2005 جىلدىڭ 24-25 ناۋرىزى قىرعىز ەلىندە اسقار اقاەۆتىڭ بيلىگىن قۇلاتقان «قىزعالداق توڭكەرىسىمەن ەستە قالدى. وسى جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ العاشقى كۇندەرىنەن ەلدىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندە باستالعان كوتەرىلىس ەل استاناسىنا اۋىسىپ قىرعىز پرەزيدەنتى ا.اقاەۆتىڭ ەلدەن كەتۋمەن اياقتالعانىن كوپشىلىك جاقسى بىلەدى. حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋدىرعان ا.اقاەۆتىڭ بيلىگى مۇنداي جاعدايعا نەلىكتەن دۋشار بولدى؟ العاشقى كەزدەن باستاپ-اق بالامالى سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەن، باتىس ەلدەرىنىڭ ماقتاۋىنا دا يە بولعان ا.اقاەۆتىڭ جەتىستىگى مەن قاتەلىگى نەدە بولدى. ا. اقاەۆ جوعارى بيلىككە قالاي كەلدى؟   

اسقار اقاەۆتىڭ ساياسي قىزمەتى ونىڭ قىرعىزستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولۋىمەن عانا ەرەكشەلەنبەيدى. ول كسرو قۇرامىندا بولعان باسقا رەسپۋبليكالارمەن سالىستىرعاندا باسقاشا جولمەن پرەزيدەنت بولىپ سايلاندى. باسقا رەسپۋبليكالاردا سول رەسپۋبليكانىڭ سول كەزدەگى پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى پرەزيدەنت بولعانىن كوپشىلىك جاقسى بىلەدى. قىرعىزستانداعى پرەزيدەنتتىك قىزمەتتى ەنگىزۋ مەن بۇل ورىنعا تۇڭعىش پرەزيدەنتتى سايلاۋ قازاقستانداعىدان باسقاشا ءوتتى. قىرعىزستاندا پرەزيدەنتتىك قىزمەتتى ەنگىزۋ تۋرالى زاڭدى قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى كەڭەسى 1990 جىلى  24 قازاندا قابىلدادى. ەلدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىن سايلاۋ ءۇش كۇننەن كەيىن، 27 قازاندا وتكىزىلدى. ياعني بارلىق قوعامدىق ۇيىمدار مەن ازاماتتارعا ءوز ۇمىتكەرلەرىن ۇسىنۋعا مۇمكىندىك بەرىلدى. ال بۇل جاعداي قازاقستاندا باسقاشا بولدى.  

1990 جىلى 24 ساۋىردە قازاق كسر-ءنىڭ جوعارعى كەڭەسى «قازاق كسر پرەزيدەنتى قىزمەتىن تاعايىنداۋ جانە قازاق كسر كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ» تۋرالى زاڭ قابىلداپ، ءدال وسى كۇنى تۇستەن كەيىن جوعارى كەڭەستە تۇڭعىش پرەزيدەنتتى سايلاۋ وتكىزىلدى. ياعني باسقا قوعامدىق ۇيىمدارعا جانە جەكە ازاماتتارعا ءوز ۇمىتكەرلەرىن ۇسىنۋعا مۇمكىندىك بەرىلمەدى. قازىرگى زاڭناما بويىنشا پارلامەنت قابىلداعان  جانە مەملەكەت باسشىسى قول قويعان زاڭ باسپاسوزدە جاريالانعان سوڭ عانا كۇشىنە ەنەتىنىن بىلەمىز. 1990 جىلعى 24 ساۋىردە جوعارعى كەڭەستىڭ پرەزيدەنتتىك قىزمەتتى تاعايىنداۋ تۋرالى زاڭىنىڭ باسپاسوزدە جاريالانباي تۇرىپ كۇشىنە ەنگەنىن كوپشىلىك ءالى كۇنگە دەيىن تۇسىنە الماۋدا.  

قىرعىزستاندا العاشقى پرەزيدەنت سايلاۋىنا 12 ۇمىتكەر ۇسىنىلدى. ونىڭ ىشىندە  سول كەزدەگى رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ءا.ماساليەۆ، سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسى  جۇماعۇلوۆ جانە  تاعى باسقالار بولدى. جانە بۇل سايلاۋدا بۇرىنعى پارتيا نەمەسە ۇكىمەت باسشىسى ەمەس، ەڭ سوڭىنان ۇسىنىلعان جانە تىركەلگەن اسقار اقاەۆ دەپۋتاتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ داۋىسىن الىپ   جەڭىسكە جەتتى. 

جوعارعى كەڭەستەگى پرەزيدەنت سايلاۋىندا ايقىن جەڭىسكە جەتكەن ا.اقاەۆ «ۇكىمەتتى جاساقتاۋعا ءبىر اپتا جەتكىلىكتى ما» دەگەن سۇراقققا  ول «ۇكىمەتتى قازىر-اق جاساقتاي باستايىق، سايلاۋدا ماعان قارسىلاس بولعانداردىڭ ءبارىن  جوعارى باسشىلىققا تاعايىنداۋدى ۇسىنامىن» دەپ جاۋاپ بەرەدى. سولاي بولادى دا. ويتكەنى، ولاردىڭ ارقايسىنىڭ سوڭىندا ءوز قولداۋشىلارى مەن جاقتاستارى، وڭىرلىك جانە رۋ-تايپالىق توپتارى بولدى جانە ولاردىڭ ارقايسىسى  ءوز سالالارى مەن وڭىرلەرىن جاقسى ءبىلدى، ونداي ادامداردى وكپەلەتۋگە جانە ولاردان ايىرىلىپ قالۋعا دا بولمايتىن. بۇل جاعداي دا ا. اقاەۆتىڭ سول كەزدەگى باتىل قادامدارىنىڭ ءبىرى بولاتىن.

قازاقستانداعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا ءبىر ادام عانا ۇسىنىلىپ، سول ادام پرەزيدەنت بولىپ سايلاندى. اسقار اقاەۆتىڭ پرەزيدەنت بولىپ سايلانۋى تۋرالى ايتقاندا قازاقستانداعى وسى جاعداي ەرىكسىز  ەسكە تۇسەدى. اسقار اقاەۆ سونىمەن قاتار عىلىم سالاسىنان ساياساتقا، اكادەميا پرەزيدەنتىنەن ەل پرەزيدەنتىنە اۋىسقان تۇلعا بولۋىمەن دە ەرەكشەلەنەدى.

عىلىمنان ساياساتقا

قىرعىزستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى اسقار اقاەۆ 1944 جىلى 10 قاراشادا شۋ وبلىسىنىڭ كەمىن اۋدانىنداعى قىزىل-بايراق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدى. اكەسى اقاي توقاەۆ قاراپايىم كولحوزشى-شارۋا بولدى. بىراق ءوز زامانداستارىنان ءبىرشاما ساۋاتتىلىعىمەن  كوزگە ءتۇستى. مەدرەسە بىتىرگەن ول اراب جانە لاتىن الىپپەسىن جاقسى مەڭگەردى. اناسى اسەل توقاەۆا دا قاراپايىم وتباسىنان شىققان شارۋا ايەل  بولدى. اسەلدىڭ قازاق قىزى بولعاندىعىن دا  ايتا كەتۋگە بولادى. 

