پارادوكس: باباسىنىڭ التىنىن اسپەتتەپ، باسىنا پىسقىرمايتىن ۇرپاق «ماڭگىلىك ەل» بولا الا ما؟

قايشىلىقتار مەن قالتارىستارعا تولى قازاق تاريحىندا ويىپ تۇرىپ ورىن الاتىن – التىن ادام جايلى تاريحشىلار از زەرتتەۋ جۇرگىزگەن جوق.

جاقىندا "الاۋينفورم" سايتى "التىن ادامنىڭ باس سۇيەگى قايدا" دەگەن ماقالا جاريالادى.

ەڭ اۋەلى ەسىك قورعانىنان تابىلعان ساق ادامى ءبىزدىڭ «التىن ادام» تۋرالى تۇسىنىگىمىزگە سىلكىنىس اكەلدى. البەتتە، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ سيمۆولىنا اينالعان التىن كيىم راسىمەن ماقتانۋعا تۇرارلىق قۇندىلىق بولاتىن. باباڭ باسىنان باقايىنا دەيىن، ءتىپتى تۇلپارىنىڭ ابزەلىن التىنداعان دەگەن بۇلتارتپاس ايعاقپەن ايقايلاماي تىنىش جاتۋ مۇمكىن ەمەس بولاتىن.

ايتپاقشى، ارحەولوگيا دەيتىن عىلىمدا «حVIII عاسىردىڭ قازاقتارى وزىنە الدەنەشە مىڭ جىل بۇرىن عۇمىر سۇرگەن ساقتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن قاز-قالپىندا ساقتاپ كەلگەن» دەگەن پىكىر بار. كەزىندە ەۋروپالىقتار “ساقتار – ەۋروپويدتار” دەگەن انتروپولوگيالىق دەرەكتەردى كولدەنەڭ تارتىپ، سول كەزدەگى تۇرمىس پەن مادەنيەتتى ولاردىڭ مۇراگەرى تۇركى حالىقتارىنا قيماي كەلدى. كەڭەس ۇكىمەتى دە قازاقتاردىڭ ءوز تاريحىمەن تابىسقانىن اسا ماقۇلداي قويعان جوق. ال ءبىز بابامىزدىڭ التىنىنىڭ بۋىنا ماس بولىپ جۇردىك.

التىننىڭ بۋى تارقاي باستاعاندا ءبىز وسى سۇراق توڭىرەگىندە ويلانۋدى ۇيعاردىق. دەمەك، سۇيەكتى زەردەلەۋ كەرەك. مىنە، ەسىمىزدى جيدىق. ەندى زەرتتەپ كورەيىك دەگەندە تاعى دا توسقاۋىل. سۇيەك جوق. سۇيەك قايدا؟ استانانى الماتىدان كوشىرىپ جۇرگەن قاربالاس تۇستا سۇيەك تۋرالى ۇمىتىپ كەتسەك كەرەك. بىراق قۇر ماقتان قۇنارسىز كوبىك ەكەن عوي. قازاق و باستان-اق سۇيەككە ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايتىن ۇلت بولعان. ەگەر ولگەنىن سونشالىقتى قۇرمەتتەمەيتىن بولسا، وندا التىن كيگىزىپ تۇرىپ جەرلەمەگەن بولار ەدى. ءوز زامانىنىڭ قۇرمەتتى ادامى بولعان التىن كيىمدى ادامنىڭ سۇيەگى «سارساڭعا» تۇسەدى دەپ كىم ويلاعان.

نە كەرەك،  ىزدەگەن سۇيەك 2013 جىلى تابىلدى. بىراق باسسىز ەكەن؟ سوندا «التىن» ادامنىڭ  التىن باسى قايدا؟ ەلدىڭ باسى بولعان ءىرى قايراتكەرلەردىڭ باسىن جوعالتىپ الۋ «جاعدايى» بىزدە ءبىرىنشى رەت ورىن الىپ وتىرعان جوق.

