2015 جىلى 11 جەلتوقساندا قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ كەڭەيتىلگەن ماجىلىسىندە 117 جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ رەكتورلارى «قازاقستان تاريحى» ءپانىن «قازىرگى قازاقستان تاريحى» پانىمەن اۋىستىرۋدى ءبىراۋىزدان قولداپتى. «قازىرگى قازاقستان تاريحى» بۇل «جاڭا ءپان» 1991 جىلدان ياعني تەك تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرگى ۋاقىتتى عانا قامتيدى. سوندا مۇقىم ءبىر حالىقتىڭ تاريحىن تەرەڭدەتىپ وقىتۋعا قارسى بولعان رەكتورلار  جاستاردىڭ كەلەشەگىنە بالتا شاۋىپ، ولاردى وتان سۇيگىشتىك سەزىمگە تاربيەلەيتىن ءپان-قازاقستان تاريحىن وقىتۋ قاجەت ەمەس دەگەن شەشىم شىعارىپتى. ال سول جاستاردىڭ اتا-اناسى بۇل  قاتارلى شەشىمگە  قازاقتار  نە ايتار ەكەن؟ قازاق حالقى 117 رەكتور مەن مينيسترلىكتەگى جاعىمپاز جاندايشاپتاردان  عانا تۇرمايتىن شىعار.

ال تاريح دەگەن مازمۇنى تەرەڭ رۋحاني ۇعىمنىڭ ادام ساناسىنىڭ، دۇنيەتانىمىنىڭ، ەلدىڭ، ۇلتتىڭ حال-احۋالىنىڭ دامۋىنا، قوعامدىق قارىم-قاتىناستاردىڭ دۇرىس قالىپتاسۋ دارەجەسىنە تيگىزەر اسەرى ەرەكشە. تاريحسىز قوعام، حالىق، مەملەكەت بولۋى دا ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس.
ال وسى تاريحتىڭ ماڭىزى قانداي ەكەندىگىن الاشتىڭ ارداقتى ازاماتى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ كەزىندە دالەلدەپ كەتكەن.

ول "تاريح دەيتىن-بۇرىنعى وتكەن زاماننىڭ جايىنان سويلەپ تۇراتۇعىن; بۇرىنعى وتكەن كىسىلەردىڭ ىسىنەن حابار بەرەتۇعىن عىلىم. قازاقتىڭ كوبى ونى "شەجىرە" دەپ اتايدى. بۇ زاماننىڭ عالىمدارى تاريح اتاۋىن ەڭ وڭدى اتاۋ دەپ بىلەدى. تاريح-ءتۇزۋ ءجوندى ۇيرەتۋشى. تاريح-حالىقتى ءتۇزۋ جونگە سىلتەۋشى بولسا، وعان دۇنيەدە تۇزۋشىلىكتىڭ كىتابى (ادىلەتتىلىكتىڭ بارومەترى، قوسقان مەن ە.ق. ) تىرشىلىكتىڭ جولباسشىسى دەۋگە بولادى". كەلەشەك كۇننىڭ قانداي بولاتىندىعىن بىلۋگە تاريح انىق قۇرال بولادى.

ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتقان جۇرت، ءوزىنىڭ تاريحىن ۇمىتقان ۇلت قايدا ءجۇرىپ، قايدا تۇرعاندىعىن، نە ىستەپ، نە قويعاندىعىن بىلمەيدى، كەلەشەكتە باسىنا قانداي كۇن تۋاتىنىنا كوزى جەتپەيدى. ەگەر ءبىر حالىق ءوزىنىڭ تاريحىن بىلمەسە، ءبىر ەل ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتسا، ونىڭ ارتىنشا ءوزى دە جوعالۋعا ىڭعايلى بولىپ تۇرادى. دۇنيەدە وڭگە جۇرتتار قاتارىندا كەم، قور بولمايتىن، تۇقىمىم قۇرىپ قالماسىن دەگەن حالىق ءوزىنىڭ شەجىرەسىن يمانى دارەجەسىندە ۇعىپ بىلۋگە ءتيىس.

