(اڭگىمە)

 

ارقانىڭ ارقار اۋدىرار ايازدى كۇنى.

سۇيەك سالىنعان ارنايى مايىتكولىك اعىزىپ كەلەدى. ءمايىت سوڭىنان شۇباعان تاعى دا بەس بىردەي جەڭىل كولىكتەر دە ۇشىرتا تۇسەدى.

استانادان كوكشەتاۋعا قاراي سالىنعان تەگىس كۇرە بەتى اشىق. قاڭتاردىڭ قىرىق گرادۋستى كورسەتكەن قاباعات سۋىعى دالانىڭ ۇلان ساۋىرىن قىراۋعا بوكتىرىپ تاستاپتى. جول بويىندا ۇشىراساتىن ورام-ورام ورمان القاپتارىنىڭ ۇشار باسىنا دەيىن بوزقىراۋ شالىپ، دۇنيەنى بوزمۇنار باسىپتى.

– جولدى جاۋىپ تاستاعانى جاقسى بولدى، – دەدى قالاداعى ءبىر اۋداننىڭ اكىمى سىرىم.

 – ءبارى دە ارقا ايازىنىڭ ارقاسى، – دەپ وبلىستىق ءماسليحات دەپۋتاتى اقمىرزا دا قوستاپ قويدى.

بۇل ەكەۋى دە وسى سارىارقا ءوڭىرىنىڭ «سارىقۇلاق» اتانعان بەلدى ازماتتارى ەدى. سوناۋ دۇنيە دۇمبىلەز تارتىپ، ەل ەستەن تانعان ەسەرسوق جىلدارى ەرگە قونىپ، قولداعى بۇلان بيلىكتىڭ ارقاسىندا استانا اسقاندار... بۇگىندە سول سورتاڭ كەزدىڭ سورپاسىنان مايلانعان قوزى قارىندارىن سيپاپ،  سەمىز اڭگىمەنىڭ سونىسىن شەگىرتكەدەي شالىپ كەلەدى.

– ... اياز تالايلاردى تاپجىلتپاي تاستاسا دا، اپام ارۋاعىن بوگەي المادى، – دەپ اقمىرزا ءسوزىن جالعادى.

– ءيا، مارقۇم قاشان دا جولىمدى اشىپ وتىرۋشى ەدى... بۇگىن دە سولاي بولدى. اقىرعى ساپارىندا دا ارۋاعىمەن جەبەدى. – سىرىم دا توقمەيىلسىپ سويلەدى. – ايتپاقشى، ۇيقى باسقان ءبىزدىڭ اۋىلدى كوشىرەتىن بولدى عوي... نە ىستەيمىز؟

– قيمىلداپ قالۋ كەرەك، – دەدى اقمىرزا.

– كەشەدەن بەرى اپام ءولىمى كيلىگىپ، جوسپاردى بۇزىپ جىبەردى عوي... ايتپەسە، قالاشتىڭ كارتاسىن الدىرىپ، اۋىلدا نە بار، نە جوق، ماڭايىنداعى پەرىنىڭ مەكەنى قانداي جاعدايدا ەكەن، جايىلىمدىق جەرلەر مەن ەگىندىك القاپ كىمگە تيەسىلى دەپ، كىرىسىپ جاتىر ەم، – دەپ سىرىم اشىلا بەردى.

– ءبارىن دە تەزىرەك انىقتاۋ كەرەك، – دەپ اقمىرزا دا القىمداي جونەلدى. – قۇر قول قالىپ قالمايىق. وبلىس اكىمىنە ءوزىم شىعام... ودان ساسپا. قاراجات ماسەلەسىن قاراستىر.

– ول دا تابىلاتىن سياقتى. ينۆەستيتسيا تارتامىز. وتكەندە قىتايلارمەن كەزدەسكەم. ولار قانشا قارجى كەرەك بولسا، سونشا بەرەمىز. تەك ءوندىرىس پەن جەرگە سالامىز. «قاراجات بىزدەن، جەر سىزدەن» دەپ وتىر. اكتسيانى ەلۋ دە ەلۋ ەتەيىك دەيدى. «سەندەر اقشا قۇيماي-اق قويىڭدار، سەندەردىڭ اتىڭنان ءبىز قۇيامىز» دەپ الاقاندارىن ىسقىلايدى.

– ەلۋ ەمەس، ەلۋ ءبىر دە ەلۋ... ەلۋ ءبىر پايىز بىزدىكى دەسەك، زاڭدىلىق جاعىن اكىمشىلىكتە شەشۋ دە وڭاي. قالعانىن سوسىن كورەرمىز! – دەپ اقمىرزا اقىل قوستى. – دەگەنمەن، ۇلتتىق قوردان كوپ قارجى ءبولىنىپ جاتىر.

– ول دا ويدا بار. «دامۋ» قورى اۋىل شارۋاشىلىعىنا سۋبسيديا جاساماق. وندا كوشكەن قالاشتىڭ ورنىنا مال بورداقىلايتىن، قۇس وسىرەتىن ءىرى كومبينات، كول جاعاسىنا شوشقا وسىرەتىن فەرما سالۋ كەرەك، – دەپ شەشىلدى سىرىم دا.

– استاندا كولباسا، «حالال» شۇجىق جەتىسپەيدى عوي. بۇل ويىڭ دۇرىس ەكەن، – دەپ اقمىرزا دا قوپاڭداپ قالدى. – ءتىپتى قىتايلاردىڭ كەرەگى دە جوق.

– جوق، قىتاي كەرەك...

– ورىستى تارتساق قايتەدى؟ – دەپ قالدى اقمىرزا.

– ورىستى جولاتىپ كەرەگى جوق. ولار پەرىنىڭ مەكەنىندەگى التىن مەن ۋراندى الۋعا اقشا سالعانىمەن، بيزنەستى «روساتومپروم»-عا بۇرىپ جىبەرەدى. ودان گورى قىتايلار دۇرىس.

– ءيا-ءا! ويلانۋ كەرەك. شاحتانىڭ جايى قالاي ەكەن، جالپى...

– ويباي-اۋ، مەن ءوزىم باستىق بولعان شاحتا ەمەس پە؟ ءبارى دايىن. كەزىندە ۋاقىتشا كونسەرۆيروۆات ەتىپ تاستادىق قوي. ەندى، مىنە، ۋاقىتى كەلىپ تۇر.

