ۇلت زيالىلارىنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى تۋرالى ەلباسىعا اشىق حاتى

قر پرەزيدەنتى ن. نازارباەۆقا،

سەنات جانە ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنا،

باق وكىلدەرىنە

 ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى 14 مينيستر اۋىسقان، ناتيجەسى شامالى رەفورمالاردان كوز اشپاي كەلە جاتقان قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ەندى قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى – مەكتەپ وقۋشىلارىنا  كەزەكتى ەكسپەريمەنت جۇرگىزبەكشى. سوراقىسى،  وسى جولعىسى ءتىلىمىزدىڭ مۇلدە وشۋىنە (بۇل ۇلتتىڭ ءوشۋىنىڭ العىشارتى ەكەنى ءسوزسىز) ماجبۇرلەيتىن توتە جول.

سەبەبى، مەكتەپتەردە ەندى 3 ءپان عانا –”قازاق ءتىلى”، “قازاق ادەبيەتى”  جانە “قازاقستان تاريحى” پاندەرى عانا قازاقشا وقىلادى. قالعان بارشا جاراتىلىستانۋ پاندەرى:  “ينفورماتيكا”، “حيميا”، “بيولوگيا” جانە “فيزيكا” پاندەرى اعىلشىنشا وتپەك.  “ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى” جانە “دۇنيە ءجۇزى تاريحى” پاندەرى ورىس تىلىندە  وتەدى. بۇل – ۇلتقا دەگەن قارۋسىز، اشتىقسىز، ت.ب. فيزيكالىق تۇرمەن ەمەس، بىراق ناقتىلى رۋحاني گەنوتسيد دەپ باعالاۋعا ابدەن بولاتىن جاھاندىق شارا. ويتكەنى بارشا ماماندار، الداعى از ۋاقىتتا  (“قازاق ءتىلى”، “قازاق ادەبيەتى”  جانە “قازاقستان تاريحى” پاندەرى ماماندارىنان باسقالارى) اعىلشىن ءتىلدى بولماق. بارلىق عىلىمنىڭ العىشارتى جاراتىلىستانۋ پاندەرى ەكەنى بەلگىلى. بۇل قازاق ءتىلى عىلىمنان ىعىسادى، العاشقىدا قولدانۋ اياسى مۇلدە تارىلىپ، سوڭىنان تاريح قويناۋىنا كەتەدى دەگەن ءسوز. ويتكەنى قوعامداعى قاتىناس – سول قوعامدى قۇراپ وتىرعان مامانداردىڭ تىلىندە وتەتىنى انىق.  بۇل بولاشاقتا ەلدى اعىلشىنتىلدى مەملەكەتكە اينالدىراتىنى ءسوزسىز. ناتيجەسى قازاق ۇلتى تىلىنەن، عاسىرلار بويعى تاريحىنان ايىرىلىپ، تۇسىنىكسىز، بەلگىسىز، اعىلشىنتىلدى، امورفتىق ماسساعا اينالادى دەگەن ءسوز. ءبىر سوزبەن ايتقاندا قازاققا  ۇلت رەتىندە جويىلۋ قاۋپى ءتونىپ تۇر.

1.بۇل قر كونستيتۋتسياسى 19-بابىنا («اركىمنىڭ انا ءتىلى مەن ءتول مادەنيەتىن پايدالانۋعا، قارىم-قاتىناس، تاربيە، وقۋ جانە شىعارماشىلىق ءتىلىن ەركىن تاڭداپ الۋعا قۇقىعى بار») مۇلدەم قايشى ەكەنىن مالىمدەيمىز.

2. جاراتىلىستانۋ پاندەرىن اعىلشىن تىلىندە، دۇنيەجۇزى تاريحى ءپانىن قازاققا قاجەت ەمەس سەكىلدى ورىس تىلىندە وقىتۋ ەلباسىمىزدىڭ جولداۋلارىنداعى: «قازاق ءتىلى 2025-جىلعا قاراي ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا ۇستەمدىك ەتىپ، كەز كەلگەن ورتادا كۇندەلىكتى قاتىناس تىلىنە اينالادى. وسىلايشا، تاۋەلسىزدىگىمىز بۇكىل ۇلتتى ۇيىستىراتىن ەڭ باستى قۇندىلىعىمىز – تۋعان ءتىلىمىزدىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتە تۇسەدى. تىلگە دەگەن كوزقاراس شىنداپ كەلگەندە ەلگە دەگەن كوزقاراس ەكەنى داۋسىز.  سوندىقتان وعان بەي-جاي قاراي المايمىز» (2012 جىل),  «قازاق ءتىلى عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، ينتەرنەتتىڭ تىلىنە اينالدى. ەندى ەشكىم وزگەرتە المايتىن ءبىر اقيقات بار. انا ءتىلىمىز ماڭگىلىك ەلىمىزبەن بىرگە ماڭگىلىك ءتىل بولادى» (2014-جىل),  دەگەن تۇجىرىمدارىنا قارسى ناتيجە بەرەتىنى بەلگىلى.

