«اباي-اقپاراتتان»:  فاشيستتەردىڭ تۇتقىنىندا بولعان قازاقتارعا وتەماقى تولەنبەك. گەرمانيا سوعىستا تۇتقىندا بولعان قازاقستاندىقتارعا ارقايسىسىنا 1 ملن تەڭگەدەن وتەماقى بەرمەك...

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى اسكەري تۇتقىنداردىڭ تاعدىرى الەمدىك تاريحتىڭ ەڭ ءبىر قاسىرەتتى بەتتەرىنىڭ ءبىرى.  سوعىستىڭ زاردابى وراسان زور ءارى اۋىر بولدى. تەك 1942 جىلدىڭ اقپانىنا دەيىن نەمىستەرگە تۇتقىنعا تۇسكەن كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ سانى 3.9 ملن. ادامعا جەتتى، سولاردىڭ 2.8 ملن. قىرىلىپ قالدى. بۇل سۇمدىق فاكتى كوپكە دەيىن بۇركەمەلەنىپ كەلدى.

سوعىس كەزىندەگى تۇتقىندار جونىندە گااگا (1899 ج.، 1907 ج.) مەن جەنەۆادا (1929 ج.) اسكەري تۇتقىندار تۋرالى كونفەنتسيا قابىلدانعان بولاتىن. بۇل كونفەنتسيالار شارتى بويىنشا سوعىسۋشى مەملەكەتتەر ءوز تاراپتارىنان سوعان وراي ءبىرىنشى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا سوعىس تۇتقىندارىنا ادامگەرشىلىكپەن قارادى. بىراقتا كەڭەس وكىمەتىنىڭ تاراپىنان ۇستانعان قاعيدا بويىنشا، ياعني «بىزدە اسكەري تۇتقىندار جوق، ساتقىندار بار»،-دەگەن ۇستانىم  ميلليونداعان تۇتقىنداردىڭ تاعدىرىنا سۇمدىق   اۋىر زاردابىن تيگىزدى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا  تۇتقىنعا تۇسكەن تۇركىستاندىقتاردىڭ ەۆرەيلەرمەن پاراپار قورلىق، سۇمدىق پەن ازاپتى باستان كەشكەندىگىن مۇراعات دەرەكتەرى ايعاقتايدى.

سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرىندە مايدانعا رەسپۋبليكادان كوپ ادام رەسۋرستارى جونەلتىلدى. ادامزات تاريحىنداعى الاپات سوعىس ۇلكەن زارداپتارعا ۇشىراتىپ، وتانىنان اجىراتىپ، ميلليونداعان ادامداردىڭ ءومىرىن قيدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان 350 مىڭنان اسا قازاق ءوز ەلىنە قايتپادى، ولاردىڭ ءبىرازى تۇتقىنعا تۇسسە، كوپشىلىگى مايدان دالاسىندا قازا تاپتى. مۇراعات دەرەكتەرىنە سۇيەنەتىن بولساق، تەك اتىراۋ وبلىسى بويىنشا  سوعىستا حابار-وشارسىز كەتكەن، قازا تاپقان ون سەگىز مىڭنان استام جەرلەسىمىزدىڭ ءتىزىمى جاساقتالعان. قازاقستان تاريحىنداعى اقتاڭداقتاردىڭ ءبىرى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىنداعى  تۇتقىندار جونىندە جانە تۇركىستان لەگيوندارىندا قىزمەت ەتكەن (ارينە كوپشىلىگى ءوز ەرىكتەرىمەن ەمەس) جەرلەستەرىمىز جونىندە وتە از مالىمەتتەر بىلەمىز. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزەڭىندەگى تاريحىمىزدىڭ «اقتاڭداق» بەتتەرىنىڭ ءبىرى – سوعىس تۇتقىندارى تۋرالى تەرەڭىرەك قاراستىرعان ءجون. بۇل تۋرالى ولكەمىزدىڭ تاريحىندا ارنايى زەرتتەۋ جۇمىستارى جوق.

