تۇماعاڭ تۇعىرىنا قاشان قونادى؟
جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ ازاماتتارىنا ءۇشبۋ حات
ءبىر جىل تۋعان ءتول قۇرداسى، ولەڭ ولكەسىندە قاتار شاپقان ءدۇلدۇل دوسى قادىر مىرزا ءالى ومىردەن وزعان سوڭ، تۇماعا – تۇمانباي مولداعاليەۆ، شىنى كەرەك، ەڭسەسى ءتۇسىپ، جالعىزسىراي باستادى. ءوزىن اڭىراعان سۋىق جەلدىڭ وتىندە قالعانداي سەزىندى. «سوندا، قادىر ەندى قايتىپ كەلمەيدى، ءا؟!» دەپ، ۇنەمى سۇراي بەرەتىن بولدى. ءتىپتى، وسىنداي ماعانادا جوقتاپ ولەڭ دە جازدى...
بىراق، كوپ وتكەن جوق، نەبارى ءبىر جىلدان كەيىن 2011 جىلى 10 قازاندا تۇماعا دا قادەكەڭنىڭ سوڭىنان قايتپاس ساپارعا اتتاندى. مىنە، سودان بەرى دە زىمىراپ بەس جىل وتە شىقتى. بۇگىن – 20 ناۋرىز تۇمانباي اعانىڭ تۋعان كۇنى.
قازاق ادەبيەتى الەمىندە 1935 جىلى تۋعانداردىڭ قاتارى مول. جىلدىڭ باسىندا تۋعان سول قادىر مىرزا الىدەن باستالعان بۇل ءتىزىم تۇمانباي مولداعاليەۆ، عابباس قابىشۇلى، جايساڭبەك مولداعاليەۆ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، قاليحان ىسقاقوۆ، رامازان توقتاروۆ، ورازاقىن اسقاروۆ، ەركىن ءىبىتانوۆ، ۇمبەتباي ءۋايدىن، كەڭەس نۇرپەيىسوۆ بولىپ جالعاسا بەرەدى. شەتىنەن مىقتى! بىراق، جۇرت تۇمانباي مەن قادىردى كلاسسيك اتاپ، تەل قوڭىرداي كورەتىن. قۇرداستارىنىڭ ءوزى دە سولاي باعالايتىن. وتكەن 2015 جىلى وسى اعالاردىڭ ءفاني دۇنيەگە كەلگەننەن بەرى ەسەپتەگەندە جاستارى 80-گە تولدى. ومىردەن وتكەنى بار، ءتىرى جۇرگەنى بار – ءار ءوڭىر ءوز تۋمالارىنىڭ مەرەيتويلارىن شاما-شارقىنشا اتاپ ءوتتى. ەسكەرۋسىز قالعاندارى دا بولدى.
اتاپ ايتۋ كەرەك، ارداقتى قالامگەرىنىڭ 80 جىلدىعىن اتاپ وتۋدە باتىس ءوڭىر الدىنا جان سالعان جوق. مەرەيتويلىق شارالاردى بىلاي قويعاندا، ءبىر كۇننىڭ ىشىندە قادىر مىرزا ءالىنىڭ ەكى بىردەي ەسكەرتكىشى مەن اقىن اتىنداعى مادەنيەت جانە ونەر ورتالىعى اشىلدى. بۇكىل قازاقستان جۇرتى بۇل يگىلىكتى ىسكە ءدان ريزا بولدى. جاقىندا ورال وڭىرىنە جاساعان جۇمىس ساپارى بارىسىندا ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزى قادىر مىرزا ءالى اتىنداعى مادەنيەت جانە ونەر ورتالىعىنا ارنايى بارىپ، ونەر قايراتكەرلەرىمەن جۇزدەسكەنىن تەلەارنا جاڭالىقتارىنان كوردىك. ارينە، قادىر اقىن ءدال وسىنداي اسپەتتەۋگە لايىق ءھام تۇراتىن اقىن!
سونىمەن بىرگە، قارت اتىراۋ دا قوس قۇلىنى - جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ پەن فاريزا وڭعارسىنوۆاسىنىڭ تۇلعالارىن ءمارمار تاستان قاشاپ، بيىك تۇعىرعا قوندىردى. ايپاقشى، قادىر مەن فاريزاعا كوزىنىڭ تىرىسىندە وزدەرى وقىعان مەكتەپتەرىنىڭ اتى بەرىلىپ قويىپتى...
ال، تۇمانباي مولداعاليەۆكە شە؟!
جەتىسۋ جۇرتى ءالى مۇنداي ەشتەڭە جاساعان جوق! وتكەن جىلى 80 جاسقا تولعان تۋعان كۇنىنە وراي بايدىبەك بي (بۇرىنعى مالوۆودنوە) اۋىلىندا ەسكە الۋ جينالىسى ءوتتى دە، سوڭى اۋىلدىڭ ناۋرىز مەرەكەسىنە ارنالعان مەرەكەلىك شاراسىنا جالعاسىپ كەتە باردى. ار جاعىندا قامشى سالىم جەردە قازاتكوم اۋىلى، وندا تۇماعا وقىعان ورتالاۋ مەكتەپ بار.
مەكتەپتىڭ ىرگەتاسى سوناۋ 1929 جىلى قالانىپ، 1956-1957 جىلدار قايتا سالىنعان ەكەن. قازىر وندا ەكى جۇزگە تارتا بالا وقيدى. اقىننىڭ 80 جىدىعى كەلە جاتقان سوڭ، ۇيات بولماسىن دەپ، ەدەنى مەن توبەسى ءشىرىپ، توزىعى ابدەن جەتكەن سول مەكتەپتى مۇعالىمدەر مەن اۋىل تۇرعىندارى ءوز قالتالارىنان اقشا شىعارىپ، جاماپ-جاسقاعان كورىنەدى. سودان قىسىلعان بولۋ كەرەك، توي تىزگىنىن ۇستاعان اقىن اۋىلداستارى الىس-جاقىننان كەلگەن قوناقتاردى قازاتكومعا اپارعان جوق. كورشى اۋىلدان قايتاردى.
«بايدىبەك بي اۋىلىندا وتكەن بۇل ەسكە الۋ – 80 جىلدىق تويدىڭ باسى عانا عوي، جىل اياعىنا دەيىن ءبىراز شارالار اتقارىلاتىن شىعار!» دەپ جىل بويى كۇتكەن جۇرت سەنىمى ورىندالمادى. الماتى قالاسى دا ءبىر - ەكى ەسكە الۋ جينالىس - كونتسەرتىن وتكىزۋمەن دوعاردى. قىزىلوردالىق قالامگەر ماحمۇتباي امىرەۇلىنىڭ دا «جەتىسۋلىقتار ۇلى اقىنىن ۇمىتتى ما؟!» («قازاق ادەبيەتى» گازەتى، №12) دەيتىنى دە سودان!
قادەكەڭ ومىردەن وزعان كۇنى ورالدان سول كەزدەگى بقو-نىڭ اكىمى باقتىقوجا ىزمۇحامبەتوۆ ءبىر توپ جەرلەسىن ءوزى باستاپ كەلىپ، قوناعاسىنا قاتىستى. قارالى جيىندا قابىرعاسى قايىسقان الماتى حالقىنا، اتىن اتاپ تۇرىپ تۇماعاعا قايعىرىپ كوڭىل ايتتى. كەڭسايعا دەيىن بارىپ، توپىراق سالىپ قايتتى.
تۇماعانىڭ قاسىندا جۇرگەن بىزدەر باقتىقوجا سالاحيتدينۇلنىڭ وسىناۋ كىسىلىگىن، جالپى باتىستىقتاردىڭ بەرەكە-بىرلىگىن، ۇلىلارىن قۇرمەتتەۋ ءداستۇرىن ايتىپ، ريزا بولدىق. سوندا تۇمانباي اعانىڭ: «اۋىت، ەرتەڭ مەن دە ومىردەن وتەم. وسى جاقسى سوزدەر سەنىڭ مىنا جامان اعاڭا دا ايتىلادى. مەن حالقىما قادىردان كەم ەڭبەك سىڭىرگەم جوق! قادىر بايقۇستىڭ دۇشپانى كوپ بولدى. ويتكەنى، شىركىنىڭ وتە تالانتتى بولدى عوي!» – دەگەنى ءالى ەسىمدە.
تاعى بىردە ساتباەۆ كوشەسىندە كەلە جاتقانبىز. تۇماعا مەنەن: «اۋىت، وسى مەن ولسەم، الماتىدان مەنىڭ اتىما كوشە بەرىلە مە؟» – دەپ سۇرادى.
– ارينە بولادى، ءبارى بولادى، اعا! – دەدىم مەن ساسقالاقتاپ. بىراق، «اعا، وعان ونشا اسىقپاڭىز، امان بولىڭىز!» دەگەن ءسوزدى قوسىپ قويدىم سوڭىنا.
– ءاي، كىم بىلەدى! مىسالى، ساعي جيەنباەۆ بىزدەن ءبىر كەم ەمەس اقىن، الماتىدا اتىندا دىم دا جوق قوي. ەگەر، مەنى ۇمىتىپ بارا جاتسا، ءوزىڭ ء«ايت!» دەپ قويارسىڭ! – دەپ، جىمىڭداپ كۇلدى تۇماعام.
وكىنىشكە وراي، مەرەيتويى قارساڭىندا اقىن اتىنا ەشتەمە بەرىلگەن جوق!
ەندىگى ايتار ءسوزىمدى الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى اماندىق باتالوۆ پەن الماتى قالاسىنىڭ اكىمى باۋىرجان بايبەك مىرزالارعا تىكەلەي ارناۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن.
ءبىرىڭىز وبلىستىڭ، ءبىرىڭىز قالانىڭ باسشىلىعىن قولعا العاندارىڭىز ارينە كوپ ۋاقىت بولعان جوق. ونىڭ ۇستىنە ەكونوميكالىق داعدارىس كەلدى... سوندىقتان، مەن جوعارىداعى جايتتارعا بولا سىزدەردى كىنالاۋدان اۋلاقپىن. الىستان كەلىپ، ارداقتى اعانىڭ قاسىندا ءىنى، شاكىرت بولىپ ءبىر مۇشەلىمدى وتكىزدىم. جارىقتىق مەنى داۋرەنىنەن كەم كورگەن جوق. جاقسىلىعىن دا كوپ كوردىم. ونىڭ اقىندىعى جايلى قازاققا ايتىپ جاتۋ ءدال بۇگىن ارتىق. مىنە، ءتىرى بولسا، سول تۇمەكەڭ بۇگىن 81 جاسقا تولار ەدى. تەك، سول ء«وزىڭ ء«ايت!» دەپ قويارسىڭ!» دەگەن اماناتىن ەسكە الىپ، سىزدەرگە حات جازىپ وتىرمىن.
قۇداي قۋات بەرسىن، سىزدەر ات تىزگىنىن ۇستاعالى جەتىسۋ ولكەسى مەن الاتاۋدىڭ باۋرايىن تەك تىڭ باستامالار مەن يگىلىكتى ىستەر جايلى جاعىمدى جاڭالىقتار ەستىلىپ جاتىر. «ەلدىڭ جۇگىن كوتەرگەن، ەرىم، ساعان، باق تىلەمەي كەزىم جوق جۇرگەن مەنىڭ!» («نۇرسۇلتان نازارباەۆقا»، «شىڭداعى گۇلدەر» كىتابى، 79-بەت) دەپ ءوزى جىرلاعانداي، تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ ساياساتىن تۇمەكەڭدەي قولداعان اقىن جوق! ەلىمىزدىڭ قولى جەتكەن جىلت ەتكەن جاڭالىققا بالاشا قۋانىپ، قالت جىبەرمەي ولەڭ تىلىمەن ورنەكتەپ، اقورداعا جولداپ وتىراتىن. كەزىندە وسى ءوڭىردى باسقارعان اسانباي اسقاروۆ، كەڭەس اۋحاديەۆ، اسقار قۇلىباەۆ، زامانبەك نۇرقادىلوۆ، شالباي قۇلماحانوۆ، يمانعالي تاسماعامبەتوۆ، سەرىك ۇمبەتوۆ، احمەتجان ەسىموۆ، اڭسار مۇساحانوۆ باستاعان ەل اعالارىنىڭ بارىنە جۇرەكجاردى جىرلارىن ارناعان بولاتىن. اتتەڭ، كوزى ءتىرى بولعاندا، سىزدەردىڭ دە وسىناۋ ەڭبەكەتەرىڭىزدى القاپ، اسپانداتا جىرلايتىن ەدى-اۋ تۇماعام!
ەگەر، جاعدايلارىڭىز جار بەرىپ جاتسا،
1. تۇماعا تۋىپ وسكەن اۋدان مەن اۋىل ءالى كۇنگە سول باياعى كەڭەستىك كەزەڭدە قويىلعان اتىمەن تۇر. ونىڭ ۇستىنە، وسى وڭىردە تۇمانباي مولداعاليەۆتەن وتەتىن تۇلعا بولعان ەمەس. سوندىقتان، ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنا اقىن ەسىمى بەرىلسە;
2. الماتى وبلىسىنىڭ ورتالىعى تالدىقورعان نەمەسە ەسىك قالاسىنان ورالداعى قادىر مىرزا ءالى ورتالىعى سەكىلدى تۇمانباي مولداعاليەۆ اتىنداعى مادەنيەت جانە ونەر ورتالىعى جاڭادان سالىنسا جانە ءبىر-ءبىر كوشەگە اتى قويىلسا;
3. قازاتكوم اۋىلىندا تۇماعانىڭ تۋعان ءۇيىنىڭ ورنى بوس تۇر. سول جەردەن اقىن مۇراجايى اشىلىپ، وقىعان مەكتەبى قايتا باستان جاڭارتىلىپ سالىنسا;
4. قۇلجا جولىنان قازاتكوم اۋىلىنا بۇرىلاتىن جەرگە اقىننىڭ ءبىر ەسكەتكىشى تۇرعىزىلسا;
5. الماتى قالاسىندا تاعى دا سول ەسكى قىزىل ۇكىمەتتەن قالعان «ماسانچي» دەگەن كوشەنى جاقسى بىلەسىزدەر. بۇل كوشە اباي داڭعىلىنان باستالىپ، جامبىل، قابانباي، قاراساي باتىر كوشەلەرىن قيىپ ءوتىپ، تولەبي داڭعىلىنا كەلىپ تىرەلەدى. جۇرتقا ءمالىم، قاراساي مەن جامبىل – تۇماعانىڭ ءوز اتاسى، تولەبي – ارعى باباسى. تاعى ءبىر جاقسى جەرى، د.قوناەۆ اقساقال ءوز قولىمەن بەرگەن اقىننىڭ پاتەرى دە سول كوشەگە جاپ-جاقىن جەردە – امانكەلدى يمانوۆ كوشەسىندەگى ۇيگە ورنالاسقان. دەمەك، «ماسانچي» كوشەسى تۇماعانىڭ اتىنا ءوزى-اق سۇرانىپ تۇر. سول ءۇشىن، باسقا ەمەس، وسى «ماسانچي» تۇمانباي مولداعاليەۆ دەپ وزگەرتىلسە;
6. وسى «ماسانچي» كوشەسىنىڭ بويىنداعى ءبىر مەكتەپكە دە جىر ءدۇلدۇلىنىڭ ەسىمى بەرىلىپ، الدىنا ەڭسەلى ەسكەرتكىش ورناتىلسا;
7. قالا مەن وبلىس بىرىگىپ، اقىن شىعارمالارىنىڭ 20 تومدىق تولىق جيناعىن شىعارسا، جاقسى بولار ەدى.
قۇرمەتتى اماندىق عابباسۇلى!
قۇرمەتتى باۋىرجان قىدىرعاليۇلى!
مۇنىڭ ءبارى كوپتىڭ كوڭىلىندە جۇرگەن، قيسىنى كەلىپ تۇرعان، ەش داۋ تۋدىرمايتىن ءھام تۇمانباي مولداعاليەۆكە لايىق وتىنىشتەر دەپ ويلايمىن. تۇمانباي مولداعاليەۆ اللا باق بەرگەن ارۋاقتى اۋىلدىڭ بالاسى. ارعى اتاسى، جوعارىدا دا ايتتىم، سۇرانشى، قاراساي! ودان بەرى دە ءسۇيىنباي مەن جامبىل اتالارىنىڭ جولىن قۋعان تارلان. ءىنىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ، مىنە، ماڭگىلىك ەل قۇرىپ، ۇلت كوشباسشىسىنا اينالىپ وتىر. سوعان قاراپ، تۇماعانى ءبىر رۋدىڭ، ءبىر ايماقتىڭ شەڭبەرىمەن شەكتەۋگە تاعى كەلمەيدى. ول – قازاق ليريكاسىنىڭ كورولى! كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق ۇلتتىق برەندكە اينالعان قالامگەر! شەكارا اتتاپ، بۇكىل تۇركى دۇنيەسىن دۇبىرلەتكەن تۇلپار اقىن!سوندىقتان، قادىر مەن تۇماعا اتىنا جاسالاتىن بارلىق شارۋانى – ەلدىڭ ەرتەڭگى يگىلىگى ءۇشىن جاسالعان شارۋا دەپ تۇسىنگەن ءجون! سىزدەردەي ۇلت ماقتانىشىنا اينالعان التىن باۋىرلارى تۇرعاندا، بۇل تىلەكتەردىڭ كەزەك-كەزەگىمەن كەشىكپەي ورىندالاتىنىنا بەك سەنىمىدىمىن.
ناۋرىز مەرەكەسى قۇتتى بولسىن!
ۇلتىمىز بەن مەملەكەتىمىز ءۇشىن
ىستەپ جاتقان يگى ىستەرىڭىزگە
ريزا، تىلەۋلەس كوڭىلمەن،
اقىن
اۋىت مۇقيبەك
20.03.2016
استانا
Abai.kz