3.وقىتىلاتىن ماماندىقتار قاي تىلدە بولسا، مامان سول تىلدە بولىپ شىعادى. ياعني، اعىلشىن تىلىندە وقىتىلسا، سول سالالارداعى قازاق ءتىلدى مامان بولمايتىنى انىق. سوندا قازاق ءتىلى جاراتىلىس تانۋ عىلىمدارى سالاسىنان مۇلدەم  جوعالىپ، تەك گۋمانيتارلىق سالا مەن تۇرمىستىق ءتىل دەڭگەيىندە عانا قالادى. بۇنى ەلباسىمىزدىڭ العا قويعان ماقساتىن ورىنداۋعا قارسى جاسالىپ جاتقان قاسكۇنەمدىك دەۋگە بولادى. قازىردىڭ وزىندە مەملەكەتتىك ءتىل تەك قاعاز جۇزىندە عانا قالىپ، ونىڭ وزىندە مەملەكەتتىك ورگانداردا، مىسالى تىلگە جاۋاپتى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ ءتىل تۋرالى بۇيرىعىنىڭ وزىندە 53 قاتە ءورىپ جۇرسە، باسقا سالالاردى ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى ەكەنى بەلگىلى. ياعني، بۇل ناقتى قاجەتتىلىك پەن تەگەۋرىندى تالاپ بولماعاسىن، قازاق ءتىلدى مامانداردىڭ  تاپشىلىعىن قازىردىڭ وزىندە قولدان تۋدىرىپ وتىرعانىنىڭ ايعاعى. تىلگە قاتىستى سىڭارجاق ساياسات ۇلت تاعدىرىنا قاۋىپ توندىرەتىنىن ەسكەرتۋ – ءبىزدىڭ پارىزىمىز!

4. جوعارىداعى توبەمىزدەن ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ-قاتەردى ەسكەرە وتىرىپ، قر بارلىق مەكتەپتەردەگى باستاۋىش سىنىپتاردىڭ  مەملەكەتتىك تىلدە بولۋىن، ورتا مەكتەپتىڭ 70 پايىزىنان كەم ەمەس مولشەرى  مەملەكەتتىك تىلدە،  قالعانى سۇرانىس تىلىندە بولۋىن تالاپ ەتەمىز.

ءبىز  شەت ءتىلىن تەك 5 سىنىپتان باستاپ ەنگىزۋدى تالاپ ەتەمىز. 12 جاسقا دەيىن تەك جاپون تىلىندە عانا وقىتاتىن جاپونيانىڭ الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى تەحنولوگيالىق دامىعان ەلىنە اينالىپ وتىرعانى ءبىزدىڭ بيلىكتى ويلاندىرىپ،  دۇرىس شەشىم قابىلداۋى ءتيىس.  ءوز ءتىلىن ءالى تولىق مەڭگەرمەي جاتقان 6 جاستاعى بۇلدىرشىنگە  وزگە ءتىلدى تىقپالاۋ – اربانىڭ اتتىڭ الدىنا شىعىپ كەتۋىمەن بىردەي بولاشاققا زيانى زور ءىس دەپ بىلەمىز.  اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋ – زامان تالابى. ءبىز وعان قارسى ەمەسپىز. بىراق اعىلشىن ءتىلى قازاق ءتىلىنىڭ ەسەبىنەن دامۋىنا قارسىمىز. ونسىز دا كولەڭكەدە قالىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتىك ءتىلىمىز – قازاق ءتىلى ەندى اعىلشىن ءتىلىنىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قالماۋى كەرەك! اعىلشىن ءتىلىن قاجەت ەتكەندەر ءۇشىن ءوز الدىنا بولەك ارنايى مەكتەپتەر اشىلۋى كەرەك. ول جالپى قازاق مەكتەپتەرىنە زيانىن تيگىزبەۋى ءتيىس.

