بۇگىن جامبىل اتىنداعى جاسوسپىرىمدەر كىتاپحاناسىندا مارقۇم، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، عالىم، فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور سابەتقازى اقاتايدى ەسكە الۋعا ارنالعان «ۇلتىم دەپ عۇمىر كەشكەن» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتى. 

دوڭگەلەك ۇستەلگە قازاقتىڭ بەلگىلى قالامگەرلەرى، عالىمدار مەن ساياسي قايراتكەرلەر قاتىسىپ، سابەتقازى اقاتايدىڭ ءومىر جولى جايلى ەستەلىكتەر ايتتى. ماسكەۋدە قۇرىلعان قازاقتىڭ تۇڭعىش ساياسي ۇيىمى  "جاس تۇلپار" قوزعالىسىنان باستاپ، "ازات" قوزعالىسىنا دەيىنگى ارالىقتاعى سابەتقازى اقاتايدىڭ ەرەن ەرلىگى، سونداي-اق تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىن قۇرۋداعى جانكەشتىلىگى ءسوز بولدى. 

"1938 جىلى شىعىس قازاقستان وبلىسى كۇرشىم اۋدانىندا تۋىپ، ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ، ايگىلى تاريحشى، ويشىل، ەتنوگراف، ارحەولوگ، قازاق ونەرتانۋ عىلىمىنىڭ اتاسى الكەي مارعۇلاننىڭ شاكىرتى اتانعان سابەتقازى اقاتايدىڭ 1970 جىلداردىڭ باسىندا ماسكەۋدە قۇرىلعان «جاس تۇلپار» اتتى قازاق جاستارى ۇيىمى اياسىندا اتقارعان ىستەرى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى" دەدى دوڭگەلەك ۇستەل باسىنا جينالعان قاۋىم. 

ال، بەلگىلى جۋرناليست مارات توقاشباەۆ قازاق قوعامىنىڭ ازات ويعا جەتۋىنە تىڭ سەرپىلىس جاساعان «ازات» قوزعالىسىنىڭ قالاي قۇرىلعانى جونىندە ەستەلىك ايتتى. "سەكسەنىنشى جىلدار ىشىندە سابەتقازى اقاتاي سەكىلدى اعالارىمىز ءار ماقالاسىندا ءبىر سويلەممەن بولسىن ازاتتىققا ۇندەيتىن ويلاردى ايتىپ قالۋعا تىرىساتىن. ءبىز سول ماقالالاردى وقىپ، ازاتتىققا دەگەن كوزقاراسىمىز قالىپتاستى. 1989 جىلى ءبىرتوپ قازاق زيالىلارى استىرتىن كەزدەسۋ ۇيىمداستىرىپ، پارتيا قۇرۋعا ۋاعدالاستىق. سول تۇستا اركىم ءارتۇرلى ويلارىن ايتىپ جاتتى. ەندى مىنە، "پارتيانى قۇرامىز" دەپ وتىرعاندا سابەتقازى اعا بۇل ويعا قارسى شىعىپ: ء"بىز جاسىرىن پارتيا قۇرساق، ءبارىمىزدى دەرلىك 1938 جىلداعىداي قىرىپ تاستايدى. ودان دا اشىق، جاريالى تۇردە قوزعالىس قۇرايىق. بۇگىننەن باستاپ ەشقايسىمىز اتىمىزدى جاسىرماي، ءوز تەگىمىزدى كورسەتىپ، ماقالالار جاريالاۋدى قولعا الايىق" دەدى. مىنە، ازاتتىقتىڭ شىراقشىسى بولعان "ازات" قوزعالىسى وسىلاي قۇرىلعان ەدى", - دەدى مارات توقاشباەۆ. سونداي-اق، بەلگىلى جۋرناليست "ازات" قوزعالىسىنىڭ گازەتى قالاي جارىق كورگەنىن، سابەتقازى اعا قوزعالىستىڭ العاشقى تەڭ توراعالارىنىڭ ءبىرى بولعانىن تىلگە تيەك ەتتى..