تاريحتىڭ ايتاتىنى مىناۋ: ءبىزدىڭ بۇرىنعى بابالارىمىزدىڭ كىم ەكەندىگى، ولاردىڭ دۇنيەدە نە ىستەپ، نە بىتىرەتىندىگى، قانداي قۇتى بارلىعى، ول قۇتتى نە ورىنعا جۇمساعاندىعى; ىستەپ جۇرگەن ءىسىنىڭ قايسىسىنان پايدا، قايسىسىنان زارداپ كورگەندىگى; بۇرىنعى بابالارىمىزدىڭ دوسى-دۇشپانى كىمدەر بولعانى، نە سەبەپتەن باعى تايعاندىعى جانە وسىعان ۇقساس ىستەردىڭ بارلىعىن تاريح ءتۇسىندىرىپ تۇرادى. بۇرىنعى بابالارىمىزدىڭ باسىنان كەشكەن جاقسى-جامان قانداي ۋاقيعا بار بولسا، ونىڭ ءبارىنىڭ وزىندىك سەبەبى بولعان. سو سەكىلدى كەلەشەكتە ءبىزدىڭ باسىمىزعا تۇسەتىن سونداي ءبىر وقيعالار وسى كۇندە قىلىپ جۇرگەن ءىسىمىزدىڭ ناتيجەسى بولماق. تاريحتى وقىساق، وندا قانداي ىستەن قانداي ناتيجە تۋاتىنىن انىق بىلەمىز. جاقسى ىستەن - جاقسىلىق، جامان ىستەن - جاماندىق تۋماقشى. ەگەر تاريحتى وقىپ بىلسەك، پايدالى ءىستىڭ قانداي ەكەنىن بىلەمىز. زالالدى ىستەن قاشامىز. بۇرىنعىنىڭ وڭدى ىسىنەن ۇلگى الماقشىمىز. وسى كۇندە ىستەپ جۇرگەن ءىسىمىز، قىلعان جۇمىسىمىز، مىنەز-قۇلقىمىز، ءسوزدىڭ ءبارى كەيىنگىلەرگە تاريح بولىپ قالادى". كۇنى بۇگىن دۇنيەدە ەشبىر نارسەنىڭ اسىلى بىلىنبەي قالعان جوق. ءار نارسەنىڭ ءتۇبى تەكسەرىلدى، اسىلى ءبىلىندى. ءبىلىمى ارتىق، كوزى اشىق جۇرتتار دۇنيەدەگى ادام بالاسىنىڭ اسىلىن، ءناسىلىن تەكسەرىپ بولىپ، بارلىعىن كىتاپقا جازدى. بوتەن جۇرتتار قاتارىندا الا بوتەن ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ اسىلى تەكسەرىلىپ، تاريحى تولىق جازىلعان جوق. بۇگىن ازيا كارتاسىنىڭ تورتتەن بىرىنە يە بولىپ تۇرعان قانشاما ميلليون قازاقتىڭ تاريحى كومەسكى قالىپ تا تۇرعان جايى بار.

تاريح عىلىمىندا قانشا تاريح جازۋشىلار شىعىپ، قانشاما كىتاپ جازىپ شىعاردى. سولاردىڭ اراسىندا قازاقتىڭ اسىلىن انىق قىپ ايتاتىنى جوق. ارابشا، تۇرىكشە، ورىسشا ءبىز كورگەن كىتاپتاردا قازاق تۋراسىندا جازىلعان سوزدەردىڭ ءبارى دە حاقيقاتقا حاراب، ءشىپ-شيكى وتىرىك. - دەپ جازۋى تەگىن بولماسا كەرەك.
(م.دۋلاتوۆ. تۇرىك بالاسى. "قازاق", 1913ج. №2, №7)

قازاق زيالىسىنىڭ تاريحقا بەرگەن بۇل سيپتتاماسى، قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان تاريحىن ول جەردى مەكەندەۋشى بارلىق ۇلت وكىلدەرىنىڭ، ياعني رەسپۋبليكا ازاماتتارىنىڭ بارلىعىنىڭ وقىپ ءبىلۋىن مىندەتتەيدى. سوندىقتان بۇل ءپان مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ۇلكەن شارا رەتىندە باعالانىپ، بارلىق جوعارى ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورىندارىندا وقىتىلىپ وتىر. ءبىز وتكەنىمىزگە ءۇڭىلىپ ودان ساباق الماساق، وندا كەلەشەكتەگى باعىت-باعدارىمىزدا قاتەلىكتەرگە ۇرىندىراتىن جاعدايلارعا جول بەرۋىمىز مۇمكىن. سوندىقتان وسى قاعيدانى تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ونى باعالاي ءبىلۋىمىز قاجەت جانە وتان تاريحىن جوعارعى وقۋ ورىندارىندا وقىتۋدى توقتاتۋ توقتاتپاۋدى حالىقتان سۇراۋى كەرەك.

ال ۇسىنىلىپ وتىرعان قازىرگى زامان تاريحى-تاۋەلسىزدىك تاريحى جاعىمپازداردىڭ جازعان جالعان شاتپىراعى، ول دا ۋاكىت سىنىنان وتە الماي كەڭەس داۋىرىندەگى گەرونتوكراتتار ( جاسى جەتكەن ادامداردىڭ بيلىگى) جۇرگىزگەن جالاڭ ساياساتتىڭ تاريحى سەكىلدى "اقتاڭداقتارعا" تولى بولاتىنىنا كەپىلدىك بەرەم.

ەسەنعازى قۋاندىق،  تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،  پروفەسسور. 

Abai.kz