– ءاي، ورىس جول بەرمەس! اڭدۋلى ەلمىز عوي، قىتايدىڭ كۇشى كەلە قويار ما؟! – دەپ اقمىرزا كۇدىك الدى.

– كەلەدى. قازىر رەسەيدى ەۋروپا مەن اقش قىشقاشتاي قىسىپ، باسىمەن قايعى... استانا ەمەس، بەجىن سۇراسا – بەرەدى. جەمتىكتەسى ەمەس پە؟! وعان شاعىن عانشا شاحتا ابىروي اپەرمەس. قىتايلاردى دا الداپ قويار... بىزگە دە كەرەگى سول، ءبىراز جىل قىتايلار ارقىلى قازىپ، قىزىعىن كورسەك بولدى عوي.

– جاقسى! بايلىق قوي... ەن بايلىق.

اقمىرزانىڭ قولتەلەفونى سىلدىرلادى. اڭگىمە ءۇزىلىپ قالدى.

ءمايىت سالىنعان كولىكتەگى يمام جىگىت ەكەن، قاي تۇستان بۇرىلاتىندارىن سۇرادى. «ماي بەكەتىنەن وتكەن سوڭ سولعا...» دەپ جاۋاپ بەردى اقمىرزا.

– مەنىڭ ماماندىعىم گەولوگ قوي. شاحتادا جيىرما ءبىر جاسىمنان ەڭبەك ەتىپ، ديرەكتورعا دەيىن كوتەرىلدىم عوي، – دەپ سىرىم ەسكە الدى. – بۇل شاحتانىڭ قورى مول... كەمىندە وتىز جىلعا جەتەدى. قىرىق جىلدىق قازىناسى بار.

– ايانىپ قالمايىق، – دەپ اقمىرزا دا جەلپىنىپ قويدى. – قىتاي بولسىن، سايتان بولسىن، پەرىنىڭ مەكەنىنە تارتۋ كەرەك. تەك، تەزدەتۋ كەرەك. تەمىردى قىزعان كەزدە... بايلىقتى باسىپ قالايىق.

اڭگىمە سونارى سۋىق سورعان ۇلى دالادا جالعاسا بەردى.

ال ءمايىت سالىنعان ارۋاقتى كولىك كۇرە جولدان بۇرىلىپ، قالاش اۋىلىنا قاراي اقىرىن ءجۇردى. جولدى قار باسىپ، شۇڭقىر اتاۋلى تولىپ، تاپتالىپ جاتسا دا، شوقالاقتاعان كولىك ادىم اشتىرار ەمەس.

– جول بۇزىلىپ-اق كەتىپتى.

– بۇزىلعانىڭ نە، جوق دەسەڭشى، – دەپ اقمىرزا كەيىدى.

– شاحتانى اشساق، جولدى ۇكىمەتتىڭ ءوزى-اق جوندەر ەدى.

– ارينە، جول سالار جاي جوق. حالىق جولعا سالىقتى تولەپ جاتىر عوي، ۇكىمەت اقشا شىعارسىن. قانشاما بيۋدجەت يگەرىلمەي قالىپ جاتىر ەمەس پە؟                                                              

– يگەرىلەر ەدى، كەيىنگى كەزدە باقىلاۋ كۇشەيىپ كەتتى... يگەرىلمەيتىن بولدى. ءبارىنىڭ يتشە تىمىسكىلەپ، ماماعىن جالاپ، ءيتىنىپ كەپ جۇرگەنى.

– باسقا شارا بولماي تۇر عوي، وبىرلار كوبەيىپ كەتتى، – دەدى اقمىرزا. – كىشكەنە كۇت، دوستىم! ءبىرازدان سوڭ بۇل ناۋقان دا سوعىپ وتكەن سارىارقانىڭ جەلىندەي باسىلادى. ۇزاققا بارماس ۇران عوي... سوندا ۋىستى سالامىز!

– وعان دەيىن ىڭىرشاعىمىز شىعار...

– جەردى جىلىكتەپ-جىلىكتەپ ساتامىز... زاڭدى قابىلداتىپ جىبەردىك قوي! قۇداي قايىرىن بەرسە، وفشور-قالتاعا كاپتاپ-قاپتاپ باسامىز! – دەدى دەپۋتات دوسى اقمىرزا شىرەنە ءتۇسىپ...

ولار قالاش اۋىلىنا دا جاقىنداپ ەدى. سوندا عانا تىلدەرىن تىيدى. كولىك جۇرگىزۋشى جىگىت تە جەڭىل اۋەن تەربەگەن ماگنيتوفوندى ءسوندىرىپ تاستادى.

بۇلار تۇكىرىك جەرگە تۇسپەس كۇندە نەگە كەلە جاتقاندارى ەستەرىنە ەندى تۇسكەندەي ەڭسەلەرىن تىكتەپ، جوندەلىپ وتىردى. سىرىم جەڭىل كۇرسىنىپ، قاپالى كۇي تانىتتى.

كوز الدىندا اناسىنىڭ ءمايىتىن ارقالاعان قارا ءتۇس كولىك ىرعالىپ بارادى...

* * *

اي اراسى. ءولىارا ولىك ۇسىردەي سۋىق.

ارقانىڭ ايسىز اسپانى اشىق. كوك شاڭىراق كومكەرگەن ءتۇن تۇنەگى تولعان جۇلدىز. تەرىسكەيدەن تەسىرەيگەن تەمىرقازىق تا كوكشە دالانىڭ شىنار شىرشاسى ۇشىنا ءىلىنىپ، سۋىقتان قىرعي قاناتىنداي قالتىرايدى. جارىق جۇلدىز بولسا دا جاساۋراپ تۇر. كومەسكى تارتقان جەتىقاراقشى تۇستىككە اۋىپتى. ۇركەر بۇلىڭعىر باتىسقا بەت تۇزەپتى.

تەرىسكەيدى تۇتاس تۇتقان ورمان قاراۋىتادى. سوياۋ بۇتاق قايىڭ مەن سيداڭ تەرەك قارا شاشىن جايعان قاراعاي، سامىرسىنمەن عاشىقتارداي جاناسا قالىپتى. قار جامىلعان، سۋىق سورعان كەڭ ولكە ءولى كۇي كەشىپ، جەل-قۇزسىز تىنىشتىقتا ءۇنسىز مۇلگيدى. ويدا جوقتا وياتار ارقانىڭ اقتۇتەگى بۇگىن سابىر ساقتاپتى.