اسقار اقاەۆتىڭ ءوزىنىڭ ايتۋىنشا قىرعىز تاريحىنداعى تانىمال تۇلعا تاعاي بي اسقار اقاەۆتىڭ تىكەلەي ارعى اتاسى بولىپ كەلەدى. تاعاي بي حVI عاسىردىڭ باس كەزىندە قىرعىز تايپالارىنىڭ جوعارى بيلەۋشىسى بولعان. ونىڭ بيلىگى كەزىندە قىرعىزدار جاتجەرلىك باسقىنشىلارعا قارسى ەرلىكپەن كۇرەسىپ، وزدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن بوستاندىعىن قورعاي بىلگەن. قىرعىزداردىڭ سارىباعىش رۋىنان شىققان اتاكە بي دە ەلگە تانىمال بولعان. ول دا ا. اقاەۆتىڭ ارعى اتالارىنىڭ ءبىرى بولىپ كەلەدى. ول 1787 جىلى رەسەيدەن كەلگەن ورىس ەلشىلىگىن شۋ القابىندا قارسى العانداردىڭ قاتارىندا بولادى. اسقار اقاەۆ ءوزىنىڭ اتا-بابالارىنىڭ ەل قورعاۋدا تانىمال بولۋىمەن قاتار، ورىس ەلىمەن دە ەرتە كەزدەن باستاپ-اق بايلانىس ورناتقانىن ماقتان ەتەدى.

وقۋدا العىر دا زەرەك بولعان اسقار 1961 جىلى ورىس ورتا مەكتەبىن التىن مەدالمەن بىتىرەدى. العاشقى ەڭبەك جولىن وسى جىلى «فرۋنزەماش» زاۋىتىندا سلەسارلىقپەن باستايدى.  مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەندە اۆياكونسترۋكتور بولۋدى ارمانداعان  ارمانشىل بالا جۇرتشىلىققا تانىمال اكادەميك ۆ. م. گلۋشكوۆتىڭ كيبەرنەتيكا تۋرالى جازعان بىرنەشە ماقالاسىن وقىعاننان  كەيىن وسى سالانىڭ مامانى بولۋدى ماقسات ەتىپ قويادى. وسىلايشا ەكى جىلعى ەڭبەك تاجىريبەسىنەن كەيىن 1963 جىلى لەنينگرادتاعى  ءدال مەحانيكا جانە وپتيكا ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇسىپ، ونى 1968 جىلى ۇزدىك بىتىرەدى.

وقۋىن ودان ءارى وسى ينستيتۋتتىڭ اسپيرانتۋراسىندا جالعاستىرعان ول 1971 جىلى كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن دا ءساتتتى قورعاپ شىعادى. 1973-1976 جىلدارى اتالعان ينستيتۋتتىڭ دوكتورانتۋراسىندا وقيدى. فرۋنزە پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا ينجەنەر، اسسيستەنت، اعا وقىتۋشى، دوتسەنت، كافەدرا مەڭگەرۋشىسى قىزمەتتەرىندە بولادى. قىرعىزستانداعى العاشقى ەسەپتەۋ تەحنيكاسى كافەداراسىن ا.اقاەۆ لەنينگراداتاعى بىلىكتى ۇستازدارىنىڭ كومەگىمەن جانە قولداۋىمەن اشادى. ول كەزدە جوعارى وقۋ ورنىندا كافەدرا اشۋ ورتالىقتان شەشىلەتىن.

1980 جىلى ماسكەۋ ينجەنەر-فيزيكا  ينستيتۋتىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان ول عىلىمنىڭ وسى سالاسىنداعى جاس تا تالانتتى، بولاشاعىنان زور ءۇمىت كۇتتىرەتىن مامان رەتىندە اتالا باستايدى. ول اسىرەسە ەسەپتەۋ تەحنيكاسى مەن گولوگرافيا سالاسىنداعى بىلگىر عالىم رەتىندە تانىلادى. گولوگرافيا سالاسىنىڭ ءىرى مامانى يۋ.دەنيسيۋكتىڭ ايتۋىنشا «ول وپتيكا مەن كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيادا تاڭقالارلىق تابىسقا قول جەتكىزگەن مىقتى مامان، بىلىكتى عالىم بولدى».

ا.اقاەۆ 1984 جىلى قىرعىز عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپەندەنت-مۇشەسى بولىپ سايلانادى. 1987 جىلى اكادەميك اتانادى. قىرعىز عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، 1989 جىلى پرەزيدەنتى لاۋازىمىنا كوتەرىلەدى. عىلىمعا شىن بەرىلگەن، قاي ءىستى بولسىن جان-تانىمەن جانە ادال ىستەيتىن ا.اقاەۆ ساياسي-قوعامدىق جۇمىستاردا دا تانىمال بولادى.

ا.اقاەۆتىڭ ساياسي-قوعامدىق جۇمىستارعا ارالاسۋى 1986 جىلدان باستالادى. ول وسى جىلى قىرعىزستان پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ اپپاراتىنا اۋىستىرىلادى، عىلىم جانە جوعارى وقۋ ءبولىمىن باسقارادى. ونىڭ باسقارۋ ءتاسىلى تۋرالى ونىمەن بىرگە ىستەگەندەر ەرەكشە ىلتيپاتپەن ەسكە الادى.  ا.اقاەۆتىڭ باسقارۋ تاسىلىندە قاتال اكىمشىلىك تالاپ پەن كۇشتەۋ شاراسى بولعان ەمەس. ول ادامداردى سەندىرۋ مەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ارقىلى باسقاردى جانە بىرگە جۇمىس ىستەدى. باسقالاردان دا سولاي ەتۋدى تالاپ ەتتى.

بىراق ا.اقاەۆقا ورتالىق كوميتەتتە ۇزاق ىستەۋگە تۋرا كەلمەدى. سول كەزدە م.گورباچەۆتىڭ «قايتا قۇرۋ» باعىتى بويىنشا ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىندا دا جاڭاشىلدىق پەن رەفورمالار جۇرگىزۋ قاجەت بولدى. بىراق ا.اقاەۆتىڭ بۇل سالاداعى جاڭاشا كوزقاراسى سول كەزدەگى قىرعىزستان پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ا.ماساليەۆتىڭ كوزقاراسىمەن ۇندەسپەدى. پارتنومەنكۋلاتۋرا ا.اقاەۆتىڭ جاڭاشىلدىعىن قابىلداي المادى. سوندىقتان دا ول عىلىممەن اينالىسۋ ءۇشىن قىزمەتىنەن بوساتۋدى سۇرايدى. ءوتىنىشى ورىندالعان ا.اقاەۆ رەسپۋبليكانىڭ عىلىم اكادەمياسىنا قىزمەتكە كەلەدى. 1989-1990 جىلدارى قىرعىز عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى بولادى.