5.مەكتەپتەردى جاپپاي اعىلشىنداندىرۋعا بولىنگەن 1,5 تريلليون تەڭگە قارجىنى قازاق تىلىندەگى ءبىلىم مەن عىلىمدى دامىتۋعا، ءار وركەنيەتتى مەملەكەتتەگىدەي مەملەكەتتىك ءتىلدى قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنا جاپپاي ەڭگىزۋگە جۇمساۋدى تالاپ ەتەمىز.

تەك وسى جولمەن جۇرسەك قانا، تاريحتا  ءوز ۇلتىن ءتىلىن جوعالتۋ ارقىلى جويعان مەملەكەت رەتىندە قالمايتىنىمىز انىق. كەرىسىنشە، تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ  الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىمىزدى  سەزىنىپ، دامىعان مەملەكەتتەردىڭ ورتاسىنان  ويىپ ورىن الاتىنىمىزعا  سەنىمدىمىز.

تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ  بولاشاعى – وقۋشىلار ءوز حالقىنىڭ تامىرىنان قۋات العاندا عانا، زامانعا ساي تولىققاندى دامىپ،  مەملەكەتتىك ءتىلىمىز – قازاق ءتىلى – ەلباسىمىز ايتقانداي، ماڭگىلىك ەلدىڭ ماڭگىلىك تىلىنە اينالادى.

قۇرمەتپەن،

نۇرپەيسوۆ ءابدىجامىل – جازۋشى،  قسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

ءجۇمادىلوۆ قابدەش – قازاقستان حالىق جازۋشىسى، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ  لاۋرەاتى;

ايتباەۆ ومىرزاق – حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ توراعاسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قر ۇعا اكادەميگى;

يسابەكوۆ دۋلات –جازۋشى-دراماتۋرگ، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، «مادەنيەت» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى;

جۇمادىلداەۆ  اسقار  – فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،   قۇا اكادەميگى;

دوسانوۆ ءسابيت – جازۋشى،  قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ   لاۋرەاتى، شولوحوۆ اتىنداعى حالىقارالىق سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى;

مەدەتبەك تەمىرحان – اقىن ، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ                                       لاۋرەاتى;

ساپارباەۆ يسرايل – اقىن، تاۋەلسىز “پلاتينالى تارلان” سىيلىعى لاۋرەاتى

اۋەزوۆ مۇرات –  م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى قوردىڭ توراعاسى، قازاقستان  رەسپۋبليكاسىنىڭ توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى، عالىم;

وتەلباەۆ مۇحتارباي – فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،   قۇا اكادەميگى، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

قابىشۇلى عابباس – جازۋشى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى;

سماتاەۆ سوفى – جازۋشى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ  لاۋرەاتى;

ەسداۋلەت ۇلىقبەك – اقىن، «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى;

يسا قازىبەك  –  “قازاق ءۇنى” گازەتى پرەزيدەنتى، اقىن، حالىقارالىق الاش سىيلىعى لاۋرەاتى، حالىقارالىق سەرگەي ەسەنين اتىنداعى سىيلىق – “التىن كۇز” وردەنى يەگەرى.

كوشىم دوس -“ۇلت تاعدىرى” قوزعالىسىنىڭ توراعاسى;

نيازبەك رافاەل – اقىن، شەشەنستاننىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى

عابباسوۆ سوۆەت-حان – مەديتسينا جانە پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قر ەڭبەك   سىڭىرگەن قايراتكەرى، ماحامبەت سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، حالىقارالىق                             م.نوسترادامۋس اتىنداعى اكادەميانىڭ اكادەميگى;

بەيسەبايتەگى  رۋزا – قوعام قايراتكەرى;

قويشىباەۆ بەيبىت– تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، «ادىلەت» تاريحي- اعارتۋ

قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى;

ەسەنقاراقىزىء حانبيبى –  اقىن، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ  لاۋرەاتى; قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى;

تورەحانوۆ ەرنست –  جازۋشى، قوعام قايراتكەرى;

ءازىمباي عالي – ساياساتتانۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى;

توقاشباەۆ مارات – «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، قر پعا  اكادەميگى، پروفەسسور;