بىرىنەن كەيىن ءبىرى تابىلعان التىن ادام ەسكەرتكىشى قايتالانباس ورنەگىمەن اتا-بابامىزدىڭ وركەنيەتتى ەل بولعانىنان حابار بەرىپ، شەتەلدەر الدىندا مەرەيىمىزدى ءوسىردى.

دەسەك تە، الەم ەلدەرى ءار ۇلتتى سول ەلدىڭ بەلگىلى ءبىر ەرەكشە بەلگىسى نەمەسە عاجايىپ ءبىر ءىرى تۇلعاسىمەن بىردەن تانيتىنى، انىق بىلەتىنى بەلگىلى. ايتالىق، شىڭعىسحان دەسە موڭعوليا، ناپاليون دەسە فرانتسيا، گيتلەر دەسە گەرمانيا، پيرامدا دەسە مىسىردى دەگەندەي.

ءبىزدى شە؟ ارينە ساقتىڭ مۇراگەرى رەتىندە تانيدى. التىننا ساۋىت سوقتىرعان باتىر بابالارىمىز ارقىلى تانيدى. مويىنداماۋى مۇمكىن. بىراق بىلەدى.

باق باجايلاپ، بابامىزدىڭ باسىن ىزدەۋگە نەگە قۇلشىلىق تانىتپاي وتىر؟ ەگەر بۇنى باق كولەمىندە شۋلاي الماساق، ساقتىڭ ۇرپاعىمىز دەپ قۇر كوكىرەك سوققاننان نە پايدا؟

التىن ساۋىتتى بابامىزدىڭ التىنىن ساقتاپ، باسىن كىم جوعالتتى؟ كىم جاۋاپ بەرەدى؟ «بابامنىڭ باسى قايدا» دەپ ورە تۇرەگەلەتىن ءتىرى باستىڭ تابىلماعانى ما؟

سۋرەتتە «التىن ادامنىڭ» سۇيەگى ساقتالعان قوراپ. (پارادوكس: التىن كيىمدى قاعاز قوراپقا اۋىستىرۋ)

