ءومىر-دەرەك: قالباي  ءابدىرامانوۆ- 1947  جىلى  15  مامىردا  قاراقالپاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ  بەرۋني  اۋدانىندا  تۋعان. 1974  جىلدان  كسرو  جۋرناليستەر  وداعىنىڭ، 1980  جىلدان  كسرو  جازۋشىلار وداعىنىڭ  مۇشەسى  بولعان. شىعارماشىلىق  ساپارى  مەكتەپ  قابىرعاسىندا  جۇرگەندە  1962  جىلداردان  باستالعان. اقىننىڭ  العاشقى  ولەڭدەرى  سول  1964-65  جىلدارى  «قازاق  ادەبيەتى»، «قازاقستان  پيونەرى»، «بالدىرعان»، «سوۆەت قاراقالپاقستانى»، ء«امۋداريا»  ءتارىزدى  گازەت-جۋرنالداردا  جاريالانعان.

    1965  جىلى  ورتا  مەكتەپتى  ءبىتىرىپ،  قازمۋ ءدىڭ  جۋرناليستيكا  فاكۋلتەتىنە  تۇسپەك  بولادى. سىناقتان  وتە  الماعانمەن، سول  جىلى  الماتىدا  قازاقتىڭ  كوپتەگەن  اقىن-جازۋشىلارىمەن  تانىسىپ-بىلىسەدى. سولاردىڭ  اراسىندا  جەرلەس  اقىن  اعاسى  تولەگەن  ايبەرگەنوۆپەن  ءبىر  پاتەردە  باسپالاناپ، قامقورلىعىنا  بولەنەدى، مۇقاعالي  ماقاتاەۆقا  ولەڭدەر  وقىتادى. اباي  اتىنداعى  مەملەكەتتىك  سىيلىقتىڭ  يەگەرى، قازاقستان  حالىق  جازۋشىسى  مۇزافار  الىمباەۆپەن  سول  كەزدەردە  باستالعان  ۇستازدىق-شاكىرتتىك  بايلانىس  47  جىلدان  بەرى  وسى  كۇنگە  دەيىن  ساباقتاسىپ  كەلە  جاتىر.

    1966  جىلى  ت.شەۆچەنكو  اتىنداعى  قاراقالپاق  مەملەكەتتىك  پەداگوگيكالىق  ينستيتۋتىنىڭ  فيلولوگيا  فاكۋلتەتىنە  وقۋعا  تۇسكەن  قالباي  ءابدىرامانوۆ  بۇل  ينستيتۋتتى  1971  جىلى  بىتىرگەننەن  رەسپۋبليكالىق  «سوۆەت قاراقالپاقستانى»  گازەتىنە  جۇمىسقا  ورنالاسىپ، وندا  1981  جىلدىڭ  جەلتوقسان  ايىنا  دەيىن  11  جىل  گازەتتىڭ  ادەبيەت  جانە  ونەر  بولىمىندە  تىلشىلىك، مەڭگەرۋشىلىك  قىزمەتتەرىن  اتقارادى.

     اقىننىڭ  سوندا  جۇرگەندە  1977  جىلى  «جۇرەكتەگى  جازۋلار»، 1981  جىلى  «كەلەشەككە  ساپار»  اتتى  ولەڭدەر  جيناقتارى  جارىق  كورەدى. 1968  جىلى  ء«امۋ  گۇلدەرى»،  1977  جىلى  ء«ساۋىر»  ۇجىمدىق  جيناقتارىندا، 1981  جىلى تاتار  تىلىندە  قازان  قالاسىندا  جارىق  كورگەن  قاراقالپاق  اقىندارىنىڭ   «ارال  دۋلكىننارى»  اتتى  انتولوگياسىندا  جاريالاندى. وسىعان  قوسا-قابات  ونىڭ  ولەڭدەرى  قازاق  باسپاسوزىندە  قاتارلاسا  جارىق  كورىپ، «قىس»  اتتى  ولەڭى  قازاق  سىنىپتارىنىڭ  «انا  ءتىلى»  وقۋلىعىنا  كىردى.