اكىم جانۇزاق – حالىقارالىق ادام ينستيتۋتىنىڭ پرەزيدەنتى، قر ۇلتتىق

جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ كورر.-مۇشەسى، ەۋروپا جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى;

عابجالەلوۆ حايرۋللا – «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ پرەزيدەنتى، سوتسيولوگيا  عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، قر ونەر قايراتكەرى;

باپي ەرمۇرات – «دات» جوباسىنىڭ جەتەكشىسى، قوعام قايراتكەرى;

سارىم ايدوس –  التىنبەك سارسەنبايۇلى اتىنداعى قوردىڭ جەتەكشىسى، قازاق ۇلتتىق   كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى;

جۇمالى راسۋل – ساياساتتانۋشى، قازاق ۇلتتىق   كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى;

تايجان مۇقتار –  بولاتحان تايجان اتىنداعى قوردىڭ پرەزيدەنتى;

قوسانوۆ ءامىرجان –قوعام قايراتكەرى، تاۋەلسىز ساياساتكەر;
كەنجەباي مىرزان – اقىن، قر مادەنيەت قايراتكەرى

قىستاۋباەۆ گەرويحان – قوعام قايراتكەرى;

اقجىگىت ومىرزاق– تاۋەلسىز جۋرناليست;

مۇقانعاليەۆ ەرمەك – عالىم، قوعام قايراتكەرى;

سقابىلۇلى ارمان – قر اقپارات سالاسىنىڭ ۇزدىگى، قر جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

جاۋباي ەرجان – اقىن، “قازاق ءۇنى.kz” ۇلتتىق پورتالى باس رەداكتورى

سالەنۇلى جارقىن  – جۋرناليست;

قاپتاعاي ق. –  «حالىق دابىلى» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى;

قۋات  داۋرەن – «اباي.kz» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ جەتەكشىسى;

ءبىلال قۋانىش  – “قامشى.كز”  پورتالى ديرەكتورى

نۇرىپباەۆ ماقسات – «انتيگەپتيل» قوزعالىسىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى;

جاكەەۆ عابيدەن – ع.م.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى قوردىڭ توراعاسى;

اباعان مۇقتارحان – كەنەسارى حان قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى;

وشانبەكوۆ نۇرجان – “مەملەكەتتىك ءتىل” رب جاۋاپتى حاتشىسى;

ايىپۇلى راحىم – بسدپ پرەزيديۋم مۇشەسى، قوعام قايراتكەرى;

كەنەباي جۇماش – اقىن، قوعام قايراتكەرى، حالىقارالىق يۋنەسكو سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

سادۋۇلى ب.. «جەلتوقسان اقيقاتى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى;

مۇقاش  قۇلتولەۋ – قر مادەنيەت قايراتكەرى، قر جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

ماكىمباي باقىتگۇل – “وبششەستۆەننايا پوزيتسيا”  گازەتى باس رەداكتورى

مۇقان دارحان  – “قامشى.كز”  پورتالى باس رەداكتورى;

ساعيدۋللاەۆا ايمان – ۇستاز، قوعام قايراتكەرى;                                     
بابامۇرات داۋرەن –  «بولاشاق» جاستار قوزعالىسىنىڭ ليدەرى;

مۇقانوۆ داۋرەن – اۋدارماشى، ادەبيەتتانۋشى;

بوتەەۆ مارات – «اللاجار-قولداۋ» قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى;

اشۋۇلى  ج. – قازاقستان ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندار قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى;

مۇحتاربەك س. – جۋرناليست، قوعام قايراتكەرى;

قانافيا نازاربەك – فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى;

ۋاتقان مارات – جۋرناليست;

جاقاۋ ماقسات – ساياساتتانۋشى

تاسقاراۇلى ازامات – اقىن، “دارىن” مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

ەرعالي ماحامبەت – “گۋ-گۋ.كز” اقپاراتتىق پورتالى باس رەداكتورى

ءشامشى جۇمامۇرات –  تاۋەلسىز جۋرناليست;

كارىپجان امانعازى – اقىن;

بوقانقىزى لاشىن -ورالعان وتانداستاردىڭ رەسپۋبليكالىق “جاڭا ءومىر” قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ءتورايىمى، جازۋشى، قوعام قايراتكەرى.

بارلىق قول قويۋشىلار سانى  3 مىڭنان اسىپ كەتتى. قول قويۋ جالعاسۋدا. 

qazaquni.kz