تۇستىگىن شاعىن كول يەكتەپ، شىعىسىن جارتاستى جاتاعان تاۋ يىقتاعان، تەرىسكەيىن قالىڭ ورمان بۇركەگەن اۋىل دا ءتۇن تىنىشتىعىندا تىپىر ەتپەي جاتىر. سۇراپىل سۋىقتان يتتەر دە مال قوراعا تىعىلىپ قالعان. «ارىزقوي اۋىل» اتانا باستاعان قالاشتىڭ تىمىق تۇندە ءتۇتىنى عانا ءتۇزۋ ۇشادى. سول عانا تىرشىلىك بەلگىسىندەي.

قاراۋىتقان ورماننىڭ ىشىنە تاي شاپتىرىم ىلگەرىلەي تۇسسەڭ، باياعى زاماننان بەرى قازاق «پەرىنىڭ مەكەنى» اتاپ كەتكەن الاڭقاي بار. قوس ات ارقاندار الاڭقايدىڭ جازدا ءشوبى قالىڭ، قىستا قارى جۇقا بولىپ جاتادى. جەراستى قىزۋى بار توپىراق... جۇرت «پەرىنىڭ دەمى تيگەن توپىراق» دەسەتىن. پەرى سوعىپ كەتەدى دەپ اۋلاق جۇرەتىن. بالا-شاعانى دا جۋىتپايتىن.

سوناۋ ورىس كەلگەن وبىر زاماندا ءبىردى-ەكىلى ىشكىش يۆاندار جىندى سۋدى جۇتىپ الىپ، وسى پەرىنىڭ مەكەنىنە بارىپ، اۋىزدارى قيسايىپ، قول-اياقتارى تارتىلىپ، توباناياق تا بولىپ قالعان. كەيبىرەۋى اۋىزدارىنان اق كوبىك جىن شاشىپ، كوتەرىلىپ كەتكەن.

ال ايگىلى تىڭ يگەرىلگەن جىلدارى ءسىبىر ورمانىنان كەلگەن ءبىر اۋمەسەر ويماقتاي جەردى جىرتىپ تاستايمىن دەپ، ءوز تراكتورىنىڭ استىنا ءتۇسىپ ولگەن. ال بۇعان نە دەرسىڭ؟ جۇرت «جىننىڭ شالىعى تيگەن» دەپ شۋلاسقان. كەيىن اۋىلدىڭ جانىنداعى جارتاستى تاۋدىڭ جەتى شاقىرىمدىق الىس سىلەمىنەن ۋران مەن التىن تابىلعاندا، تاعى دا بالاشا شۋلاپ ءماز بولىستى. بىراق ۋران شاحتاسى پايدا بولىسىمەن، پەرىلەر دە جىم بولدى... جىنويناق جەتىم قالدى.

جەتىم قالعان جىنويناققا سوڭعى جىلدارى پەرىلەر قايتىپ ورالىپتى دەپ تاعى جۇرت ايتىپ ءجۇر. ەكى كەشتىڭ اراسى اپاق-ساپاقتا كورگەندەر دە بار. ال كەيىنگى كەزدە قالاش اۋىلىن قالىڭ ۇيقى باسىپ، جىلقىداي جۋساپ جۇرگەنى – سول قايتىپ ورالعان پەرىلەردىڭ ارەكەتى... پەرىنىڭ دەمى تيگەنى دەسەدى كوپشىلىك. پەرىلەر بۇل ماڭنان پەندەلەردى مۇلدە ۇركىتىپ جىبەرمەك كورىنەدى.

اۋىلدان اۋلاقتاعى پەرىنىڭ مەكەنى – پەرىلەر جىينالاتىن جىنويناق الاڭى ەدى...

بۇگىنگى قاڭتاردىڭ ءولىاراسىندا دا جىنويناققا ارقاداعى جىن-پەرىنىڭ جالدىسى كەلگەن تۇعىن. ول ءوزى اندا-ساندا ءبىر سوعاتىن. ال سوققان كەزدە ارقادا – ادامدار اراسىندا ايتەۋىر سويقان بولاتىن... جىنى ىلىعىپ، پەرىسى بىلىعىپ جاتاتىن جىنويناق جاندانىپ سالا بەردى. جەراستى مەكەنىنەن جىلى لەپ بوپ كوتەرىلگەن ولار ءولىارا تۇندە ويىنا كەلگەنىن ىستەيتىن. قازىر دە قانشىق يتشە ىلىگىپ، ۇرعاشىسى مەن ۇرعاشىسى جالاسىپ، ەركەگى مەن ەركەگى جامباستاسىپ، قاڭتار سۋىعىن دا بۇيىم قۇرلى كورمەي كەتتى.

جىنويناقتا قۇمارلارى ءبىراز تارقاعان سوڭ، ولار قارا ءتۇندى جامىلىپ، شاحتىعا بەت قويعان. اۋزى اڭعال-ساڭعال، ۇڭىرەيگەن ءىشى ۇرەي شاقىرعان شاحتا شەرىپتەرىن سۇپ-سۋىق ساۋلە بوپ جەلپىپ ءوتتى. مۇندا ۇزاق ايالدامادى. اۋىلعا قاراي اق ساعىم بوپ جورتتى.

قۇرىم كيىزدەي قاراڭعىلىق باساتىن ءار ايدىڭ ءولىاراسىندا ورماننان كوتەرىلىپ شىعاتىن پەرىنىڭ دەمى اۋىلعا قاراي قۇس قاۋىرسىنىنىڭ لەبىندەي بولىپ جەتەتىن. بۇيىعىپ جاتقان اۋىلعا ەمىن-ەركىن ەنەتىن. ءۇيدى-ۇيگە جاسقانباستان كىرەتىن. ءولىارانىڭ ءولى كۇنىندە ارمانسىز ارالايتىن.

ارسىزدىقپەن ادام اتاۋلىنىڭ ىستىق قوينىن اشىپ، قاسيەتتى قۇپياسىن شاشىپ، تىنتكىلەي تىمىسكىلەپ شىعاتىن. جاس ارۋدىڭ قول تيمەگەن قوس انارىن ايمالاپ، جاس جىگىتتىڭ جاندى جەرىن مىتىپ، كارى-قۇرتاڭنىڭ ۇيقىسىن قاشىرىپ، اتان ازاماتتىڭ ايىزىن قاندىرۋعا تۇلەن بوپ ءتۇرتىپ وياتىپ، جەسىر ايەل مەن ناپسىقۇمار قاردىڭ جانىنا جەتەكتەپ اپارىپ جاتقىزاتىن.

ال ءسابيدىڭ جۇزىنەن بالعىن نۇرىن ۇرلاپ، ۇلپا دەمىن اشقاراقتانا جۇتاتىن. ابيۇرىن اشتىرماسپىن دەيتىن جىرىندى جالپاق جۇرتتى جىمىسقىلانىپ جەتكەن پەرى جالدىسى ءۇن-ءتۇنسىز قورلاۋعا كوشەتىن. وعان نە ىستەي الاسىڭ؟ تەرىسكەيدەن تۇرە تيگەن الا كوزدى، اق شاشتى پەرى عوي... پەرنەلەپ باسىپ الاتىن.

پەرى جىلانداي جىلجىپ ءمايىت جاتقان ۇيگە دە جەتتى...

ارۋاقتىڭ اقىرعى قوناقاسى بەرىلىپ، جۇرت ەت ارتىنان ءشاي ءىشىپ، جۇرەكتەرى مايلانىپ، كوڭىلدەرى جايلانىپ وتىر ەدى. ەل تارقاپ، ءمايىت كۇزەتىنە انانىڭ اكىم ۇلى سىرىم مەن دەپۋتات دوسى اقمىرزا جانە ءبىراز اقساقال- قاراساقال، وردا بۇزار جاستاعى جاستار قالعان. ولار ءوزارا اڭگىمەلەسىپ وتىرعان. ارالارىنا پەرىنىڭ سىبدىرسىز كىرگەنىن، قۇلاعىن تىگە تىڭشىداي اڭگىمە تىڭداعانىن ەشكىم دە سەزگەن جوق.

– ... بۇل كۇندە ادام بۇزىلدى عوي، – دەدى قاراساقالدىڭ ءبىرى.

– بايى بار ايەل بوگدە ەركەك اڭساپ، بايسىرايتىندى شىعاردى، ويى بار ازامات ساسىق بايلىق اڭساپ، ويسىرايتىندى شىعاردى... ەمى جوق، – دەپ تاعى بىرەۋ كۇڭك ەتتى.

سىرىم مەن اقمىرزا ءۇنسىز قالۋدى ءجون سانادى.

– بايلىق قۋساڭ، جىن-پەرىمەن سىبايلاس بولاسىڭ، – دەدى سىرىمنىڭ الىس اعايىنى بولىپ كەلەتىن وجاۋباي اقساقال. – ەلگە پايداسى تيەتىن بايلىق بولسا، وندا اللا تاعالا القايدى، مال مەن جاندى مولىنان بەرىپ جارىلقايدى... تەك، بارلىقتىڭ بۋىنا سەمىرمەۋ كەرەك. ادام ءبىر قوناق قوي جەر بەتىنە كەلىپ كەتەر.

– مىنا سىرىمنىڭ اناسى، مارقۇم قاپۋرا، قانداي ادام ەدى؟! جاستاي جەسىر قالسا دا، جەتى بالاسىن اۋزىمەن جەم تاسىعان قۇستاي شىرىلداپ ءجۇرىپ جەتكىزدى عوي، – دەدى ۇزاق جىل ۇستاز بولعان مۇقان مۇعالىم. - كوزىمىز كوردى. بالالارىن ادالدىققا تاربيەلەپ، ءبارى دە جوعارى ءبىلىم الۋىن تالاپ ەتتى. سودان جامان بولعان جوق. باسى – سىرىم – اكىم، قالعاندارى دا قىزمەتتە... كوپتىكتىڭ زيانى جوق، قازاق بىلگەن عوي. مىنە، شۋلاپ-شۇرقىراپ كەلىپ، جوقتاۋىن اسىرىپ، اناسىن اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالىپ جاتىر.

– ءيا، – دەدى قاراساقالدىڭ ءبىرى، – قاپۋرا اپاي جاقسى ادام ەدى!.. جانى ءجانناتتا بولسىن! بۇل كىسى ءۇش قىز تاربيەلەگەن جان عوي، ءجانناتتىڭ ەسىگى اشىق.

– ءجاننات اركىمگە بۇيىرا بەرمەس. وسىنداي انالار عانا بارار.

– و نە دەگەنىڭ؟ – دەپ قالدى جانتايىپ جاتقانداردىڭ ءبىرى. – ء«ۇمىتسىز – شايتان» دەگەن، ەركەك تە ەنەر... ايتپەسە ءجانناتتا وڭشەڭ جەسىر جىندانىپ كەتەر.

– قويىڭىزدار، اعالار! – دەپ جاس كەلگەن يمام جىگىت ارالاستى. – ماكۇرىك ءسوز ايتپاڭىزدار، سۇيەككە اۋىر بولادى...

سوندا عانا سىرىم ەلەڭ ەتە قالدى. اقمىرزا دوسى اڭگىمە اۋانىن اۋدارۋ ءۇشىن:

– اعالار، – دەدى، – نەگە «ارىزقوي اۋىل» اتانىپ جۇرسىزدەر؟

– ارىز جازعاننان باسقا امال قالمادى عوي، – دەدى باياعى قاراساقال. – «پەرىنىڭ مەكەنى» دەپ ەشكىم جولامايتىن بولدى. اكىمقارالار دا ۇمىتىپ كەتتى. استاناداعى تورەلەرگە ارىزدانباساق، قۇلاقتارىنا ىلمەيدى. قايتا، جۋرناليستەرگە راحمەت! سولار عوي الەمگە ۋلاتىپ-شۋلاتىپ جاريالاعان... ۇيقى باسقان ەل جاتا بەرەر مە ەدىك، قايتەر ەدىك؟ سەن ەكەۋىڭ سەكىلدى وسى ەلدەن، اۋىلدان شىققان ازاماتتار اۋىزدارىڭدى اشپايسىڭدار. ءبىر ۋاق سۋ ىشكەن مەكەندەرىڭدى دە ەسكە الىپ جۇرسەڭدەرشى!.. پەرىنىڭ شالىعى تيگەن جۇرت دەپ، مۇلدە ات ءىزىن سالماي كەتپەي. ءبىز ۇيقىلى-وياۋ بولساق تا، ازىرگە ءتىرىمىز.