قوش! سابەتقازى اقاتايدىڭ«تەرەڭنەن تارتقان تامىرلار»، «كۇن مەن كولەڭكە»، ء«ىنجۋ - مارجان»، «درەۆنيە كۋلتى ي تراديتسيوننايا كۋلتۋرا كازاحسكوگو نارودا»، «قازاق حالقىنىڭ سينكرەتتىك دۇنيەتانىمى» ت.ب. كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەرى، پۋبليتسيستيكالىق ماقالالارىن ۇرپاق جادىنان وشىرمەۋگە ءتيىس. ءبىز سول ءۇشىن دە سابەتقازى اقاتايدىڭ  1999 جىلى "قازاقستان زامان" گازەتىندە جارىق كورگەن ماقالاسىن ("اباي.كز" اقپاراتتىق پورتالىندا قايتا جاريالانعان ەدى)  وقىرمان نازارىنا كەزەكتى رەت ۇسىنۋدى ءجون سانادىق.

سابەتقازى اقاتاي. لاتىنعا كوشسەك ەكەن...

«ۇلت ءۇشىن دەگەن ءىستىڭ ۇلعايۋىنا كۇشىن قوسىپ، كومەكتەسىپ قىزمەت ەتۋ قازاق بالاسىنا مىندەت. جول ۇزاق، عۇمىر قىسقا، قولدان كەلگەنشە، عۇمىر جەتكەنشە ىستەپ كەتەلىك»، - دەپ احمەت بايتۇرسىنۇلى 1913 جىلى «قازاق» گازەتىنىڭ بەتاشار سوزىندە جازعان ەكەن. احاڭ ايتقان ۇلتقا قىزمەت ەتۋ مىندەتىن عۇمىرى جەتكەنشە ىستەگەن ازاماتتىڭ ءبىرى - سابەتقازى اقاتاي.

سابەڭنىڭ «جاس تۇلپار» ۇيىمىنان باستاپ، قايتا جاڭعىرعان «الاش» پارتياسىنا دەيىنگى ارالىقتاعى بار قىزمەتى ۇلت ازاتتىعى مەن ءوسىپ-وركەندەۋى جولىندا بولدى. الاشقا ادال ۇلدىڭ ارتىندا جاساعان ءىسى قالدى.

سابەتقازى نۇرجاقياۇلىنىڭ وتباسى مارقۇمنىڭ عى­لىمي-پۋب­ليتسيستيكالىق مۇرالارىن جيناقتاپ، 2011 جىلى جەتى تومدىق كىتاپ ەتىپ باسىپ شىعاردى. ال، وسى جىلى http://akatay.kz/ دەپ اتالاتىن سايت اشىپتى.  سايتتان سابەتقازى اقاتايدىڭ ەڭبەكتەرىن وقۋعا بولادى.

 تومەندە سابەڭنىڭ «زامان-قازاقستان» گازەتىنىڭ 1999 جىلى 9 ءسəۋىر كۇنگى №15-ءنشى سانىندا «لاتىنعا كوشسەك ەكەن» دەگەن تاقىرىپپەن جارىق كورگەن ماقالاسىن جاريالاپ وتىرمىز.

Abai.kz پورتالى، 2009 جىل، ءساۋىر

تəۋەلسىزدىكپەن ەنتەلەپ بىرگە كىرەتىن يگىلىكتەر بولادى. تəۋەلسىزدىك بىزگە جالقى،  جالاڭاش مازمۇنسىز كەلگەنى ءمəلىم. ساياسي تəۋەلسىزدىكتى مازمۇنمەن تولىقتىراتىن ءدəۋىردى əدەتتە "دەكولونيزاتسيا ءدəۋىرى"  دەپ اتايدى.  ول بىزدە ءəلى جۇرگەن جوق.  ارتقا قالدىرامىز دەپ ۋاقىتتى كوپ وتكىزىپ الدىق.

جوعالتقانىمىزدىڭ ورنى تولا قويماس.  ەندى تəۋەلسىزدىكتى شىنايى مازمۇنمەن تولىقتاۋ شارتتارى.  بۇلاردىڭ ءبىراز سالاسى مəدەنيەتكە، جازۋ-سىزۋ ىسىنە سايادى. جەكە ادامنىڭ جازۋ مəنەرىنە قاراپ، سول ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىن اجىراتۋعا بولادى. مۇنى گرافولوگيا دەيدى. ۇلت تا جەكە ادام ءتəرىزدى. ونىڭ تاريحى، əدەبي مۇراسى،  اسىل ارمانى،  وزىندىك بەت-بەينەسى əلىپبيىنەن

بەلگى بەرىپ جاتادى.