1989 جىلى ناۋرىزدا م.س.گورباچەۆتىڭ «قايتا قۇرۋ» باعىتىنا سايكەس كسرو جوعارى كەڭەسىنە بالامالى سايلاۋ وتەدى. بۇل كەزدە قايتا قۇرۋ مەن جاڭاشا ويلاۋ تولقىنى ەل ازاماتتارى مەن ساياساتقا قىزىعۋشىلىق تانىتاتىندار اراسىندا ەداۋىر بەلەڭ الا باستاعان بولاتىن. جاس ساياساتكەرلەردىڭ جاڭا تولقىنى ءوسىپ كەلە جاتتى. ولار دەموكراتيانى ودان ءارى ىلگەرىلەتۋدى جاقتادى. پارتيانىڭ اكىمشىلىك-بيۋروكراتىق باسقارۋىن سىنادى جانە ەلدىڭ قوعامدىق-ساياسي ءومىرىن جاڭارتۋ ءۇشىن جاڭا قادامدارعا بارۋ كەرەكتىگىن اشىق ايتا باستادى. گورباچەۆ ءوزى باستاعان ءىستىڭ تىم دەموكراتيالانىپ بارا جاتقانىننان قاۋىپتەنىپ، بۇدان ءارى ىستەن گورى سوزگە كوبىرەك بوي ۇرعاندى ءجون كوردى.

بۇل سايلاۋدا ا.اقاەۆتىڭ دا كانديداتۋراسى ۇسىنىلىپ، سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەن ول جوعارعى كەڭەسكە دەپۋتات بولىپ سايلانادى. ول كسرو جوعارى كەڭەسىنىڭ مۇشەسى جانە ەكونوميكالىق ماسەلەلەر جونىندەگى كوميتەت مۇشەسى دە بولادى. قايتا قۇرۋ باعىتىنىڭ دەموكراتيا لەبىمەن ساياساتقا ارالاسقان ا.اقاەۆ  جاڭا كوزقاراسىمەن جانە باتىل ۇسىنىستارىمەن دە ەلگە تانىلادى. ول كسرو كونستيتۋتسياسىنداعى «كوممۋنيستىك پارتيا قوعامنىڭ باسشى جانە باعىت بەرۋشى كۇشى»  دەپ اتالاتىن اتىشۋلى 6-بابىن الىپ تاستاۋدى جاقتاعان ساناۋلى دەپۋتاتتاردىڭ ءبىرى بولدى. قىرعىزستان دەلەگاتسياسىنان ا.اقاەۆ پەن ش.ايتماتوۆ ەكەۋى عانا اتالعان باپتى الىپ تاستۋ تۋرالى ۇسىنىستى قولداپ داۋىس بەرەدى.

جوعارى كەڭەستىڭ III سەزىندە جەكە مەنشىك تۋرالى زاڭ جوباسىن قىرعىز دەلەگاتسياسىنان ا.اقاەۆتان باسقا دەپۋتاتتار قولدامايدى.  جەكە مەنشىك تۋرالى زاڭدى قابىلداماي نارىق ەكونوميكاسىنا ءوتۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن كەيبىرەۋلەر تۇسىنبەدى نەمەسە تۇسىنگىسى كەلمەدى. جوعارى كەڭەستەگى بىرنەشە جىلعى  جۇمىس ا.اقاەۆتىڭ الداعى ساياسي قىزمەتىنىڭ تاماشا مەكتەبى بولدى.

اقاەۆتىڭ تامىز توڭكەرىسىن باتىل ايىپتاۋى  جانە كسرو-نىڭ كۇيرەۋى

كسرو-داعى 1988-1989 جىلدارداعى وقيعالار، قايتا قۇرۋ ءۇردىسىنىڭ تىعىرىققا تىرەلە باستاۋى، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتار جانە تاعى باسقالار سوتسياليستىك جۇيەنىڭ ۇزاققا بارا المايتىندىعىن اڭعارتقانداي بولدى. باتىس ەلدەرىنىڭ كەيبىر ساياساتتانۋشىلارى مەن بىلگىرلەرى دە كسرو-نىڭ كوپ ۇزاماي كۇيرەيتىندىگى تۋرالى بولجامدار دا ايتا باستادى. ولاردىڭ بۇل ساۋەگەيلىكتەرى كوپ كۇتتىرمەي راسقا اينالدى.

كسرو  ىرگەسىنىڭ شايقالا باستاۋى 1986 جىلعى الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسىنان باستالدى. رەسپۋبليكالارداعى نارازىلىق وقيعالارى 1988-1989 جىلدارى پريبالتيكا رەسپۋبليكالارىندا جالعاستى. بۇل ەلدەردىڭ حالقى عانا ەمەس، باسشىلىعى دا كسرو-دان شىعۋ تۋرالى تالاپتار قويا باستادى. كسرو-عا كەيىننەن قوسىلعان جانە ەۆروپا ەلدەرىنە جاقىنداۋ جاتقان بۇل رەسپۋبليكالاردا قايتا قۇرۋ مەن جاريالىلىق ءتيىمدى پايدالانىلدى. جاريالىلىق پەن دەموكراتيانى پايدالانا بىلگەن بۇل رەسپۋبليكالاردىڭ تۇرعىندارى شەرۋلەرگە شىقتى. رەسپۋبليكالاردىڭ كسرو-عا زورلىقپەن، باسقىنشىلىق ساياسات بارىسىندا قوسىلعاندىعى تۋرالى ءجيى ايتىلدى. بۇل ارەكەت 1991 جىلدىڭ باسىنان باستاپ تەگەۋرىندى سيپاتقا يە بولدى.

1991 جىلى كۇن تارتىبىنە جاڭارعان وداقتىق شارت جاساۋ ماسەلەسى قويىلدى. جاڭا وداقتىق شارت تۋرالى اڭگىمە 1990 جىلدىڭ ورتاسىنان باستاپ قوزعالا باستاعان ەدى. وسى جىلدىڭ شىلدە-قىركۇيەك ايلارىندا كسرو جوعارعى كەڭەسى ۇلتتار كەڭەسىنىڭ توراعاسى ر.نيشانوۆ وداقتاس جانە اۆتونوميالى رەسپۋبليكالاردىڭ، ساياسي پارتيالار مەن قوزعالىستاردىڭ وكىلدەرىمەن جاڭا وداقتىق شارتتىڭ تۇجىرىمداماسىن ازىرلەۋ جونىندە كونسۋلتاتسيالار جۇرگىزدى. وسى كونسۋلتاتسيالار نەگىزىندە جاڭا وداقتىق شارتتى ازىرلەۋ بارىسى تۋرالى كسرو جوعارعى كەڭەسى قازان ايىنىڭ باسىندا قاۋلى قابىلدادى.

جاڭا وداقتىق شارتتىڭ 23 باپتان تۇراتىن جوباسى قاراشا ايىنىڭ سوڭىنا تامان دايىن بولىپ، وداقتاس رەسپۋبليكالارعا، اۆتونوميالى رەسپۋبليكالاردىڭ جوعارعى كەڭەستەرىنە، اۆتونوميالى وبلىس پەن اۆتونوميالى وكرۋگتەر حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ كەڭەستەرىنە جىبەرىلدى جانە باسپاسوزدە جاريالاندى. 17 ناۋرىزدا جاڭارعان كەڭەس وداعىن ساقتاپ قالۋ ماسەلەسى قويىلعان بۇكىلوداقتىق رەفەرەندۋم وتكىزىلدى. كسرو بويىنشا داۋىس بەرۋگە 147 ملن. ادام قاتىسىپ، ولاردىڭ 112 ميلليونى (76%) جاڭارعان جاڭا وداقتى جاقتادى. كسرو جوعارعى كەڭەسى رەفەرەندۋم ناتيجەلەرىن ەسكەرە وتىرىپ، جاڭا وداقتىق شارتتى ازىرلەۋدى جەدەلدەتۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى.

ماۋسىم ايىندا «ەگەمەندى مەملەكەتتەر وداعى تۋرالى شارتتىڭ» جاڭا جوباسى باسپاسوزدە جاريالاندى. بىراق، جاڭا وداقتىق شارت جوباسى دا جۇرتتىڭ بارىنە ۇناي قويمادى. قايتا قۇرۋ كوسەمدەرى ورتالىقتىڭ بيلىگىن بارىنشا ساقتاي وتىرىپ، نارىق پەن دەموكراتياعا كوشكەن جاڭا وداق جاساعىلارى كەلدى. 1922 جىلعى شارتتىڭ سىرتقى بوياۋى وزگەرگەنمەن، ونىڭ ىشكى مازمۇنى سول كۇيىندە قالدى.

تامىز ايىنا دەيىن ۇسىنىلعان جانە جاسالعان جوبالاردان كەيىن نوۆو-وگارەۆودا جاسالعان «9+1» جوباسى قابىلداندى. ياعني، بۇل شارت بويىنشا توعىز رەسپۋبليكا جاڭا شارتقا قول قويۋعا ءازىر ەكەندىكتەرىن بىلدىرسە، «+1» دەگەنى جاڭا شارتقا قوسىلۋشىلارعا ەسىكتىڭ اشىق ەكەندىگىن بىلدىرەتىن ەدى. بۇل شارتقا 1991 جىلعى 20 تامىزدا قول قويىلاتىن بولىپ كەلىسىلدى.

12 ماۋسىمدا رەسەيدە وتكەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەن ب.ەلتسين كسرو پرەزيدەنتى م.گورباچەۆتى، ۇكىمەت باسشىسى ۆ.پاۆلوۆتى سىنعا الدى جانە ولاردىڭ وتستاۆكاعا كەتۋىن تالاپ ەتتى. كوپ ۇزاماي ب.ەلتسين پارتياسىزداندىرۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. جارلىق بويىنشا، رەسەي تەرريتورياسىنداعى كاسىپورىندار مەن مەكەمەلەردە قانداي دا بولماسىن پارتيا ۇيىمدارىن قۇرۋعا تىيىم سالىندى. كەڭەس وداعىندا ءبىر عانا پارتيا ءومىر سۇرگەندىكتەن، بۇل جارلىقتىڭ كىمگە باعىتتالعاندىعى دا بەلگىلى ەدى. رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ بۇل ارەكەتى قايتا قۇرۋ كوسەمدەرىنىڭ توڭكەرىس جاساۋىنا  الىپ كەلدى. 1991 جىلى 19 تامىزدا جوعارى بيلىكتىڭ ءبىر توپ وكىلدەرى كسرو-نى ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا مەملەكەتتىك توڭكەرىس ۇيىمداستىردى.

اسقار اقاەۆ العاشقى ساعاتتان باستاپ-اق بۇلىكشىلەردى باتىل ايىپتادى جانە رەسپۋبليكا تەرريتورياسىندا توتەنشە جاعدايدىڭ ەنگىزىلمەيتىندىگىن مالىمدەدى. ول ەلتسينمەن بىرگە توڭكەرىس جاساۋشىلاردى باتىل ايىپتاعان رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلدى. 19 تامىز كۇنى ا. اقاەۆ جاڭا وداقتىق شارتقا قول قويۋ ءۇشىن ماسكەۋگە ۇشۋعا ءتيىس بولاتىن. تاڭەرتەڭ ۇكىمەت ۇيىنە كەلگەن ا. اقاەۆتى  رەسپۋبليكا قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى  گەنەرال اسانقۇلوۆ قارسى الىپ، وعان «ەلدەگى بۇكىل بيلىك توتەنشە جاعداي جونىندەگى مەملەكەتتىك (تجمك) كوميتەتتىڭ قولىنا كوشكەندىگىن، ءسىز دە دە سوعان باعىنۋعا ءتيىسسىز، ال ماعان سونى باقىلاۋ تاپسىرىلدى» دەگەندى ايتادى جانە ماسكەۋدەن كەلگەن شيفروۆكانى كورسەتەدى. وعان جاۋاپ رەتىندە ا.اقاەۆ «جولداس گەنەرال، ازىرگە مەن بۇكىل حالىق سايلاعان ەل پرەزيدەنتىمىن، بۇل جەردە مەن بۇيرىق بەرەمىن، ال ءسىزدى قىزمەتىڭىزدەن شەتتەتەمىن» دەپ ءدال سول جەردە بۇيرىقتى دا شىعارادى. 

ءسال ۋاقىتتان كەيىن تۇركىستان اسكەري وكرۋگىنان  تەلەفون ارقىلى ءوزىن وكرۋگ كومانداشىسى دەپ اتاعان ادام ء«سىز مارشال يازوۆتىڭ بۇيرىعىنا باعىنۋعا ءتيىسسىز، ءسىز بۇكىل بيلىكتى قولعا العان كوميتەتكە قارسى كەلىپ وتىرسىز، ءوز دەگەنىڭىزگە سالساڭىز ونىڭ ارتى قيىن بولادى، سىزگە ءبىر تاۋلىك ۋاقىت بەرىلەدى، جاعدايدى دۇرىس باعامداپ تجمك-نىڭ شەشىمدەرىنە باعىنىڭىز. ويتپەگەن جاعدايدا ەل ايماعىنا جانە بىشكەككە تانكى ەنگىزەمىز» دەگەندى ايتادى.  ا.اقاەۆ بۇل قوقان-لوقىعا دا كونبەيدى، رەسپۋبليكا تەلەاراسىنان ءسوز سويلەپ، توڭكەرىسشىلەردى قولدامايتىندىعىن، ويتكەنى بۇل ناعىز بۇلىك ەكەندىگىن مالىمدەيدى. ۇكىمەت ءۇيى الدىنداعى الاڭعا 20-30 مىڭداي ادام جينالىپ، ەل پرەزيدەنتىنىڭ شەشىمىنە قولداۋ بىلدىرەدى.

تامىز بۇلىگىن قازاقستان دا قالىپتى جاعدايدا قارسى الدى. 19 تامىز كۇنى تۇستەن كەيىن ن.نازارباەۆ رەسپۋبليكالىق ورگانداردىڭ بارلىق باسشىلارىن جينادى. ەندى نە ىستەۋ كەرەكتىگى جونىندە اقىلداستى، باسقالاردىڭ وي-پىكىرىن سۇرادى. كوپشىلىك توتەنشە جاعدايلار جونىندەگى كوميتەتتى ايىپتاپ سويلەمەۋ كەرەكتىگىن ايتسا، وعان اشىق قارسىلىق ءبىلدىرۋ كەرەك دەگەن دە پىكىر ايتىلدى. ن.نازارباەۆ قازاقستان حالقىنا ارناپ جازعان مالىمدەمەسىنىڭ ءماتىنىن وقىپ بەردى. كەلەسى كۇنى ەلباسىنىڭ قازاقستان حالقىنا ارناعان مالىمدەمەسى جاريالاندى. وندا بىلاي دەپ جازىلعان ەدى:

«قىمباتتى قازاقستاندىقتار!