تاۋسىلا، تيسە سويلەگەن قاراساقال ازاماتقا سىرىم دا، اقمىرزا دا جاق اشا المادى.

– قالاشتىڭ اتىن وزگەرتۋ كەرەك، – دەدى ءبىر جاستاۋ جىگىت.

– قاتىنى كەتىپ، قالاشى قالعان، ەركەگى اۋىپ، ەسەرى قاشقان اۋىل عوي، – دەدى تاعى ءبىر قۋجاق. – قاتىنىن الباستى مارتۋ باسقان، ەركەگىن جىندى پەرى سوققان. ۋاق-سۋاقتا ۇيقى باسقان اۋىلمىز.

– ۋلى ۇيقى دەسەڭشى، – دەپ اۋىل اكىمى دە ارالاسىپ قالدى. پەرىنىڭ دەمى ءتيدى عوي بىزگە... جىن جايلادى دەپ ءجۇر عوي.

– قايداعى جوقتى ايتىپ، جاماندىق شاقىرماڭدار، – دەپ، وجاۋباي اقساقال توقتاۋ سالدى.

– اۋىلدى الاستاۋ كەرەك،- دەدى باياعى قاراساقال. – جىن-پەرى جايلاعان جەردى باقسى شاقىرىپ الاستاعان. قازىردىڭ وزىندە ۇيقى دەرتىمەن اۋىرعاندار ەلۋ ادامنان اسىپ كەتتى... كوشسىن دەپتى، قايدا بارامىز؟ كىم ءبىزدى قۇشاق جايىپ، قارسى العالى تۇر؟ قاراورمان ءۇي-جايىمىزدى قايتەمىز؟ كوشۋ – ايتۋعا وڭاي ءسوز. ال ۇيقى – ءتىلسىز دۇشپان.

اڭگىمەمەن ىرعاسىپ وتىرعانداردىڭ اراسىنا سىنالاي ەنىپ، سوزدەرىنە قۇلاق ءتۇرىپ، جۇزدەرىنە جىميا قاراپ، پەرىنىڭ جالدىسى مىرس-مىرس كۇلدى... پەندەلەردىڭ پەرىلىگىنە كۇلدى. «تاڭ ۇزاق. بۇلاردى دا ۇيقى قىسار. سول كەزدە اۋسەلەسىن كورەرمىن» دەپ جىميىپ قويدى.

ال ءمايىتتى كورشى بولمەگە قويىپ، تەرەزەسىن سالقىنداپ تۇرسىن دەپ ازداپ اشىپ، باسىنا شىراق جاققىزعان اڭگىمە سوققىشتار اۋىزدارىن جيار ەمەس. ارالارىندا پەرىنىڭ جالدىسى وتىرعانىنان دا حابارسىز. «وڭشەڭ سەزىمسىز» دەپ پەرى دە سەسكەنەر ەمەس. ۇيدە مۇنى سەزىپ قالار مىسىق تا جوق ەكەن.

اڭگىمە قىزعان سايىن، داۋىستار دا جارقىن شىعا باستادى. ولار ءتىپتى ارۋاقتى دا ۇمىتىپ كەتكەن سىڭايلى.

قاراساقالدىڭ ءبىرى:

– التايدىڭ ار جاعىندا حاقاس، توبە دەگەن جۇرتتار بار ەكەن. باياعىدا بارعانبىز... ورماندى، تاۋلى ەل ەكەن. سولاردىڭ ىشىندە باقسىلار بار ەكەن. باقسىلارى كۇشتى. جاڭبىر جاۋدىرىپ، سەل اعىزاتىن كورىنەدى، – دەدى.

– ونى نەسىن ايتىپ وتىرسىڭ؟

– باقسىلار عوي سايتان-ساپالاقتى سۋ جورعاداي جورعالاتاتىن، – دەپ قالدى ءبىر جاس جىگىت. – پەرىنىڭ ءتىلىن بىلەدى...

– دۇرىس ايتاسىڭ، – دەدى قاراساقال. – «قاتىن-قالاش» اۋىلىن وتپەن، سۋمەن، كەرەك دەسەڭ – اي، كۇن ساۋلەسىمەن الاستاتۋ كەرەك. الباستى باسىپ، ۇيقى قىسقان اۋىلدى ءسويتىپ قانا تازارتا الاسىڭدار. ايتپەسە مارتۋ باسقان ايەلدەي اۋرۋدان ارىلمايدى، دەرتتەن ايىقپايدى. اۋىلدان اۋىپ كەتكەن، اقشانىڭ سوڭىنان قۋىپ كەتكەن ازامات اتاۋلىنى اڭعال ەل-جۇرتىنا، جەتىم قالعان جەرىنە قايتارۋ كەرەك. ولاردىڭ قاتىپ قالعان قاسقىر موينىن قىزىل شۋمەن اۋىرعان ەلگە بۇرعىزۋ ءۇشىن، ءبورىنىڭ كوكشۋلان جالىمەن باسىنان باقايىنا دەيىن ۇشىقتاتىپ، الاستاتىپ الۋ قاجەت.

الدە كىمدەر مىرس-مىرس، شيق-شيق كۇلدى. پەرىنىڭ جالدىسى بىراق تىكسىنىپ قالدى...

– كۇلىڭدەر. كۇلىڭدەر... سەندەردى پەرى سوعىپ، سانالارىڭ ساندالىپ، سانسىراپ قالعانسىڭدار، – دەپ قاراساقال قىزبالاندى. – مەنى قايدان تۇسىنەسىڭدەر؟ تۇيتىك جوق. تۇيتىكسىزدەر!.. تۇسىنۋدەن كەتىپ باراسىڭدار. ءيا، ۇيقىدا... ۋلى ۇيقىدا ۇيقىسىراپ جاتىرسىڭدار. ۇيىقتاي بەرىڭدەر. پەرىلەرگە دە سەندەردىڭ سامارقاۋلىقتارىڭ كەرەك. وڭشەڭ يسالماس...قامشى كەرەك سەندەرگە. قامشى... باياعى قامشىگەر بابالارىمىز اتان وگىزدى ماڭدايىنان ءبىر-اق تارتىپ، ميىن اۋزىنا تۇسىرەتىن ون سەگىز ءورىم دىراۋ. قىزىل قاندارىڭدى اعىزىپ قامشىلاسا عانا بويلارىڭ جازىلار، ويلارىڭ ويانار.

قىستىعىپ جۇرگەن قاراساقال زار-زاپىرانىن اقتارىپ سالدى.

ءۇي ءىشى سىلتىدەي تىندى. ۇنسىزدىكتى الگى ءبىر جاس جىگىت بۇزدى.

– اعا، اقيقاتىن ايتتىڭىز. راحمەت! – دەدى.

جۇرت جىم-جىرت قالپى. جانازا شىعارىپ جاتقانداي تىنا قالدى.

– پەرىلەر التىن بار جەرگە ۇيا سالادى دەگەن راس. پەرىنىڭ مەكەنى اتانعان بۇل وڭىردەن دە التىن ارالاس قۋاتتى رۋدا شىقتى عوي، – دەپ اقمىرزا اڭگىمەگە تۇتقيىلدان ارالاستى.

– سونىڭ ارقاسىندا اكىم مەن دەپۋتاتتار دا شىعىپ جاتىر عوي، – دەپ الگى جاس جىگىت شىمشىپ الدى. – اناۋ اۋىل ازىپ، ەل توزعان جىلدارى التىن مەن ۋراندى، قىزىل سىناپتى قىتاي مەن قىرىمعا وڭدى-سولدى ساتىپ، بيىككە كوتەرىلدى عوي ءبىراز ازاماتتار... ەندى ەلگە دە پايداسى تيەر. اۋىلدى اۋدان ورتالىعىنا قاراي كوشىرەدى دەيدى عوي. كوپ قاراجات ءبولىنىپتى.

– «قۇلعا اسپاننان كيىز جاۋسا دا، ۇلتاراق بۇيىرمايدى» دەگەن ەمەس پە، پەندەگە ەمەس، پەرىلەرگە ءبولىنىپ كەتەر. ايىل-جۇگەنىمىزدى ۇستاپ، تاعى قالا بەرەتىن ءبىز بولامىز.

– اي، تاپ وسى جولى، بار عوي... قولدارىندا ولەم! – دەپ ەسىك جاقتا وتىرعانداردىڭ ءبىرى قىرىلداي سويلەدى.

– ارقاعا پەرىنىڭ دەمى كەنەسارى حان زامانىنان باستاپ سوقتى عوي، – دەپ، مۇقان مۇعالىم اڭگىمە توركىنىن ۋشىقتىرعىسى كەلمەي، تاريحقا سىلتەي سالۋعا تىرىستى.

– پەرىنىڭ بەلگىسى مە، كەرى كەتكەننىڭ كيەسى مە، كيىگىڭ قىرىلىپ، سۇيەگىڭ ءۇيىلىپ جاتقانى...

وتىرعانداردىڭ تاعى ءبىرى قولامتانى قوزعاپ قويدى.

– ءاي، قوزعان*, سەن وت كوسەمەي وتىر، – دەپ جاس جىگىتتەر ءبىرىن-ءبىرى قاعىتىپ قالدى.

– قايدان بىلەيىن، – دەپ الگى قوزعان جىگىت تە ءوپ-وتىرىك ءمۇلايىمسىدى. – كەڭەس زامانىندا پەرىلەر كەلىمسەكتەن ۇرىكسە، ەركىندىك زاماندا قازاق پەرىدەن ۇركەتىندى شىعاردى.

– ۇرىكپەگەندە قايتسىن؟! پەرىنىڭ دەمى مە، پەندەنىڭ دەمى مە – بىلمەيمىز... شەتىمىزدەن باۋداي تۇسۋدەمىز.

– ەس جيا الماي قالدىق قوي...

– ەسىڭدى جيعىزبايدى ولار. ورىس قوي پەرىنىڭ ويناعىنا وت تاستاعان... اقىرى ايلانبا قويداي قازاقتى ءمانجۋباس قىلدى.

– بىزگە كىمنىڭ دەمى تيسە دە، وڭدىرماي تيگەن...

– كىمنىڭ دەمى دەپ قايتەمىز. قازاق قويدان جۋاس... ءمانجۋباس ەل جىلقىداي جۋساپ، قويداي ورەدى ەمەس پە؟! كىم ايتسا، سوعان يىلەدى. ورىستىڭ ورمانىنا قاراپ ۇليمىز، قىتايدىڭ قورعانىنا قاراپ ساريمىز... قامسىزبىز. جانسىزبىز. جانسىز ەمەي نەمەنە، ءتۇپ كوتەرىلە الماي وتىر. دەرتى داۋاسىز، دەمىگىپ جاتىر.

– ەكى وكپەسى وشكەن، – دەپ قوزعان جىگىت قوزدىرىپ قويدى. – ورىس قامىتىن قايتا كيىپ الدىق قوي... ەندى تىرپ ەتكىزبەس.

– ءاي، جاستار! سابىر! سابىر، – دەپ وجاۋباي اقساقال سابىرعا شاقىردى.

ونى بىراق شاقارلانىپ العان جاس جىگىت:

– ءتۇپ كوتەرىلۋگە شاماسى بار ما قازاقتىڭ؟ وعان دا وراسان قارجى كەرەك. قارجىسىز كىم شىعادى؟ كىم قايدا بارىپ ۇرىنادى؟ ارقادا ارام ولەر.

– ۇيقى باسقان ميىن ايتام دا... اتالا بولىپ كەتكەن.

– قايدا بارىپ سەندەلمەك؟ اتامەكەنى مەن اتابەيىتى جىبەرمەيدى عوي... ارۋاق جىبەرمەيدى. ەسكى ۇرەي ەتەگىنەن تارتادى. وتارلىق ءومىر ءوتىپ كەتكەن سۇيەگىنە... اۋىل اۋسا، قۇت-بەرەكە اۋاتىن سياقتى كورىنەدى.

– نەسىن ايتاسىڭ؟ ساناسىن سارىسۋ باسىپ، كىرپىگىن قورعاسىن بايلاعان. دۇنيە قاراڭعى... بارى – كەردەڭ، جوعى – زەردەڭ...

– ءجا، جىگىتتەر! – دەپ يمام جىگىت جاستار ءسوزىن ءبولدى. – جاقسى ءسوز ايتايىق. زەردەڭ دەگەن دەرت... اۋرۋ اتى. مىنا پەندەۋي اڭگىمە ۇزاق قوي، مەن ءبىراز يماني اڭگىمە قوزعايىن. ۋاعىز – جاننىڭ ازىعى... ءتاننىڭ قازىعى...

يمام ۋاعىزىنا ايتا باستاعاندا كەيبىرەۋلەر ورىندارىنان كوتەرىلىپ، تىسقا شىعىپ كەلۋگە بەتتەدى. ولاردىڭ الدىندا پەرىنىڭ جالدىسى دا سۋسىپ بارا جاتتى.

بۇل جولى پەرىنىڭ جالدىسى ەشكىمنىڭ جۇزىنە ۇرلەمەدى. ال ۋلى دەمىن ۇرلەسە، بىرەۋى مۇرتتاي ۇشىپ اۋىراتىن، بىرەۋى قۇستاي ۇشىپ قۇتىراتىن. ءارى-بەرىدەن سوڭ دوڭىز ۇيقىعا باس قوياتىن.

پەرىنىڭ جالدىسى جىلدام جىلىستاپ كەتتى.

 

 

 

* * *

 

 

تاڭ سىبىرلەي، ارقانىڭ اقتۇتەگى كوتەرىلدى.

قاپۋرا كەمپىردىڭ ءمايىتىن اۋىل ىرگەسىندەگى بەيىتكە جۇرت قولمەن كوتەرىپ باردى. زيرات باسىندا ۇلىعان بوران كۇشەيە ءتۇستى.

قابىر باسىنا جينالعان كوپشىلىك اسىعىس قيمىلدادى. سىرىمنىڭ كوزىنەن جاس شىقپاي قويدى. جەڭىلدەۋ كيىنگەن اقمىرزا جەلدى ايازدان ۇشىپ كەتتى. وعان ىلەسىپ جۇرگەن كومەكشى مەن شوفەر جىگىت قۇراق ۇشىپ، قاراداي بايەك بولدى.

الدى-ارتتى وراعان اق بورانمەن الىسىپ، ەر-ازامات دىردەك قاقتى. ءمايىتتى ماڭگىلىك مەكەنىنە شىعارىپ سالۋعا دىردەڭدەگەن ەلمەن پەرىنىڭ جالدىسى دا جەتىپ ەدى. ول دا بۇرسەڭ قاقتى.

قۇران وقىلىسىمەن ءبارى دە ومبىلاپ كەرى قايتتى. اۋىلعا الدىمەن جەتكەن اقمىرزا مەن پەرى بولدى. سىرىم كوپپەن ورالدى.

اقتۇتەك بوران قاسقىر قاھارىنا ءمىنىپ الدى...

قالاش اۋىلى اقتۇتەكتىڭ استىندا قالدى. اۋىلدان شىعار جول جابىلىپ قالعانىن ارۋاق قۇرمەتتەپ كەلگەندەر دە ءتۇسىندى.

ەندى اسىعىس جوق قوي دەپ، قازاعا جينالعان جۇرت اسقا اسىقپاي وتىردى. اس الدىنان يمام ارۋاققا قۇران باعىشتاپ، وجاۋباي اقساقال باتا بەردى. ەل ەندى بەستى جىلقىنىڭ جىلى-جۇمساعىنا بەس ساۋساقتى باتىرا بەرگەندە، ءتور جاقتان دۇرلىككەن داۋىس شىقتى.

– ويپىرماي! ەندى قايتتىك؟!

– سۋ اكەلىڭدەر، سۋ... سۋ، شاشىڭدار.

– ويباي، سۋ جولاتپا! وتكەندە سۋ شاشامىز، سۋ بەرەمىز دەپ ءجۇرىپ، ايىرىلىپ قالعانبىز...

– ءدارى بار ما؟ ءدارى كەرەك.

– دارىگەر شاقىرىڭدار.

– قايداعى دارىگەر؟ اۋرۋحانانى جاۋىپ تاستاعان.

– سوڭعى مەدبيكە بىلتىر كوشىپ كەتكەن.

– ەندى نە قىلدىق؟ تەلەفون دا ۇستاماي جاتىر.

– جەل تۇرسا، بايلانىس جوق قوي.

– قۇرىپ قالسىن، قۇرىپ قالعىر!..

... بارىنە كىنالى – پەرىنىڭ جالدىسى ەدى. جالدىنىڭ ۇرگەن دەمى.

پەرىنىڭ جالدىسى جۇرت جاپاتارماعاي اعاش استاۋعا قول سالعاندا، سىلقىم سىرىم مەن سانقوي اقمىرزاعا قارسى وتىرىپ، ەكەۋىنىڭ ايازدان قىزارىپ، مايدان جىلتىراعان بەتتەرىنە ماپ-مايدا دەمىن ۇرگەن. بەس مينوتكە دە جەتپەي، ەكەۋى دە داستارقانعا ماڭدايىن تىرەپ، ءاپ-ساتتە ۇيىقتاپ كەتكەن. تۇنىمەن ءمايىت كۇزەتىندە بولىپ، كىرپىكتەرى قاماسپاعان ولار ۇلى قورىلعا دەن قويعان ەدى.

شۋ توركىنى پەرىنىڭ تيگەن دەمىنەن ەكەنىن بىراق ەشكىم سەزگەن جوق. اس ءۇستى قاربالاس ارەكەتكە ءتۇستى. ادامدار اتقامىنەر ازاماتتاردىڭ اياقاستى ۇيقىعا كەتۋىن ارنەگە جورىپ، ءتىپتى ءبىر-بىرىنەن دە كورگەن.

– تۇنىمەن كوز شىرىمىن الماعاندارى دا راس.

– جول دا سوعىپ تاستادى عوي.

– كۇن دە سۋىق... اياز دا سورىپ تاستادى.

– تۇندە مايىتكۇزەتكە وتىرعىزباۋ كەرەك ەدى... ولارسىز دا ادامدار جەتكىلىكتى.

– وسى ارۋاق كۇزەتۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ يسلامدا جوق.

– ءتايت، ءارى! تىنىش ءجۇر. سەن قايدان بىلەسىڭ؟

اس جايىنا قالدى. دۇرلىككەن توپ ۇيقى باسقان ەكەۋدى ۇيگە الىپ ءجۇردى. «قاتىمحانا» ىشىندە قالعان ەلگە يمام مەن وجاۋباي اقساقال باسۋ ايتىپ، زورعا تىنىشتاندىردى.

دالادا دۇلەي بوران قار سۋىرىپ، جىلانشا ىسقىرىنىپ تۇر. اكىم مەن دەپۋتات جىگىتتى نوكەرلەرى مەن ەكەۋىنىڭ بيزنەستەرىن دوڭگەلەتىپ بەرىپ جۇرگەن جالدامالى، جالعان كاسىپكەرلەرى جىلى ۇيگە جەتكىزدى. ءۇش قارىنداسى مەن باۋىرلارى، بالا-شاعا، تۋىستارى دا بوتاداي بوزداپ ەرىپ ءجۇر.

ەكەۋىن جىلى ۇيگە جايعاستىرىپ جاتقىزعان سوڭ، جىلاۋ-سىقتاۋ دا باسىلىپ، ەل ەستەرىن جيعانداي بولدى. ءبىر توپ ادام ءبولىنىسىپ، ءبىرازى اسقا قايتا كەتتى. تۋىستارى مەن جاقىن جولداستارى دەگەن ءتورت-بەس جىگىت قانا ۇيقى قىسقان ەكەۋدىڭ جانىندا قالدى.

سىرىم مەن اقمىرزا قايتىس بولعان قاپۋرا كەمپىردىڭ سوڭىنان اتتاناتىنداي، دوڭىز قورىلعا باسىپتى... دۇرلىككەن دۇنيە باقايلارىنا كىرىپ-شىعار ەمەس. بەيحابار كۇيدە دومبىققان بەتتەرى بالبىراپ، جاس سابيدەي جۇزدەرىندە نۇر ويناپ، الاڭسىز البىراپ جاتىر.

الگىندە عانا ابىر-سابىر بولعان تۋىستار مەن ۇيقىداعى اتقامىنەر ازاماتتاردىڭ جاقىن جىگىتتەرى ۇيدەگى تاباقتان اس الىسىپ، جۇرەك جالعاستى. اس ۇستىندە ءبارى دە ءۇنسىز بولىستى. داستارقاننان ءدام جينالىسىمەن، اڭگىمە نە ىستەيمىزگە كوشتى.

– تەزىرەك قالاعا جەتكىزۋ كەرەك، – دەسىپ تۋىستارى ءبىر پاتۋعا كەلدى.

– بوران. جول جابىق. جەتە المايمىز عوي، – دەستى جولداستارى.

ءبىرى قايتسەك تە جەتكىزۋىمىز كەرەك دەسە، ەندى ءبىرى كۇتەيىك دەسىپ، جاقىن جولداستارىنىڭ ءوزى ەكىگە جارىلدى...

اقىرى ەرتە كۇندى كەش قىلماي، الدىعا شىنجىر  تابان تراكتوردى سالىپ، ءۇش «دجيپ» كولىگىمەن جولعا شىعۋعا بەل بايلاستى. اقمىرزا مەن سىرىمدى ءبىر كولىككە جاتقىزىپ، وزگەلەر قوس كولىككە تۋىستارمەن قوسا ءبولىنىسىپ وتىرۋعا كوشتى.

اس تارقاعانشا اتتانىسىپ تا كەتتى...

اۋىلدان شىعا ات قۇلاعى كورىنبەس بوران جولاۋشىلاردى كۇتىپ الدى. ولار دا قارا جولدىڭ سورابىن باعدارلاي، قارايعان تراكتور سۇلباسىن اڭعارلاي العا جىلجىدى. قىر جولىن قار المايدى دەگەن ويمەن، كولدى اينالا قىرعا قاراي بەت قويدى.

تراكتوردىڭ سوڭىنان العاشقى بوپ كەلە جاتقان كولىكتىڭ يەسى جۇرگىزۋشىسىنە قاراپ:

– وسى بويى ەكەۋى دە ۇيقىدان ويانباي قالسا ەكەن... سەسپەي قاتسا ەكەن! – دەدى. – اناۋ بايلىق وزىمىزگە قالار ەدى... اكتسيا مەنىڭ اتىمدا عوي. وۋ، اللا، وسى تىلەۋىمدى بەرە گور! اۋمين! اۋمين! اۋمين!

ءۇش قايتارا بەتىن سىيپادى...

جۇرگىزۋشى ءبىر تۋعان باۋىرى ەدى.

– اعا، اقىرىن سويلەڭىز. ۇيقىداعى ادام سىبىردى ەستيدى دەيدى...

– ە، قويشى! سەن دە ساقسىنا بەرەدى ەكەنسىڭ. ودان دا مىنا يمانسىزدار يمانىن ۇيىرمەستەن ءولى ۇيقىدان ويانباي قالسىن دەپ تىلە... جاسسىڭ عوي، باۋىرىم، باس پايدانى ويلاي ءبىل. ءومىر مەن ءولىم – ەگىز. جان مەن ءتان قالاۋى ءۇشىن كەز كەلگەن پەندەنىڭ جانازاسىن جول ۇستىندە شىعارا سالساڭ دا ساۋاپ...                                          سەن قورقاقتاعاندى قوي. ءوزىمىز سەندەي كەزىمىزدە تالايدىڭ كەۋدەسىن باسىپ،  رەكەت تە بولعانبىز.

   – اسىلىق ايتپاڭىز، اعا! مىنا اقتۇتەكتە اداسىپ كەتىپ، قاتىپ قالمايىق...

– تەك! قۇداي بار، ول مەنىڭ جاعىمدا... قاشانعى ولارعا ءۇيىپ-توگىپ بەرە بەرەدى. ەندىگى كەزەك – بىزدىكى... تارت العا! تارت تۇتەككە! نە كۇتسە دە كورىپ الدىق؟ مىنا ۇلى بوراندا بۇلاردىڭ دا جانازاسى جاقىن... تارت، باۋىرىم! ءتاڭىرىم تارىلماسىن، تاعدىرىم جاڭىلماسىن... اۋمين! دوڭىزعا دوڭىز ۇيقى، قوڭىزعا قوڭىز ۇيقى تاپ بولسىن... اجال اۋزىن دالانىڭ كوكجالىنداي اقىرا سالسىن بۇلارعا! – دەپ تىلەدى ءتىرى ولىك دەنەلەردى تيەگەن كولىك يەسى.

قويانقۇلاقتاي قايشىلاپ سوققان اقتۇتەككە ولار قويىپ كەتتى. الباستى ۇيقى ەستەرىنەن تاندىرعان ازاماتتاردىڭ ءتىرى ولىك ءتانى تۇتەكتە تەربەلىپ بارادى.

abai.kz