     قالباي  ءوز  وتانى – ماڭعىستاۋ  وبلىسىنا  كەلگەنگە  دەيىن  ۇزاق  شىعارماشىلىق  دايىندىقتان  ءوتتى.  «قازاقناما: قازاعىما  حات»  اتتى  كوپتومدىق  قولجازباسىن  بىتىرگەن  ول  2000  جىلى  مامىر  ايىنىڭ  اياعىندا  بۇكىل  جانۇياسى، بەس  ۇلى، ەكى  قىزى، نەمەرەلەرىن  قولىنان  جەتەلەپ  اقتاۋ  قالاسىنا  ات  باسىن  تىرەدى. ماڭعىستاۋعا  كەلگەننەن  بەرگى  جەردە  اقىننىڭ  ولەڭدەرى  گازەت-جۋرنالدار  باسىلىمدارىن  ەسەپكە  الماعاننىڭ  وزىندە  ەلۋگە  جۋىق  ارقيلى  كىتاپتارعا  ەندى.

    اقىننىڭ  ولەڭدەرى  1967-1995   جىلدار  ارالىعىندا  28  جىل  «انا  ءتىلى»  وقۋلىعىندا  وقىتىلعان  بولسا، قازىرگى  شاقتا  «انا  تىلىمە»، «ۇلدارىما  ناسيحات»  اتتى  ولەڭدەرى  وزبەكستان  رەسپۋبليكاسى  ءبىلىم  بەرۋ  مينيسترلىگى  تاراپىنان  بەكىتىلىپ، 2005-2006  وقۋ  جىلىنان  باستاپ  قازاق  سىنىپتارىنىڭ  7-سىنىپ  ادەبيەت  وقۋلىعى  جانە  حرەستوماتياسىنا  ەندى. وقۋلىقتىڭ  ءبىر  باسىلىمىنىڭ  تارالىمى  14000  دانا. اقىن  بۇل  وقۋلىق-حرەستوماتيادا  ت.ايبەرگەنوۆ، م.شاحانوۆ، ءو.قوجامۇراتوۆ  سياقتى  اقىندارمەن  جالعاستىرىلا  وقىتىلۋدا.

 

-قالەكە، سوڭعى كەزدە جازعان  ءبىر ولەڭىڭىزدە:

 «الماس قانجار تىرەلدى قىنعا بارىپ،

 وتىرىك ءسوز تىرەلدى شىنعا بارىپ،

 كۇنامىزدان ايىعىپ جاس كەزدەگى،

 جىلاپ الساق قايتەدى قۇمعا بارىپ!..»،-دەگەن جولدارعا كوزىم تۇسكەن. جالپى ءسوز دەگەندە نە، ءسىز پالەنباي جىلدار بويى وسى ءسوز سيقىرىنا اربالىپ، باسىڭىزدى تاۋعا دا تاسقا دا سوعىپ كەلەسىز؟ نە ءتۇيدىڭىز؟

 -بىرىنشىدەن،ءسوز دەگەنىڭىز ادامزاتتى ادام ەتكەن، قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايدان كەيىنگى قۇدايداي ۇلى نارسە. سوندىقتان ادامزات سوزدەن جارالعان دەگەن دە اڭگىمە بار. وڭاشا جاتىپ الىپ،وزىڭىزشە ويلاپ كورىڭىزشى. جەتى ميللياردتان ارتىق ادامدى ادام ەتىپ تۇرعان ءسوز ەمەي نە دەپ ويلايسىز؟ سوندىقتان ءبىز ءسوزدى كيەلى دەيمىز. ەكىنشىدەن كۇيەلى دە نارسە ءسوز دەگەن. ادام سوزىنە يەلىك ەتۋ كەرەك. سوندىقتان ول يەلى دە نارسە. جانە ءبىر ايتا كەتەتۇعىن نارسە «اقىن ءسوزدى جاراتۋشى، جاساۋشى، اسەرگە بولەۋشى، جوقتان دەمەي اق قويالىق، باردان جاساۋشى رەتىندە دە ول اللاتاعالادان ءسال بەرىدە... وسىدان وربىتە كەلە، جازۋشىنىڭ ادام جانىنىڭ ينجەنەرى ەكەندىگى تۋرالى تۇسىنىك كەلىپ شىعادى. بۇل سوزدەن شىعارما جاساۋشى اقىننىڭ تابيعاتىنىڭ وسال بولماۋى كەرەك ەكەندىگى تۋرالى اڭگىمە.

ءسوزدىڭ جانە ءبىر قۇدىرەتتى جەرى ول بايلانىس قۇرالى. قۇرال ول...نايزا سياقتى،قىلىش پەن قانجار سياقتى، زەڭبىرەك  پەن بومبا سياقتى.

مەنىڭ  «قازاقناما» كىتابىمداعى ءبىر ولەڭ بىلاي تۇيىندەلەدى:

«قولدا،قازاق،قولداساڭ،

قورلا،قازاق،قورلاساڭ.

جاراتامىن قالاي ءسوز،

ءوزىم قۇداي بولماسام!..»

مەن ءسوزدىڭ كۇشى مەنەن قۇدىرەتىن  وسىلايشا بادىرايتا دارىپتەيمىن. ويتكەنى،اقىن اۋزىنان شىققان قۇدىرەتى كۇشتى ءسوز دەگەن تىلسىمنىڭ ءتىرىنى تىرىلەي ءولتىرىپ، ءولىنى ءتىرىلتىپ جاتقانىنا مىڭداعان، ميلليونداعان مىسال تاۋىپ بەرۋگە بولادى... مەن جازۋشىمىن، سوزبەن جوقتى جاسايمىن، ولىمەن بىرگە كورگە كىرەمىن...مەنىڭ سوقىرمەن سوقىر بولىپ مونولوگ وقىعانىمدا تۇلا بويىڭىز كوگەرىپ، دەنەڭىز تۇرشىگىپ كەتەدى...مىسالى اتوم بومباسى تاستالعان كەزدە جانارىنان ايرىلعان جيىرما بەس جاسار حيروسيمالى سوقىر جىگىتتىڭ مونولوگى دەگەن ولەڭىمدى وقىعانىمدا، سىزدەر تۇگىل ءوزىمنىڭ دەنەم تۇرشىگەدى. ولەڭ 1970 جىل حيروسيما مەنەن ناگاساكيگە  اتوم بومباسىنىڭ تاستالعانىنا جيىرما بەس جىل تولعانىنا ارناپ جازىلعان. سول شاقتا حيروسيمالى سوقىر جىگىت تە، جانارى جاي وعىنداي جارقىلداپ وسى ولەڭدى  جازىپ وتىرعان مەن دە جيىرما بەس جاستامىز. ءبىز سوزبەن ايتقاندا، ادام ءساپي سياقتى ءوزىمىز جارالىپ بولعان سوڭ ءسوزدى، ءسوز ارقىلى بەينەلەنەتىن ويدى قابىرعامىزدان جاراتامىز. جاراتىپ بولىپ ونىڭ كوركىنە تاڭعالامىز. سۇيەمىز، قىزعىشتاي قوريمىز.

عىلىم بويىنشا ايتقاندا، ءسوز دەگەنىڭىز ويدىڭ سىرتقى قابىعى. جالپى ەموتسيا مالدا دا بار. ال ەكىنشى سيگنال سيستەماسىنا سويلەۋ، ويى مەن سەزىمىن ءسوز ارقىلى بەينەلەۋ كىرەدى. بۇل وركەنيەتتىڭ جوعارعى ساتىسىندا تۇرعان تىرىشىلىك يەسى، اداميزاتقا عانا ءتان نارسە.

       ادام ءساپي جارالعاننان بەرگى جەردە ءسوز ارقىلى ويلارىن بەينەلەگەن.ورتاقتاسقان. پىكىرلەسكەن. توپتارعا، تايپالارعا، قوعامدارعا بىرىككەن. دوستاسقان، داۋلاسقان، جاۋعا قارسى كۇرەسكەن...عاشىق بولعان. ويتكەنى، تىرىشىلىك تاريحى سوڭعى ەكى ءجۇز ميلليون جىلدىقتار  تاريحى...

     مۇنى عالىمدار گيپەربورەيا، پروتوتۇرك...دەپ جاتادى. ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ كىتاپتارىن، ماڭعىستاۋلىق زامانداسىمىز، مارقۇم سەرىكبول قوندىبايدىڭ كىتاپتارىن وقىڭىز. سوندا مەنەن گورى ارىرەك تۇكپىرلەيسىز. مەن ءسوزدىڭ تەورەتيگى ەمەس، اقىن رەتىندە ونىڭ پراكتيگىمىن. بىراق وسى جەردە مىنا نارسەنى ايرىقشا اتاپ وتكىم كەلىپ وتىر. ول دا بولسا، سوڭعى بىرنەشە مىڭداعان جىلداردا جازۋلار تاڭباعا تۇسكەن، تاڭبالار تاستارعا... تەرىگە،پەرگامەنتكە، قاعازعا تۇسە باستاعان. ول تۋرالى ايتىپ مەنىڭ نەم بار. عالىمدار ايتادى عوي. مەن تەك بار نارسەنى ەسكە ءتۇسىرىپ عانا وتكىم كەلەدى.

       بىراق وسى جەردە ءبىر نارسەنى ايتقىم كەلىپ وتىر.ول ءسوزدى جازۋ... كاكەن احانوۆ. ء«تىل ىبىلىمىنە كىرىسپە» كىتابىندا «جازۋ بىرىنشىدەن ۋاقىت تاڭدامايدى...ەكىنشىدەن ارالىق تاڭدامايدى...دەيدى عوي. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم،مەنىڭ العاشقى كىتابىمنىڭ اتى «جۇرەكتەگى جازۋلار».

-ەندى اڭگىمە اۋانىن وسى كىتاپقا، وزىڭىزگە بۇرساق...

 -كىتاپ 1977 جىلى جارىق كورگەن.مەن وسى ولەڭدەر جيناعىممەن 1980 جىلى 26 ماۋسىمدا سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى بولعانمىن. بۇل بيلەتكە سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گەورگي ماركوۆ مىرزا قول قويعان. ءدال وسىدان ءبىر اي كەيىن بۇل بيلەتكە قول جەتكىزە الماي ۆلاديمير ۆىسوتسكي قايتىس بولدى. ول سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى بولا العان جوق. قاراڭىز، قانداي ادىلەتسىزدىك!..

«جۇرەكتەگى جازۋلار» قايدان شىقتى؟..بىلەسىز بە، ول ۇلى اۆار اقىنى، لەنيندىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى راسۇل عامزاتۇلىنىڭ «بيىكتەگى جۇلدىزدار» كىتابىنان سۇيرەلىپ شىققانىن، مەنىڭ «قارا تاستاعى جازۋلار» ولەڭدەر توپتامامدى جازۋ ۇستىندە...  1968  جىلى ناۋرىز، مامىر ايلارىندا، ەسىكتەگى جازۋلار، بەسىكتەگى جازۋلار، قانجارداعى جازۋلار، ۋنتسكۋل تاياعىنداعى جازۋلار...ت.ب. تۇجىرىمداۋدان كەلىپ شىققانىن ەشكىم بىلمەيدى...

 راسۇل عامزاتوۆ ايتقانداي، بارلىق ادام اقىن، بىراق بىرەۋلەرى جازادى، ەكىنشى بىرەۋلەرى جازبايدى. قالاي جازۋدى بىلمەيدى...

 ماناعى ءسوز دەگەنىڭىزگە ميىما تاعى دا ءسوز تۋرالى سوزدەر ورالىپ جاتىر، ايىپ ەتپەڭىز. ءبىز،اقىندار ءۇشىن ءسوز الەۋمەتكە ەكى نۇكتەدەن...ەكى اعزادان بارادى. بىرىنشىدەن قۇلاقتىڭ تەسىگىنەن دىبىس ارقىلى بارادى.

ەكىنشىدەن كوزدىڭ جانارىنان... قاعازعا تاڭبالاۋ ارقىلى بارادى.

ويتكەنى ءسوزدى قالعان ءدام سەزۋ،تەرى سەزۋ،ءيىس سەزۋ ورگاندارى ارقىلى جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس.

 ادامدا بەس سەزۋ ورگانى بار. التىنشىسى اقىندىق ينتۋيتسيا.سوندىقتان اقىندى ولتىرگىڭىز كەلسە ونى وسى ەكى بايلانىس جۇيەسىنەن ايىرىڭىز.