رەسپۋبليكا جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ جانە مينيسترلەر كابينەتىنىڭ مۇشەلەرىمەن كەڭەسە كەلىپ، مەن سىزدەرگە مىناداي مالىمدەمە جاساماقپىن.

ەلىمىز ءۇشىن وسىناۋ جاۋاپتى ساتتە سىزدەردى بايسالدىلىق پەن ۇستامدىلىق ساقتاۋعا شاقىرامىن. قازىر بۇل ەرەكشە قاجەت، ويتكەنى ءبىزدىڭ ارقايسىمىز تاراپىنان جاسالعان قانداي دا بولسىن قىزبالىق، ويلاستىرىلماعان ءىس-ارەكەت اسا اۋىر الەۋمەتتىك سىلكىنىستەردىڭ باستاماسىنا اينالۋى مۇمكىن.

مەن ءسوزىمدى بارلىق ازاماتتارعا، ءبىزدىڭ كوپ ۇلتتى رەسپۋبليكانى مەكەندەيتىن بارلىق ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ وكىلدەرىنە ارنايمىن. بۇل كۇندەرى ءوزىمىز ءۇشىن ارقاشاندا بىرلىك پەن ءوزارا تۇسىنىستىكتىڭ نەگىزى بولىپ كەلگەن حالىقتار اراسىنداعى دوستىقتىڭ عاسىرلار بويىنا جيناقتالعان تاجىريبەسىنە ارقا سۇيەۋگە ءتيىسپىز.

مەن ءسوزىمدى قازاقستاننىڭ ەڭبەك كوللەكتيۆتەرىنە ارنايمىن. قازىر جوعارى سانالىلىق پەن ۇيىمشىلدىقتى ساقتاۋ اسا ماڭىزدى. حالىق شارۋاشىلىعىندا الاساپىرانعا جول بەرۋگە بولمايدى. ەگىننىڭ، ازىق-تۇلىك رەسۋرستارىنىڭ تاعدىرى قولىندا تۇرعان سەلو ەڭبەككەرلەرىنە ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەدى.

مەن ءسوزىمدى رەسپۋبليكانىڭ بارلىق ساياسي كۇشتەرى مەن قوزعالىستارىنىڭ وكىلدەرىنە ارنايمىن. وتكىنشى الاۋىزدىقتان بويدى اۋلاق سالۋ، اقىل-پاراساتتى، حالىق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىن باسشىلىققا الۋ، ەگەسكە جول بەرمەۋ وتە ماڭىزدى.

مەن قازاقستان تەرريتورياسىندا ورنالاسقان سسرو قارۋلى كۇشتەرى، مەملەكەت قاۋىپسىزدىگى كوميتەتى جانە ىشكى ىستەر بولىمدەرى مەن بولىمشەلەرىنىڭ اسكەر قۇرامىن كونستيتۋتسيالىق نورمالارعا ادالدىققا، جەكە ادامنىڭ پراۆولارى مەن جەرگىلىكتى وكىمەت ورگاندارىن قۇرمەتتەۋگە شاقىرامىن. قازاقستان تەرريتورياسىندا توتەنشە جاعداي ەنگىزىلمەيتىنىن، بۇكىل وكىمەت بيلىگى قازاق سسر-ءىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى قابىلدانعان دەكلاراتسياسىنا جانە كونستيتۋتسياسىنا سايكەس تولىعىمەن سوۆەت ورگاندارىنا تيەسىلى ەكەنىن ەرەكشە اتاپ كورسەتكىم كەلەدى.

مەن رەسپۋبليكانىڭ ەگەمەندىگىن نىعايتۋ ساياساتىنا جانە دەموكراتيا وداعىمىزدىڭ بىرلىگى پرينتسيپتەرىنە ادالدىقتى قۋاتتايمىن، باستالعان رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋعا بەكەمدىك بىلدىرەمىن. قازاقستان حالقى جوعارى سانالىلىق، قىراعىلىق پەن توپتاسقاندىق تانىتادى دەپ كامىل سەنەمىن.

قازاق سسر پرەزيدەنتى  ن.نازارباەۆ

الماتى، 1991 جىلعى تامىزدىڭ 19-ى.

قازاقستان باسشىلىعىنىڭ 19 تامىز كۇنى جاساعان مالىمدەمەسىندە توتەنشە جاعدايلار جونىندەگى كوميتەتتى (تجمك) ايىپتاپ سويلەۋ كورىنبەيدى جانە وعان تىكەلەي قولداۋ كورسەتۋ تۋرالى دا ايتىلمايدى. تەك كەلەسى كۇنى عانا تجمك-نىڭ كۇيرەيتىندىگى بەلگىلى بولا باستاعاندا ن.نازارباەۆ قازاقستان حالقىنا ەكىنشى رەت ۇندەۋ تاستاپ، كسرو جوعارى سوۆەتى مەن رەسپۋبليكالار قاتىسپاعان كوميتەت اۋەل باستان-اق زاڭسىز قۇجاتتاردى دۇنيەگە اكەلۋدە، ولار باسقالارىنا قوسا، ەگەمەندىك تۋرالى رەسپۋبليكالىق دەكلاراتسيالاردى اياق استى ەتۋدە، نارىق ەكونوميكاسىنا كوشۋدىن تاڭداپ العان باعىتىن ەلەپ-ەسكەرمەۋدە. ...ەڭ الدىمەن ەل ءۇشىن وسىناۋ قيىن-قىستاۋ كۇندەردە م.س.گورباچەۆتىڭ ءوزىنىڭ پىكىرىن ەستىگىمىز كەلەدى، ول وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرا المايتىن كۇيدە ەكەنىن تىكەلەي قۋاتتاي ءتۇسۋى ءتيىس»، - دەپ ايتتى. ورتالىق گازەتتىڭ تىلشىلەرى دە قازاقستان باسشىسى ن.نازارباەۆتىڭ كەشەۋىلدەن جاتقانىنا (تجمك-نى العاشقى كۇننەن باستاپ-اق تىكەلەي ايىپتاماۋىنا) تاڭقالىستىق ءبىلدىرىپ جاتتى.

بۇلىكشىلەر جوسپارى ىسكە اسپادى. گورباچەۆتى «تۇتقىننان» الىپ قايتۋعا ا. رۋتسكوي جىبەرىلدى. بىراق، م.س.گورباچەۆ جۋرناليستەردىڭ ءبىرى ايتقانداي «باسقا ەلگە ورالعان ەدى». تامىز بۇلىگىنەن كەيىن كسرو-نى ساقتاپ قالۋ مۇمكىن ەمەستىن. گورباچەۆتىڭ ۋاقىتى ءبىتتى. بۇلىكتەن كەيىن ب.ەلتسيننىڭ ۋاقىتى باستالدى. رەسەي پرەزيدەنتى ءوز اكىمشىلىگىمەن كرەملگە كەلىپ جايعاستى.