بىزدە كوپتەگەن وقيعالارعا، ءتىپتى ادام تاعدىرىنا دا ءوز ماقسات-مۇددەمىز ەمەس، وزگەلەردىڭ كوزىمەن، قوعامدىق قۇبىلىستاردىڭ بارلىعىن ەش رەڭكسىز، «اق» پەن «قاراعا» بولە سارالايتىن يدەولوگيا تۇرعىسىنان قاراۋدىڭ ىزعارى ءالى دە سەزىلەدى. بۇل جاعداي، اسىرەسە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بارىسىندا تۇتقىنعا تۇسكەن جەرلەستەرىمىزگە قاتىستى كوزقاراستان ايقىن بايقالادى.

مايدان دالاسىندا جارالانعان قازاق جىگىتتەرىنە كومەك كورسەتىلمەدى. ۇرىس دالاسىنان اكەلىنسە دە، ەمدەۋ پۋنكتىنە قابىلدانبادى، نە باسقالاردان كەيىن، ەڭ سوڭىنان قابىلداندى (ەگەمەن قازاقستان گازەتى. 8 مامىر 2010 جىل). مۇنداي جاعدايعا نازار اۋدارعان قازاق كومانديرلەرى (كوپشىلىگى كىشى شەندەگى) «ۇلتشىل» اتانىپ، اياعى تريبۋنالعا دا جەتكەن.

جاۋدىڭ قورشاۋىنا ۇشىراپ، قولعا ءتۇسىپ قالعان جاۋىنگەردىڭ تاعدىرى قاتتى وكىندىرەدى. نەمىس لاگەرلەرىندە تۇتقىندار اشىق اسپان استىندا ۇستالدى، تاماقتارى ۇسىگەن قىرىققابات پەن قابىعى اشىلماعان كارتوپ بولدى. ولار نەمىستىڭ كونتسلاگەرىندە بولىپ، جاۋدان ءبىر جاپا شەكسە، ودان كەلىپ الىپ سوۆەتتىك لاگەرلەردە قورلىق كوردى. ەندى بۇگىن سول تۇتقىندار ۇمىتىلىپ بارادى.

ءار ادامنىڭ تاعدىرى ۇلكەن حيكايا، ول ويىنشىق ەمەس. ونىڭ ۇرپاعىنا، بالا-شاعاسىنا اسەر ەتتى. سونداي ادامداردىڭ ايتىلماي جاتقان تاعدىرى قانشاما. ولاردىڭ تاريحتاعى لايىقتى ورنىن بەرۋ ادىلەتتىلىك بولماق. شەتەلدىك عىلىمي ورتالىقتار اسكەري تۇتقىنداردىڭ تاعدىرى تۋرالى تاقىرىپتى زەرتتەۋمەن جەتىلىكتى اينالىسادى، قوعامدىق ۇيىمدار ءتۇرلى جۇمىستار جۇرگىزەدى. تۇتقىنداردىڭ اعايىن-تۋىستارى مۇراعاتتارعا حابارلاسىپ، ولگەن، جەرلەنگەن جەرىن سۇراستىرىپ، ونىڭ تاعدىرىن انىقتاۋ ءۇشىن قانداي دا ءبىر دەرەك ىزدەپ جاتۋى سوعىس جاڭعىرىعىنىڭ ءالى تولىق جويىلماعانىن بايقاتسا كەرەك.

كەيبىر تۇتقىندار سوعىستان كەيىن ءوزىن كۇتپەگەن، سەنبەگەن وتانىنا ورالدى، ولاردى تەكسەرىپ، لاگەرلەردە ۇستاپ، تەكسەرگەننەن جانە ادالدىعىنا كوز جەتكىزگەننەن كەيىن ەركىندىككە جىبەردى. دەگەنمەن دە، بۇرىنعى اسكەري تۇتقىندار تۇراقتى تۇردە باقىلاۋدا بولعانى جاسىرىن ەمەس. ەندى بىرەۋلەر وتانىندا كۇتىپ تۇرعان اششى تاعدىردى سەزىپ، جات ەلدە قالىپ قويدى دا، ءوزى تاڭداعان تىرلىكتىڭ وكىنىش ۋىن ءىشىپ كۇن كەشتى. مۇنداي ادامدار وتان تىزىمىندە ۇزاق ۋاقىت بويى بولعان جوق.