قازاق ۇزىنا تاريحىندا جازۋ ءəلىپبيىنىڭ ءبىرازىن باسىنان وتكىزگەنى ءمəلىم. ەجەلگى جازۋ V-VI عاسىرلارداعى تۇرىك رۋنيكاسى بولاتىن. ول - قازاققا ءتول، بىراق گرافيكاسى جەتىلمەگەن، قاشاۋ مەن بالعاعا ارنالعان، بۇرىشتى، تىك، سىنىق، قالام مەن قاعازعا بەيىمسىز، سوندىقتان ونىڭ قازاق تىلىمەن ەندىگى بايلانىسى ارحيۆ مۇراسى بولىپ قالا بەرمەك.

ەكىنشىسى - اراب ءəلىپبيى، قۇران گرافيكاسى. كونە فينيكيالىق، ارامەيلىك، سەميتتىك گرافيكامەن ساباقتاسادى. ول əلەمدىك جازۋ ونەرىنىڭ ءبىر بۇتاعى رەتىندە قازاقستانعا VIII  عاسىردا يسلام دىنىمەن قوسا دارىدى، اتا-بابالارىمىز وسى əلىپبيمەن ساۋاتىن اشتى، سالاۋاتىن ايتتى، يمانىنا كەلدى،  ولگەندە قۇلپىتاسىنا اتى-ءجونىن جازدى.

قازاق حالقىنىڭ مəدەني جəنە رۋحاني دəۋىرلەۋىنە سەبەپ بولدى.  فارابي،  يۇگىنەكي،  قاشقاري،  دۋلاتي،  جالايري،  ياسساۋي،  اباي،  شəكəرىم،  Əليحان،  مۇحامەتجان،  م.  Əۋەزوۆ ەڭبەكتەرى ەڭ العاش وسى گرافيكامەن جارىق كوردى، ەلگە تارادى.

اراب ءəلىپبيى قازاق تىلىنە قانشاما كوندىرىلگەنمەن ءəلى دە كونە قويمايدى.  ويتكەنى،  ونىڭ كانوندىق دىبىستالۋى قۇرانمەن ۇشتاسادى. وعان قازاق دىبىسىن ارناپ، العاش بۇعاۋلىق سالعان بەلگىلى رەفورماتور احمەت بايتۇرسىنۇلى ەدى، ونىڭ  "قادىمعا" نەگىزدەلگەن  "توتە جازۋ"  ەملەسى تاريح تورىنە شىققانمەن ءارحيۆتىڭ  "قازبا بايلىعىنا"  اينالدى.  حالقىمىزدىڭ جازبا مۇراسىنىڭ ءبىراز بولىگى وسى əلىپبيدە. قىتاي، اۋعانستان، يران ەلىندەگى اعايىندارىمىز ءəلى دە وسى ءəلىپبي ارقىلى بايلانىسىپ، ءتۇسىنىپ وتىر. ءبىزدىڭ تاريحي مۇرامىزدى وزىمىزگە جەتكىزىپ بەرگەن بۇل جازۋعا دە وكپە بولماۋ كەرەك.

ەلىمىزدە بولشەۆيكتەر جۇرگىزگەن  "مəدەني رەۆوليۋتسيا" تۇسىندا از ۋاقىت لاتىن تاڭباسىنا كوشكەنىمىز ءمəلىم. ب.   مايلين مەن ءى. جانسۇگىروۆ اتۋ تۋرالى سوتتىڭ شەشىمىنىڭ كوشىرمەسىن وسى جازۋدان وقىدى.  كسرو-نىڭ بارشا مۇسىلمان حالىقتارى بۇل əلىپبيگە ءبىر كۇندە كوشتى. بىراق عۇمىرى ۇزاق بولمادى. ويتكەنى، əلەمدىك ينتەرناتسيوناليزم جولىنان تايعان بولشەۆيكتەر لاتىن ءəلىپبيىنىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتىنا جارامايتىنىن تەز بايقادى دا دەرەۋ، ۇلى وتان سوعىسى الدىندا ورىستىڭ پەتر زامانىنان بەرى رەسمي  "ۇلتتىق تاڭباسى"  بولىپ سانالاتىن كيريلليتساعا كوشىردى.  ءƏسىلى،  كيريلليتسا  "شىركەۋ"  تاڭباسى ەدى،  ءدىني ءəلىپبي، پراۆوسلاۆيە ءəرپى.  وسى əرىپتە قالساق،  ءبىز دە ورىس سەكىلدى əلەمدىك وركەنيەتكە مəڭگى قوسىلا المايمىز.  كيريلليتسامەن

بىرگە قازاقتا  "وۆ"  پەن  "يچتەر"  كوبەيدى.  ول ى.   التىنسارين مەن اباي قۇنانباەۆ كەزىنەن كىردى دەسەك قاتەلەسەر ەدىك. قازاق ونوماستيكاسىندا  "وۆ" پەن  ء"يچتى" باستاپ جۇرگەندەر X عاسىردا شوقىنعان قىپشاق حاندارى، "يگور جورىعى تۋرالى جىرداعى"  شارۋحانوۆتار مەن توكسوبيچتەر. "اقىل اۋىس،  ىرىس جۇعىس"  دەگەن.

كيريلليتسا پراۆوسلاۆيە əلەمىن عانا قامتيدى، پراۆوسلاۆيەلىك ءومىر ءدəستۇرىن ناسيحاتتايدى،  پراۆوسلاۆيە فيلوسوفياسىنىڭ قولىنا سۋ قۇيادى،  پراۆوسلاۆيەلىك يدەولوگيانى تۋ كوتەرەدى.

كيريلليتسا - ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ رۋحاني قۇرالى. وسىنىڭ بەل ورتاسىندا ءبىز، قازاق، جۇرگەنىمىز قالاي؟ بۇرىن كۇشپەن،  زورلىقپەن كىرگەن دۇنيەنى،  تəۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە، قولدانعانىمىز ەلدىگىمىزگە نۇقسان كەلتىردى. كيريلليتسا سلاۆيان تىلىنە،  داۋىس،  دىبىس جۇيەسىنە نەگىزدەلگەن.

ول ويران سالعان 60 جىلدا قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستالۋى وزگەردى، "ورىسشالاندى",  تەلەديدار مەن راديو ديكتورلارىنىڭ تاڭدايلارىنىڭ تاقىلداۋىق بولۋى سونان.  ويتكەنى ءبىزدىڭ تابيعي ورفوەپيامىزدى ءبۇلدىردى، بۇلدىرە دە بەرمەك. ءتىلىمىزدىڭ شۇبارلانۋىنىڭ بىردەن ءبىر سەبەبى دە - وسى.

لاتىنعا كوشۋ كەرەك!

لاتىن ءəلىپبيى قازاقتىڭ جەرىن جىرتىپ، مالىن باعىپ بەرەدى دەمەيمىن.  اي مەن كۇننىڭ امانىندا ورىسقا اينالىپ بارا جاتقانىمىزدى توقتاتادى.  قازاق قازاق بولعىسى كەلمەيتىن زامانعا تاپ بولدىق،  وسىنداي قيىن-قىستاۋ زاماندا كوپىر بولادى.  ۇلتتىق سالاۋاتىمىزدى قالىبىنا كەلتىرەدى.  باسقا ۇلتتاردىڭ مəدەني جəنە مورالدىق ەكسپانسياسىنان قۇتقارادى.

Əلەمدىك وركەنيەتكە تىكەلەي بەت بۇرامىز. كومپيۋتەرلىك ءتىل مەن قازاق ءتىلى قايىمداسا قالادى.

تۇركى حالىقتارىنىڭ كەمەڭگەر كوسەمى كەمال اتاتۇرىك تۇركيانىڭ ەڭ ءبىر اۋىر شاعىندا ەلىن لاتىن əلىپبيىنە كوشىرگەنىن ەستە ۇستالىق.  تۇرىك ءəلىپبيىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان قازاق ءəلىپبيى دايار.  مۇنداي مىڭ جىلدا ءبىر بولاتىن كەلەلى ىسكە كەدەرگى بولمايىق.  بۇرىنىراق لاتىنعا كوشسەك، "جازبا مəدەني مۇرامىز شىعىن بولادى" دەگەن ساندىراق ەستىگەن ەدىك. كيريلليتسادا جازىلعان دۇنيەلەردى ورتەيىك دەپ جاتقان جوقپىز. ول قالادى. قىزىققان ادام وقيدى، كەرەگىنە جاراتادى.  ال قازاق ءۇشىن، ونىڭ مəدەنيەتى مەن بولاشاعى ءۇشىن كەمەلدى شاق تۋادى.

"زامان-قازاقستان", 9 ءسəۋىر 1999 جىل №15

Abai.kz