بۇلىك باسىلعاننان كەيىنگى وتكەن كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ سەسسياسىندا ا. اقاەۆ رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ اتىنان سويلگەن ر. حاسبۋلاتوۆتان كەيىن ەكىنشى بولىپ سويلەيدى. ويتكەنى، بۇلىكشىلەردى قۇلاتۋدا رەسەي باستى ءرول اتقارعان بولاتىن. ءۇشىنشى بولىپ بۇلىكشىلەردى العاشقى كۇننەن باستاپ ايىپتاعان ا. سوبچاك سويلەيدى. سەسسيادا گورباچەۆتىڭ جاڭا وداقتىق شارتقا قول قويۋعا كوندىرمەك بولعان ارەكەتىنەن ەشتەڭە شىقپايدى. تامىز بۇلىگى كسرو-نىڭ ىدىراۋىن تەزدەتە ءتۇستى. جاڭا وداق تۋرالى شارت ءسوز بولۋدان قالىپ، كسرو-نىڭ ىرگەسى سوگىلىپ سالا بەردى. نەبارى ءبىر اپتا ارالىعىندا ۋكراينا (24 تامىز), بەلورۋسسيا (27 تامىز), مولدوۆا (27 تامىز), وزبەكستان (29 تامىز), ءازىربايجان (30 تامىز), قىرعىزستان (31 تامىز) ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىن جاريالادى. وعان دەيىن بالتىق بويى ەلدەرى مەن گرۋزيا جانە رەسەي (12 ماۋسىم) ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىن جاريالاعان بولاتىن. تاۋەلسىزدىك شەرۋىن بۇدان ءارى تاجىكستان (9 قىركۇيەك), ارمەنيا (24 قىركۇيەك), تۇرىكمەنستان (27 قازان) جالعاستىردى. 16 جەلتوقساندا ەڭ سوڭى بولىپ قازاقستان دا ەل تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى.

8 جەلتوقساندا رەسەي، ۋكراينا جانە بەلورۋس رەسپۋبليكالارىنىڭ باسشىلارى مينسك ماڭىنداعى بەلوۆەجە كەلىسىمىندە كسرو-نىڭ تاراتىلعاندىعى جانە ءۇش سلاۆيان مەملەكەتىنىڭ – تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىنىڭ قۇرىلعاندىعى تۋرالى مالىمدەدى. جىل سوڭىندا، الەم تاريحىنا ەنەتىن تاعى ءبىر ەلەۋلى وقيعا بولدى. 21 جەلتوقساندا بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ ون ءبىر مەملەكەتىنىڭ باسشىلارى الماتىدا باس قوسىپ، تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىن قۇرۋ جونىندەگى شارتقا قول قويدى. وسى قۇجاتتان كەيىن الىپ يمپەريا – كسرو تاراتىلدى. ەرتەڭىندە، 25 جەلتوقساندا م.س.گورباچەۆ ءومىر سۇرۋدەن قالعان كسرو پرەزيدەنتى قىزمەتىن دوعاراتىنىن مالىمدەدى. بىرەر كۇننەن كەيىن وداقتىق جوعارعى كەڭەستىڭ سوڭعى ءماجىلىسى وتكىزىلىپ، كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى اتتى مەملەكەتتىڭ تاراتىلعاندىعى تۋرالى رەسمي تۇردە جاريا ەتىلدى.

اقاەۆ تاۋەلسىز قىرعىز ەلىنىڭ پرەزيدەنتى

 تامىز بۇلىگىنەن كەيىن ىلە شالا 31 تامىزدا قىرعىزستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالايدى. وسى جىلى 12 قازاندا ا. اقاەۆتىڭ باستاماسى بويىنشا  ەلدە العاش رەت جالپىحالىقتىق پرەزيدەنت سايلاۋى وتەدى. سايلاۋعا قاتىسۋشىلاردىڭ  95,3%  اقاەۆتى جاقتاپ داۋىس بەرەدى. 1994 جىلى  قاڭتاردا جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمدا ا. اقاەۆتىڭ وكىلەتتىگى تاعى دا بۇكىل حالىق تاراپىنان مويىندالادى. ال 1995 جىلى 24 جەلتوقساندا 1993 جىلعى قابىلدانعان ەل كونستيتۋتسياسىنا سايكەس رەسپۋبليكادا ەكىنشى رەت جالپىحالىقتىق پرەزيدەنت سايلاۋى وتكىزىلدى. حالىقتىڭ 70 پايىزدان استام داۋىسىن العان ا. اقاەۆ بەس جىل مەرزىمگە قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ  سايلاندى. وسىلايشا بار-جوعى  ءتورت جىلدا  قىرعىزستان حالقى اقاەۆ ءۇشىن ءۇش رەت داۋىس بەردى. بۇل بۇكىل حالىقتىڭ قولداۋىنا جانە سەنىمىنە يە بولعان ا. اقاەۆتىڭ ۇلكەن جەڭىسى بولاتىن. 2000 جىلى 29 قازاندا بۇكىلحالىقتىق پرەزيدەنت سايلاۋىندا ا. اقاەۆ كەزەكتى جەڭىسىنە جەتەدى.

1990-جىلداردىڭ ورتاسىنا دەيىن رەسپۋبليكا  ومىرىندەگى جاعداي ەڭ اۋىر كەزەڭ بولعانىمەن بۇل جىلدار ا. اقاەۆتىڭ پرەزيدەنتتىك قىزمەتىندەگى ەڭ  تاباندى دا جەمىستى جىلدار رەتىندە تاريحقا ەندى.  جەر رەفورماسى  بەلگىلى ەكونوميست چايانوۆتىڭ كلاسسيكالىق قاعيداسى بويىنشا ءساتتى جۇرگىزىلدى. بىراق ونەركاسىپ، ساۋدا، اقشا ماسەلەلەرى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنىڭ قيىنشىلىعىمەن ەستە قالدى. قىرعىزستان مەن تاجىكستان كسرو قۇرامىنداعى  ەلەكتر ەنەرگياسىمەن جابدىقتالۋدا ەڭ ارتتا قالعان رەسپۋبليكالاردىڭ ءبىرى بولدى. رەسپۋبليكادا سۋ قورلارى مول بولعانىمەن ەلەكتر  ەنەرگياسى  جەتىسپەدى. ەلەكتر ەنەرگياسى جەتپەگەندىكتەن جانە رەسپۋبليكالار اراسىنداعى بۇرىنعى ەكونوميكالىق بايلانىستار ۇزىلگەندىكتەن زاۋىت-فابريكالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى توقتادى. ەلدى ينفلياتسيا جانە گيپەرينفلياتسيا جايلادى. قيىن جاعدايدان شىعۋ ءۇشىن الەمگە تانىمال شۋمپەتەر، كەينس، فريدمان سياقتى  مىقتىلاردىڭ ەڭبەكتەرىن قاراۋعا تۋرا كەلدى. قىرعىز ەلى تاۋەلسىزدىك العان كەزدەن باستاپ-اق جەكەشەلەندىرۋ مەن جەر رەفورماسىنا كىرىستى، ونى قازاقستانداعىداي كەيىنگە قالدىرمادى.

1992 جىلى ۇلتتىق ۆاليۋتا – سومدى قۇپيا تۇردە باسىپ شىعارۋعا بۇيرىق بەرىلدى. 1993 جىلى  مامىر ايىندا قىرعىزستان العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ءوز اقشاسىن ەنگىزدى. ول ءۇشىن پارلامەنتتى كوندىرۋگە  ەداۋىر كۇش سالۋعا دا تۋرا كەلدى. قىرعىزستاننىڭ ءوز ۆاليۋتاسىن ەرتەرەك شىعارۋى كوپ ۇزاماي-اق ءوز جەمىسىن بەردى. كۇزگە قاراي رۋبلدىڭ قۇنسىزدانۋى شارىقتاۋ شەگىنە جەتتتى. ودان كورشى رەسپۋبليكالار، اسىرەسە قازاقستان مەن وزبەكستان كوبىرەك زارداپ شەكتى. قىرعىز ەلىندە ينفلياتسيا توقتاتىلدى، بۇل جاعدايعا قىرعىز سومىنىڭ اتقارعان ءرولى جوعارى بولدى. اقاەۆتىڭ بيلىگى كەزىندە قىرعىزستان تمد ەلدەرى اراسىندا العاشقى بولىپ دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا مۇشە بولىپ كىردى.

ساياسي سالادا دا زور تابىستارعا قول جەتكىزىلدى. دەموكراتيا تولقىنىمەن بيلىككە كەلگەن ا. اقاەۆ دەموكراتيانىڭ تارالۋىنا قيانات جاسامادى.  اقش بيلىگى قىرعىزستاندى  «دەموكراتيا ارالىنا» دا تەڭەدى.  رەسپۋبليكادا جاڭا پارتيالار قۇرىلدى، 5 ميلليونعا جەتەر جەتپەس حالقى بار قىرعىزستاندا سول كەزدىڭ وزىندە-اق ۇكىمەتتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ سانى  بەس مىڭعا جەتتى. ولاردىڭ كوپشىلىگىن امەريكالىق، ەۋروپالىق جانە باسقا دا حالىقارالىق ۇيىمدار قارجىلاندىردى. ولاردىڭ بۇل «كومەگى» 2005 جىلعى ناۋرىز ايىنداعى «قىزعالداق توڭكەرىسىندە» اقاەۆ ءۇشىن سوققى بولىپ ءتيدى.

ا.اقاەۆ قىرعىزستاننىڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە بولۋ سالتاناتىنا ءوزى بارىپ قاتىستى. 1992 جىلى 2 ناۋرىزدا بۇۇ-نىڭ شتاب-پاتەرى جانىندا قىرعىزستان تۋىنىڭ كوتەرىلۋىنىنە ەل پرەزيدەنتىنىڭ ءوزى كۋاگەر بولدى.

اقاەۆتىڭ سىرتقى ساياساتتاعى تابىستارى دا از بولعان جوق. ول ەڭ الدىمەن كورشىلەس ەلدەرمەن، كسرو قۇرامىندا بولعان رەسپۋبليكالارمەن بۇرىنعى قارىم-قاتىناستى ساقتاپ قالۋعا كۇش سالدى. ورتاازيالىق رەسپۋليكالارمەن ەكونوميكالىق جانە تۋىستىق بايلانىستى ودان ءارى كەڭەيتۋگە ۇمتىلدى. رەسەيدىڭ حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلى مەن اسكەري كۇش قۋاتىن دا پايدالاندى. قىتايمەن جانە باتىس ەلدەرىمەن دە ساياسي-ەكونوميكالىق بايلانىستاردى ورنىقتىردى.

2001 جىلعى 11 قىركۇيەكتەگى حالىقارالىق تەرروريزمنىڭ ارەكەتىنەن كەيىن اقش-تىڭ ورتالىق ازياداعى گەوساياساتى باتىلداۋ جۇرە باستادى. دج. بۋشتىڭ حالىقارالىق تەرروريزممەن كۇرەسۋ تۋرالى ۇسىنىسىن بۇكىل الەم قولدادى. اۋعانستانداعى تەرروريستەرمەن كۇرەسۋ ءۇشىن اقش بىشكەك ماڭىنداعى ماناس اسكەري بازاسىن ءوز ۇشاقتارىنىڭ ۇشىپ قونۋى ءۇشىن پايدالانۋعا سۇرايدى. اقاەۆ بۇل بازانى ناقتى تالاپ قويىپ ءبىر جىلعا عانا پايدالانۋعا بەرەدى. بىراق امەريكالىقتاردىڭ بۇل جەردە ۇزاققا قالعىسى كەلگەنىن اڭعارعان اقاەۆ  رەسەي پرەزيدەنتى پۋتينگە كانتتاعى اسكەري اۋە بازاسىن پايدالانۋدى ۇسىنادى. 2003 جىلى قازاندا رەسەي ءۇشىن اسكەري اۋە بازاسى اشىلىپ اقش-تىڭ قىرعىز جەرىندە جەكە دارا قوجالىق ەتۋىنە توسقاۋىل قويىلادى. ارتىنشا اقش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى ماناس اسكەري اۋە بازاسىنا اۆاكس ۇشاقتارىن اكەلۋگە رۇقسات سۇرايدى. اقاەۆ امەريكالىقتاردىڭ بۇل وتىنىشىنە «جوق» دەپ جاۋاپ بەرەدى. ا. اقاەۆ ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە جانە باسپاسوزگە بەرگەن سۇحباتتتارىندا «اقش مەنىڭ بۇل ارەكەتىمدى كەك ساناپ 2005 جىلعى «قىزعالدىق  توڭكەرىسىن» ۇيىمداستىردى» دەپ ايتادى.

2005 جىلى رەسپۋبليكادا «قىزعالداق توڭكەرىسى» ورىن الىپ ا.اقاەۆ بيلىكتەن كەتىرىلەدى. بۇل توڭكەرىسكە 2005 جىلى اقپان-ناۋرىز ايىندا وتكەن كەزەكتى پارلامەنت سايلاۋىنىڭ ءادىل وتپەگەندىگى سەبەپ بولدى. بۇل سايلاۋدى حالىقارالىق باقىلاۋشىلار دا سىنعا الدى، ولار سايلاۋ زاڭىنىڭ بۇزىلعاندىعىن جانە سايلاۋدىڭ ءادىل وتپەگەندىگى تۋرالى ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىردى.  سايلاۋدىڭ ءادىل وتپەۋى جانە وسى كەزدە قاراپايىم حالىقتىڭ تۇرمىس جاعدايىنىڭ ناشارلاۋى، سونىمەن قاتار اقاەۆ وتباسىنىڭ، قىزىنىڭ، ۇلىنىڭ جانە باسقا دا تۋىستارىنىڭ ساياسي بيلىككە ارالاسۋى، سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ كەڭ ەتەك الۋى، ەلدىڭ شەت ەلگە قارىزىنىڭ كوبەيۋى جانە باسقا دا ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايلار  حالىقتىڭ رەنىشى مەن نارازىلىعىن تۋعىزدى. اقاەۆتىڭ ۇلكەن ۇلى مەن ۇلكەن قىزىنىڭ جوعارعى كەڭەسكە سايلانۋى سايلاۋدىڭ ءادىل وتپەگەندىگى تۋرالى حالىقتىڭ كۇمانىن ودان ۇلعايتا ءتۇستى.

حالىقتىڭ وسى كوڭىل كۇيىن اقاەۆتىڭ قارسىلاستارى ءتيىمدى پايدالاندى. اقاەۆ توڭكەرىسشىلەرگە قارۋ قولدانۋعا بۇيرىق بەرمەيدى. ناتيجەسىندە وڭتۇستىكتەن باستاۋ العان بۇلىك ەل استاناسىنا دا جەتەدى. توڭكەرىسشىلەر ۇكىمەت ءۇيى مەن پرەزيدەنت اكىمشىلىگىن باسىپ الادى. اقاەۆ قازاقستان ارقىلى رەسەيگە كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. 2005 جىلى 4 ساۋىردە ماسكەۋدەگى قىرعىز ەلشىلىگىندە قىرعىز پارلامەنتىنىڭ سپيكەرى ومىربەك تەكەباەۆ باستاعان دەلەگاتسيانىڭ قاتىسۋىمەن ءوزىنىڭ پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىگىن 5 ساۋىردەن باستاپ دوعاراتىنىن مالىمدەيدى جانە بيلىكتى كونستيتۋتسيالىق جولمەن بەرە الماعانىنا وكىنەتىنىن ايتىپ وتانداستارىنان  كەشىرىم سۇرايدى. 8 ساۋىردە قىرعىز پارلامەنتى «قىرعىز رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى قىزمەتىنىڭ كەپىلدىگى تۋرالى» زاڭعا وزگەرىس ەنگىزىپ، ا. اقاەۆتى ەلدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى مارتەبەسىنەن جانە وعان بەرىلگەن جەڭىلدىكتەردەن ايىرادى. ا. اقاەۆ ءوزىنىڭ وتانداستارى مەن قىرعىز حالقىنان كەشىرىم سۇراۋدا مىنا تومەندەگى سوزدەردى ايتتى:

«قۇرمەتتتى مەنىڭ وتانداستارىم! قىرعىزدار مەن قىرعىزستان جۇرتشىلىعى! مەن بۇگىن قىرعىزستان حالقىن تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، وسى ءساتتى پايدالانىپ كەشىرىم سۇراۋدى ءجون دەپ سانادىم. مەن ەل باسقارعان 14 جىل بويى ماعان سەنىپ كەلدىڭىزدەر. قاتەلىكتەر بولدى، ءتىپتى ۇلكەن قاتەلىكتەر بولدى. مىنە، سول قاتەلىكتەرىم ءۇشىن، ەل ءۇشىن كەرى اسەرىن تيگىزگەن شەشىمدەرىم ءۇشىن كەشىرىم سۇرايمىن.

قىرعىزستان حالقىنا تىنىشتىق پەن بىرلىك تىلەيمىن. الداعى ۋاقىتتا قىرعىزستان ەڭ كۇشتى دەموكراتيالىق ىرگەلى ەلگە اينالاتىنا سەنەمىن».

قاتەلىگى ءۇشىن، ءجونسىز قابىلداعان شەشىمدەرى ءۇشىن كەشىرىم سۇراۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. كەشىرىم سۇراسا تالاي باسشىنىڭ كەشىرىم سۇراعانىنا كۋا بولار ەدىك عوي. كەشىرىم سۇراۋ، قاتەسىن مويىنداۋ دا ۇلكەن باتىلدىقتى تالاپ ەتەدى. مىنە، ءوز حالقىنان كەشىرىم سۇراۋى ا.اقاەۆتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى بولىپ تابىلادى.

وتباسى

اسقار اقاەۆ ۇلكەن وتباسى يەسى. ايەلى مايرام ەكەۋىنىڭ ەكى ۇل، ەكى قىزى بار. مايرام اسقار  اقاەۆتىڭ بيلىگى كەزىندە «حالىقارالىق «مەيىرىم» انا مەن بالانى قورعاۋ قايىرىمدىلىق قورىنىڭ»  پرەزيدەنتى بولدى. سونىمەن قاتار «SOS» - قىرعىزستان بالالار اۋىلى حالىقارالىق قورىن» جانە «يۋنەسكو-نىڭ قىرعىزستانداعى مەكتەپ جانە اۋلالار اسسوتسياتسياسىن» باسقاردى. اقاەۆتىڭ ۇلكەن ۇلى ايدار قازاقستان پرەزيدەنتى ن. نازارباەۆتىڭ كىشى قىزى الياعا ۇيلەندى. بىراق بۇل نەكە ۇزاققا سوزىلمادى. ولار1998-2001 جىلدارى عانا نەكەدە بولدى.

ايدار اقش-تاعى مەريلەند ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىدى. 2005 جىلعى پارلامەنت سايلاۋىندا ءبىرىنشى تۋردا جەڭىسكە جەتتى. توڭكەرىستەن كەيىن ەلدەن كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ۇلكەن قىزى بەرمەت  بىرنەشە جىل شۆەيتساريادا تۇردى جانە وسىنداعى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ قۇرىلىمىندا قىزمەت اتقاردى. 2003 جىلى  ەل پرەزيدەنتى ا. اقاەۆتى قولدايتىن «العا، قىرعىزستان» قوزعالىسىن قۇردى. اعاسى ايدارمەن بىرگە 2005 جىلى پارلامەنت دەپۋتاتى بولىپ سايلاندى. بەرمەتتتىڭ كۇيەۋى ءادىل تويعانباەۆ قىرعىزستانداعى ەڭ ءىرى باي ادام بولىپ سانالدى. ونىڭ قاراماعىندا رەسپۋبليكا ەكونوميكاسىنىڭ ماڭىزدى سالالارى تەلەكوممۋنيكاتسيا، كولىك، اۋە تاسىمالداۋ، ەنەرگەتيكا، وتىن جانە باسقا ونەركاسىپ ورىندارى كىردى. پرەزيدەنتتىڭ كىشى قىزى ساادات اقش-تا ۋنيۆەرسيتتەتە ءبىلىم الدى، كىشى ۇلى يليم دە وسىندا وقىدى.

 ا.اقاەۆ «قىزعالداق توڭكەرىسىنەن» بەرى ماسكەۋدە تۇرادى. 2006 جىلدان رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ  مۇشەسى، م. لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسسورى. 150-دەن استام عىلىمي جۇمىستىڭ، ونعا جۋىق عىلىمي جاڭالىقتىڭ اۆتورى.  20 عىلىم كانديداتىن، 3 عىلىم دوكتورىن دايىنداعىن بىلىكتى ۇستاز. سونىمەن بىرگە ا. اقاەۆتىڭ 7 شاكىرتى  ءارتۇرلى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى دا اتاندى.  «ۇلى ادامدار ەكى توپقا بولىنەدى: ءبىرىنشىسىن ادامدار ۇمىتقىسى كەلمەيدى، ەكىنشىسىن ۇمىتا المايدى» دەپ ايتاتىنداي ا.اقاەۆتىڭ وسى ەكى توپتىڭ قايسىسىنا جاتاتىن قىرعىز حالقى عانا ايقىندايدى جانە باعا بەرەدى.

بەكمىرزا سىرىمبەتۇلى

Abai.kz