ونىڭ ءبىر مىسالى، فينليانديا رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق مۇراعات قورىنان تابىلعان قۇجاتتاردا 1939-1940 جىلدارى سوۆەت-فين سوعىسىندا تۇتقىنعا تۇسكەن قۇرمانعازى اۋدانىنىڭ تۇرعىندارى نۇرىم ساراحمەتوۆ، سايىن زيناليەۆ، ۆاليت ەرماحانوۆ، كەمەت سارسەنعالي، كاريم ءجۇنىسوۆ، ساتىبالدى يمانعاليەۆ تۋرالى دەرەكتەردىڭ بولۋى («جاعاعا قايتقان تولقىندار». «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى. 22 ءساۋىر 2014 جىل).

سول سۇراپىل جىلدارى مۇستافا شوقايدىڭ قولىنا تيگەن مىنا ءبىر جاپىراق قاعازداعى جازۋعا نازار اۋدارايىقشى.

قويىن داپتەردىڭ پاراعىنا اراب قارپىمەن جازىلعان بۇل حات اۋمالى-توكپەلى زاماندا عۇمىر كەشكەن، بىراق قيىندىقتارعا قاراماستان العا ۇمتىلعان قايسار قازاق جاسىنىڭ ومىرىنەن بەلگى بەرەدى. ءولىم الدىندا تۇرسا دا، رۋحىن جوعالتپاعان جاس ادام بىلاي دەپ جازادى:

«سالەم بەردىك. ناشارعا جاعداي تۋعىزۋ ماقساتىندا الىس جەردەن كەلگەن مۇسىلمان بالاسى. سىزگە جۇرەگىمنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن شىققان ماحابباتقا تولى سىرىمدى ۇسىنىپ، تومەندەگى جاعدايىمدى ەسكە الۋىڭىزدى وتىنەمىن.

مەن گۋرەۆ (ۇيشىك) وبلىسىنانمىن، قاڭباقتىنى جايلاۋشى قوسىمباي بولىستىڭ تۋعان نەمەرەسى جالعاسۇلى سەمباي بولامىن. ورتا ءبىلىمىم بار. ماماندىعىم وقىتۋشى، گۋرەۆتەگى وقىتۋشىلار كۋرسىن ءبىتىردىم (مۇعالىم بولار. – ا.ا.). بىراق جاسىمنان گازەت-جۋرنال جۇمىسىنا ارالاسۋدامىن. بۇل ءىس – ومىرلىك العا قويعان ماقساتىم.  مۇنىڭ قاينار بۇلاعى – اقىن-جازۋشىلىق جۇمىسى. 30-جىلدان جازۋشىلىق تالاپپەن قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەتىمەن تانىستىم. 31-جىلدان ءوز بەتىممەن قولىما قالام الىپ، ءتۇرلى جاعدايعا ارناپ ولەڭ، اڭگىمە جازا باستادىم. بىراق قوسىمباي بولىستىڭ ء(«بورىنىڭ») تۇقىمى دەپ... مەنىڭ شىعارمالارىم كەرەكسىز پۇلعا اينالىپ وتىردى. مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن وبلىستىق گازەتكە جۇمىسقا كىرىپ، قازاقتىڭ كونە فولكلورىن جيناۋ جونىندەگى كوميسسياعا ءىلىندىم. سونىمەن «الاش زامانىنداعى اقىن-جازۋشىلاردىڭ سويىلىن سوعۋشى» دەپ وبلىستىق گازەت القاسىنان شىعاردى. كوپ ادامدارمەن بىرگە مەنى دە قۋدى. ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز ءبىزدىڭ ەلدە وشپەس ورىن الدى. فرانتسيادا دەگەندى ەستىپ، ەلدە جۇرگەندە ارمانداۋشى ەدىم. سول تىلەگىم ورىندالىپ، سىزبەن بۇگىن جولىققالى وتىرمىن. مەن ءبىر ءتۇپسىز تۇڭعيىققا باتقان قارا تاستاي قايعىلى اۋىر حالدە تۇرمىن. بولاشاق جاس تالانتتى ءولىم حالىنەن الىپ قالۋىڭىزدى سۇرايمىن. 4-جۇمىسشى توبى، 2-باراق. جالعاسۇلى سەمباي. 19.ح.41» (ك.ەسماعامبەتوۆ، ا.احمەت  سوعىس تۇتقىندارى ماسەلەسى ءالى دە قوعام نازارىندا. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى. 9 مامىر 2012 جىل).