تاقىرىپقا تۇزدىق

ءوز باستاۋىن العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس كەزەڭدەرىندەگى جارتاستار مەن ۇڭگىرلەردەگى سۋرەتتەردەن، كەيىنگى قۇل يەلەنۋشىلىك كەزەڭىندەگى تاسقا جازىلعان سىنا جازۋلاردان الاتىن (ەسىك وباسى) ساقتار (سكيفتەر) تۋرالى دەرەكتەر انتيك تاريحشى گەرودوتتىڭ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەدى. گەرودوتتىڭ ايتۋىنشا، ەجەلدە ساقتار سولتۇستىك ءۇندىستاندى، اۋعانستاندى، ورتالىق ازيانى جانە قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىن مەكەندەگەن. گرەك تاريحشىسى گەرودوت پەن ريم جازۋشىسى پليني بۇلاردى “سترابون”، ياعني “ازيالىق سكيفتەر” دەپ اتاعان. بىراق ساقتاردىڭ ناقتى مەكەن ەتكەن جەرلەرىن كوپتەگەن تاريحشىلار شاتاستىرىپ جاتادى. جارتى الەمدى بيلەگەن ساقتاردىڭ استاناسى ءھام كىندىك مەكەنى، قازىرگى قا-زاقستاننىڭ شىعىس ايماعىنداعى زاي-سان اۋدانى شىلىكتى دالاسى بولعان. بۇلاي دەپ توپشىلاۋىمىزعا VII-VI عاسىرلارعا ءتان ەرەكشە ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن 2800 جىل بۇرىن وسى وڭىردە ءومىر سۇرگەن ۇلكەن ساق پاتشاسى جەرلەنگەن قورىم دالەل بولادى. بۇل ايماقتا ۇلكەندى-كىشىلى 200-گە تارتا زيراتتار بار. شىلىكتى دالاسىنداعى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر 1910 جىلدان باستالعان. پروفەسسور چەرنيكوۆ جۇرگىزگەن قازبا جۇمىستارى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى مىڭجىلدىقتارداعى، ساق پەن عۇن وركەنيەتتەرىنىڭ دامۋ كەزەڭدەرىندەگى ماعلۇماتتار، ونىڭ ىشىندە ساقتاردىڭ، بەرتىنگى تۇركىلەردىڭ قارا شاڭىراعى — التاي ايماعى ەكەنىن ايقىنداپ بەرەدى. التىن بۇيىمدارمەن اشەكەيلەنگەن ەجەلگى ساق پاتشاسى جايلى 2003 جىلدان بەرى باسىلىم بەتتەرىندە جازىلىپ كەلەدى.
وسىدان ءبىراز بۇرىن قازاقستاننان تاعى ءبىر التىن ادام تابىلدى دەگەن حابار تاراعاندا، ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنا، جالپى تاريحقا بەيجاي قارامايتىن كەز كەلگەننىڭ كەۋدەسىندە ەرەكشە ءبىر ماقتان سەزىمى ويانعانى انىق. شىعىستاعى زايساننىڭ شىلىكتى اۋىلىنان 65 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان بايگىتوبە قورىمىنان 2009 جىلى ارحەولوگتار ءۇشىنشى التىن ادامدى تابادى. بۇل كۇندە ولاردىڭ سانى جەتەۋ. ەسىك، بەرەل، شىلىكتى، اتىراۋ، بەسوبا، تاراز جانە ءۇرجار وبالارىنان تابىلعان التىن كيىمدى، ەجەلگى باتىرلار. سولاردىڭ ىشىندە دەنە ىرىلىگى جونىنەن دە، قورىم اۋماعى جاعىنان دا ەڭ ۇلكەنى شىلىكتى وبالار كەشەنى. بۇل جەردەگى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ باسى-قاسىندا ت.ع.د.، پروفەسسور ابدەش تاشكەنۇلى تولەۋباەۆ ەكسپەديتسيا جەتەكشىسى بولىپ جۇرەدى. جانە قازبا جۇمىستارى كەزىندە قورىم ىشىندەگى ادام دەنەسىنەن بەس جۇلدىزدى پاتشاعا ءتان امۋلەت تابىلعان. سونداي-اق، قورىم ىشىندەگى تەڭدەسسىز ەجەلگى ءداۋىر جادىگەرلەرى VII-VI عاسىرلارعا تيەسىلى ەكەنى انىقتالادى. ال الماتى ماڭىنداعى ەسىك قورعانىنان تابىلعان التىن ادامنىڭ جاس شاماسى 18-19 جاستاعى بوزبالاعا ءتان. كوك تۇرىكتىڭ التىن بەسىگى سانالاتىن ءور التاي مەن قارت كاسپي ارالىعىندا سوزىلىپ جاتقان ۇلان-عايىر عاجايىپ دالا بۇعان دەيىن اتا-بابامىزدىڭ قۇت مەكەنى بولعانىن قازىرگى قازبا جۇمىستارى دالەلدەپ بەردى. قازاقتىڭ بايتاق دالاسى قۇددى التىنمەن اسپەتتەلىپ جازىلعان الىپ كىتاپ سەكىلدى كورىنەدى دە تۇرادى. ءار پاراعىن اشقان سايىن تامساناسىڭ ءھام تاڭداناسىڭ. ويىمىزدا بارى — وسىناۋ ۇلى دالانىڭ ۇزاندارى، تاريحتىڭ ءتۇپسىز تەرەڭىندە مەن مۇندالاپ جاتقان كونە تاريىمىزدى، تاريحي تۇلعالارىمىزدى كەلەشەك ۇرپاق ساناسىنا جەتكىزۋ، دارىپتەۋ. بۇگىن ءبىز ۇلتىمىزدىڭ بارىن تۇگەندەپ، جوعىن جوقتاماساق، ەرتەڭ ۇرپاق الدىندا ۇلكەن جاۋاپقا تارتىلارىمىز انىق.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz