ ارتىندا رۋحاني مۇرا ەتىپ قالدىرعان ۇلگى-ونەگەسى كەدەرگى  جاسايتىنىن  الدىن  الا  ءبىلدى.  

كەزىندە  باتىس  ەۋروپادا  ەلەس  بولىپ  كەزگەن  كوممۋنيزمنىڭ  جالعان  قيالى  قىتاي  ارقىلى  شىعىس  تۇركىستان  جەرىنە  دە  سىرتتان  «ەكسپورتتالىپ»  اكەلىندى. قيالداعى  جالعان  ەلەستى  ومىردەگى  اقيقات  ەتىپ  كورسەتۋگە  كەڭەس  وداعى  دا  بارىن  سالىپ  كىرىستى. ونىڭ  سەبەبى  تۇسىنىكتى  ەدى.  ولار  ءۇشىن  ۇساق  ۇلتتار  تەزارادا  ياعني  قاناتتارى  قاتايماي  تۇرىپ  دەربەستىكتەرىنەن  اجىراۋلارى،  ينتەرناتسيونالدانىپ  ۇلى  يمپەريالارعا  ءسىڭىپ  كەتۋلەرى  پايدالى  بولدى. سوندىقتان  ەندى  عانا  اياعىنان  قاز  تۇرعان  ەلدىڭ ساناسىن ءوز باعىتىنان اداستىرۋعا،  كوممۋنيستىك  يدەولوگيامەن  ساياسيلاندىرۋعا  كوشتى.               

اقىرى، ءۇش  قازاق  ايماعى  قۇرعان  توڭكەرىستىك  وكىمەت  1947  جىلى   السىرەپ،  ىدىراۋعا  بەت  الدى. التاي  ايماعىنىڭ  كورنەكتى  قوعام  قايراتكەرى، بەلگىلى   قولباسشى  وسپان  باتىر  مەن  ونىڭ  قايسار  دا  ەر  جۇرەك  ساربازدارى  كوممۋنيستىك  يدەولوگيانى  مويىنداۋدان  ءۇزىلدى-كەسىلدى  باس  تارتتى.  وتارشىلاردىڭ  ءاربىر  ارەكەتتەرىنە  جان-تاندەرىمەن  قارسىلىق  ءبىلدىردى.  شىعىستان  قىتاي،  باتىستان  كەڭەستىك  رەسەيدىڭ  وڭەشتەرىن  سوزىپ، ءۇش  ايماقتى  جۇتىپ  جىبەرۋگە  بارىن  سالدى.

ءۇش  ايماقتىڭ  بىرلىگىن  نىعايتىپ،  تاس  تۇيىلگەن  جۇدىرىقتاي  ەتكىسى  كەلگەن  تالاي ەسىل  ەردىڭ  ادال  نيەتى،  اسىل  مۇراتى  ادىرا  قالدى. سىرتقى  جاۋلار   قازاقتاردى ايماق-ايماققا  ءبولىپ،  ارالارىنا  وت  جاعىپ،  ءوزارا  سوعىستىرىپ  قويدى.  ارينە،  مۇنداي  سوعىستا  كىمنىڭ  ۇپايى  تۇگەندەلەرى  ايتپاسا  دا  تۇسىنىكتى  ەدى.           

قازاقتاردىڭ  ءوزارا  سوعىسىپ  السىرەۋى،  ورتاق  مۇراتقا  دەگەن  ىنتىماقتىقتىڭ  ازدىعى  كوممۋنيستىك  يدەولوگيانىڭ  ءسوزسىز  كەلىپ  ورنىعۋىنا، يەلەنىپ  الىپ  وتارلاۋدىڭ  جاڭاشا بيلەپ-توستەۋدىڭ جاڭا  ءبىر  فورماسىنىڭ  شىعىس   تۇركىستاندا  جەدەل  جۇزەگە  اسىرىلىپ  كەتۋىنە  مۇمكىندىك  جاساپ  بەردى.  ەندىگى  جەردە   كۇرەس  پەن  سوعىستان  ناتيجە  شىعارا  الماسىن  بىلگەن  ءۇش  ايماقتىڭ  باسشىلارى  اۆتونوميانى  مىسە  تۇتۋعا  ءماجبۇر  بولدى.  ال،  وسپان  باتىر  باستاعان    توپتار  وعان  كونبەدى.  ولار  شىعىس  تۇركىستان  ءۇشىن  جانە  ونى  تاۋەلسىز  مەملەكەت  رەتىندە  ساقتاپ  قالۋ  جولىندا  جاندارىن  قۇربان  ەتۋگە، اقىرعى  دەمدەرى  ۇزىلگەنشە  كۇرەسىپ  وتۋگە  باراتىندارىن  مالىمدەدى.

ەل  باسقارعان  وزگەلەر  ماملەگە كەلۋگە  نيەتتەندى. الايدا، زۋقا-قاجى سىندى ەرگە جاساعانىنداي سول  باسشىلاردىڭ  دا  تۇبىنە  قىتايلار  جىمىسقى  ارەكەتپەن  جەتىپ  تىندى. ءۇش  ايماق  باسشىلارىن  كەلىسسوز  جۇرگىزەمىز  دەگەن  سىلتاۋمەن  پەكينگە  شاقىرتادى  دا  ءىز-ءتۇزسىز  جوعالتىپ  كوزدەرىن  قۇرتىپ  جىبەردى. كەيىن  حالىققا  ولاردى  جول-جونەكەي  ۇشاق  اپاتىنان  مەرت  بولدى-دەپ  حابارلاعان. قىتايلار  وسىلايشا  قۋلىعىن  اسىرىپ، ەلدى  باسشىسىز  قالدىردى  دا  مومىن  حالىقتى  زىمياندىقپەن  الداپ-ارباپ  جاۋلاپ  الۋدىڭ  وڭاي  جولىن  تاپتى.         

قۇلجا  قالاسىنداعى  كەڭەس  وداعىنىڭ  ەلشىسى  ءۇش  ايماقتىڭ  وكىلى  ەتىپ،  قاسىنا  ءۇش  ادام  ەرتىپ  پەكينگە  بارادى. ولار  سوندا  قحر-سىنىڭ  قۇرىلۋ  سالتاناتىنا  قاتىسادى. «سوعان  قاتىسقان  سايفەددين  مەن  حاكىمجان  ەكەۋى  ماو-زە-دۋنعا  شاپان  جاۋىپ،  ءۇش  ايماق  شىعىس  تۇركىستان  وكىمەتىنىڭ  ىنىنە  سۋ  قۇيدى» - دەپ  جازدى،  كەيىن قىتايداعى  قازاق  تاريحشىلارى.

شىعىس  تۇركىستاننىڭ  ۇلتتىق  ارمياسى  بولعان 50  مىڭ  اتتى  اسكەردى  بەيبىتشىلىك  ورنادى،  ەندى  سوعىس  بولمايدى  دەپ  الداپ-سۋلاپ،  قارۋ-جاراقتارىنان  ايىرعان  سوڭ  قۇرىلىستىڭ  اۋىر  جۇمىستارىنا  سالىپ، ادام  توزبەس  قورلىق  كورسەتىپ  ازاپتاعان. وسىلايشا، ازىپ-توزعان  الاش  ازاماتتارى  كەيىن  ءوز  اۋىلدارىنا  ارەڭ  جەتكەن  ەكەن.

ال،  التاي  ايماعىنداعى  وسپان  باتىر  باستاعان  كۇرەسكەرلەر  قارۋ-جاراقتارىن  تاستاماي  قاقتىعىستى  جالعاستىرىپ، ازاتتىق  ءۇشىن  قان  توگۋمەن  بولدى.  1949  جىلى  كسرو  مەن  قحر  ارمياسى  بىرىگىپ  شابۋىل  جاساعاندا  دا،  ولار  قايسارلىقپەن  قارسىلاسىپ  باقتى. وزدەرىنەن  نەشە  مارتە  كوپ  ءارى  قارۋ-جاراقتىڭ  جاڭا  تۇرلەرىن  يەمدەنگەن  جاۋدىڭ  جويقىن  كۇشىنە  توتەپ  بەرە  الماي  شەگىنسە  دە  ەرجۇرەك  قازاقتار  بەرىلمەدى.

الايدا،  قازاق  حالقىنىڭ  وسىناۋ  تاريحي  تاعدىرى، شىنايى  ەرلىكتىڭ،  تەكتىلىكتىڭ  ۇلگىسى  بولعان  دەرەكتەرمەن تاريحي وتانىمىز ءالى دە تولىق تانىسىپ ۇلگەرمەي جاتىر. ولار سان جاعىنان ازدىق ەتىپ تە جاتقان جوق. ال، زۋقا قاجى – ەركىندىك ءۇشىن كۇرەس ءۇشىن جولىندا جانىن پيدا ەتكەن سان جۇزدەگەن ەسىل ەرلەردىڭ ىشىندەگى التاي اسپانىندا جارقىراپ جانعان ءبىر شوقجۇلدىزى بولاتىن.   

قۋاندىق شاماحايۇلى، حالىقارالىق جۋرناليست

Abai.kz