تاعى دا سوعىس تۇتقىندارىنىڭ قيلى تاعدىرلارىنا توقتالايىق. تۇركىستان لەگيونىنىڭ قۇرامىندا بولعان كوكتوعايلىق بەرەكەت كەنجەباەۆ، تاڭدايلىق اماندوس ەسەنوۆ، باقسايلىق عايپەن بەيىسوۆ، تۇتقىندار: تاڭدايلىق بوتەش بايسۇلتانوۆ (كومي اسسر-ىندە تۇردى), يندەرلىكتەر: تۇقپاتوللا قالىموۆ، ايعالي كوپجانوۆ (رەسەيدىڭ قورعان وبلىسىندا تۇردى). سوعىس تۇتقىندارىنىڭ ءبىرى جىلىويلىق قۇرايىش تاڭاتاروۆ (1924-1961 جج.) –  سوعىستىڭ العاشقى جىلىندا-اق تۇتقىنعا تۇسكەن، فاشيستەردىڭ كونتسلاگەرىندە ەكى جىلداي بولىپ، جان ازابىن شەككەن بوزداقتاردىڭ ءبىرى. 15 جىلعا سوتتالىپ، ماگادان وبلىسىندا التىن وندىرەتىن لاگەردە اۋىر جۇمىستارعا جەگىلگەن  («اق جايىق» گازەتى،  29 مامىر، 2014 ج.).

 يندەرلىكتەر جولدىباي احىباەۆ (1923-1997 جج.), جۇماگەلدى بايمۇقانوۆ (1921-1990 جج.) ماحامبەتتىك بيعالي ەسماعامبەتوۆ (1922-1998 جج.) جانە ق.تەتەبەكوۆ (سولتۇستىك قازاقستان وبل), نۇرلىبەك نەگيماتوۆ (اقتوبە وبل) 1942 جىلى حاركوۆ قالاسى ءۇشىن بولعان شايقاستا، ياعني  22-30 مامىر ارالىعىندا قورشاۋدى بۇزۋ وپەراتسياسى كەزىندە تۇتقىنعا ءتۇستى. بۇل قورشاۋدا 239 مىڭ سوۆەت جاۋىنگەرى جاۋ قولىنا تۇتقىنعا تۇسۋگە ءماجبۇر بولدى.

1945 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا ولاردى نەمىس كونتسلاگەرىنەن امەريكاندىقتار ازات ەتتى. سوعىس تۇتقىندارى رەتىندە امەريكاندىقتار ولارعا تاماق، كيىم بەرىپ، لازارەتتەرگە ورنالىستىرىپ، ەستەرىن جيعىزعان. كەيىن تۇتقىندار لاگەرىنە ءار ەلدىڭ اسكەري وكىلدەرى كەلىپ تۇتقىندار اراسىندا ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. كەڭەس تۇتقىندارىن ولار ءوز تاراپتارىنان امەريكا، اۆستراليا، كانادا، انگليا، فرانتسيا ەلدەرىنە بارۋعا شاقىرعان.

بىراق ولار وتانىنا قايتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى، ارنايى تەكسەرىستەن سوڭ وكىنىشكە وراي مولوتوۆ وبلىسىنىڭ (قازىرگى پەرم ولكەسى) گرەمياچينسك پوسەلكاسىنداعى كومىر شاحتالارىنداعى كاتورگالىق جۇمىستارعا جىبەرىلدى. بۇل سوعىس تۇتقىندارى تۋرالى ارداگەر شاحتەر  ا.ف.گلۋشكوۆ ءوز ەستەلىگىندە: «سوعىستان كەيىنگى جىلدارى پوسەلكاعا سوعىس تۇتقىندارىن اكەلە باستادى. كوپشىلىگى قازاقستان، ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى ەدى. اسكەري تۇتقىندار №62 شاحتانىڭ اۋلاسىنداعى باراكتاردا قاتاڭ كۇزەتتە ءومىر ءسۇردى. ولاردى ەڭ اۋىر دا ازاپتى جۇمىستارعا جەكتى. كەيبىرەۋلەرى تۋعان ولكەلەرىنە قاشقانىمەن ۇستالىپ، جازالاندى، اتىلدى»،-دەيدى (ن.پەسكوۆ جيزن،  كاك ونا ەست(يز زاپيسوك كراەۆەدا), گرەمياچينسك، 2004. س.47). ءومىردىڭ زاڭدىلىعىنا ساي جەرلەستەرىمىز سول جاكتا ءجۇرىپ ومىرلىك قوساقتارىن تاۋىپ وتاۋ قۇردى. ازاپتى جىلداردى باستارىنان كەشىرىپ جەرلەستەرىمىزدىڭ كەيبىرەۋلەرى تۋعان جەرىنە ورالسا، كەيبىرى سول جاقتا قالىپ قويدى.

مىسالى، يندەرلىك جولدىباي احىباەۆ (سۋرەتتە) رەسەيدىڭ پەرم وبلىسىنىڭ گرەمياچينسك قالاسىندا تۇرىپ، نوعاي قىزى گۇلجيھانمەن وتاۋ قۇرىپ دىنمۇحامەد، داۋلەتباي، زۋلفار، فاريد، ءامينا ەسىمدى ۇل-قىزدارىن ءوسىرىپ، كومىر شاحتاسىندا جۇمىس جاساپ زەينەتكەرلىككە شىعىپ، قايتىس بولدى.

13-اۋىلدىق بيعالي ەسماعامبەتوۆ تاتار قىزى عاليامەن باس قوسىپ 9 ۇل-قىز تاربيەلەدى. 50-ءشى جىلداردىڭ باسىندا ەلگە كەلىپ، ۇزاق جىلدار بويى اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسىندا قىزمەت اتقاردى. ال، يندەرلىك جۇماگەلدى بايمۇقانوۆ باشقۇرت قىزى ساكينا گابدۋلليناعا ۇيلەنىپ، ودان 3 ۇل، 5 قىز ءسۇيدى (سۋرەتتە). ەلگە 1951 جىلى ورالىپ، ۇزاق جىلدار يندەر بورات رۋدنيگىندە جۇمىس جاسادى.  بۇگىنگى كۇندەرى قىزدارى جۇمازيا، قالعىز، ءاسيا ساراتوۆ قالاسىندا تۇرىپ جاتىر. اكەسىنىڭ شاڭىراعىنا سالاۋات اتتى بالاسى يە بولىپ وتىر.

بۇرىنعى اسكەري تۇتقىندار وزدەرىنىڭ سوڭىنان قۇزىرلى ورگاندار تاراپىنان باقىلاۋدىڭ بارىن بىلەتىن، سوندىقتان دا «بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا» تىرشىلىك كەشىپ ءوتتى. حح عاسىردىڭ جازىقسىز جاپا شەكەن تۇتقىندارىن ساياسي اقتايتىن مەزگىل جەتتى. ويتكەنى، وتان ءۇشىن وت كەشكەن جاۋىنگەرلەردىڭ تۋعان-تۋىستارى، جاقىندارى مەن باۋىرلارى ولاردىڭ تاعدىر-تاريحى تۋرالى تانىپ-ءبىلۋى ءتيىس. 

اققالي احمەت،

ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ

 مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.

Abai.kz