قادىر اعامىز بىلاي دەيدى عوي:

و،زۇلىم اي،زۇلىم اي،

و،انتاتقان،انتاتقان،

وسال جەرىن ەرلەردىڭ،

قالاي عانا ءدال تاپقان!...»...

  ءسىز مەنى ولتىرگىڭىز كەلسە، ەلدەن،قازاقتان،قازاقتى قۇلاعى مەن كوز جانارىنان ايىرىڭىز...ويتكەنى مەن «قازاقناما» كىتابىنىڭ اۆتورىمىن.

 وي ورتاقتاسۋ، ديدارلاسۋ تۋرالى اڭگىمە بولعان جەردە مەنىڭ ەسىمە قادىر اعامىزدىڭ 1967 جىلى جارىق كورگەن «وي ورمانى» كىتابىنداعى مىناداي شۋماقتار تۇسەدى:

و،دوسىم،ويلان،بۇل انىق:

تۇسكەم جوق ءالى تابىتقا.

كورگەندە مەنى قۋانىپ،

كورىنبەي كەتسەم قامىقپا!،.

 

شىققانىم ءۇشىن ءبىر قونىپ،

قايىرام ءومىر وتەمىن.

كورىنۋ ءۇشىن جىر بولىپ،

كورىنبەي كەيدە كەتەمىن!..

ء سوز مۇزارت. ايسبەرگ. ونىڭ ۇشتەن ەكى بولەگى عانا ەمەس، جۇزدەن توقسان توعىز بولەگى سۋدىڭ استىندا.

 -قالەكە، سۇحباتىمىز ەندى قىزىپ كەلە جاتقان سياقتى. ەندى ويدان جازۋعا اۋىسساق..؟

 -ءيا، مەن ءسوزدى جازامىن.

ابۋتالىپكە،سەن ولەڭدى اۋىزشا شىعاراسىڭ، قولىڭا قالام الىپ،ونى حاتقا ءتۇسىر دەسە ءابۋتالىپ ايتادى عوي. قولىما قالام السام مەن ولەڭ تۋرالى ەمەس، قولىمداعى قالامدى قالاي ۇستاۋدى ويلانىپ وتىرامىن دەپ. ال مەن قالامدى قالاي ۇستاۋ تۋرالى ويلانبايمىن، ءسوزىمدى قالاي ەلگە جەتكىزەمىن دەپ ويلايمىن. قالامدى العاش رەت قولىما ۇستاعانىما بيىل الپىس ءۇشىنشى جىل. سونىڭ ەلۋ ءتورت جىلىندا شىعارماشىلىق ونەرمەن شۇعىلدانامىن.

مەنىڭ ەڭ العاشقى كىتابىم «جۇرەكتەگى جازۋلار» .كىتاپ 1977 جىلى وتە كەشىگىپ،15 جىل دەگەندە جارىق كوردى.سوندا دا بۇل كىتاپتىڭ شىققانىنا بيىل قىرىق جىل تولىپ وتىر.

 ەگەر اقىن كوزىنىڭ تىرىسىندە تۇزدالىپ، قاقتالىپ، مۋميالانۋى كەرەك بولسا، سول اقىن مەن شىعارمىن دەپ ويلايمىن كەيدە. بىراق بۇدان ۇتپاسام، ۇتىلعان مەنىڭ ەشتەڭەم جوق. پىشاقتىڭ قىرىنداي سول كىتاپتىڭ بارماعان جەرى شامالى. كىتاپتى شىعارماي التى جىل ۇستاعان شەنەۋنيك كىتاپ تەرىلىپ بولعان ساتتە مەنەن:

«كىتابىڭا ريزامىسىڭ ؟..» دەپ سۇرادى.

مەن: «ريزامىن!..» دەپ جاۋاپ بەردىم.

كىتاپتا 36 ولەڭ بار.

 بۇل كىتاپ 1977 جىلى الماتىعا،ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆتىڭ قولىنا ءتۇستى. ول مەنى ىزدەتتى. ويتكەنى بۇل كىتاپتا «قازاقشا موتيۆ» دەگەن ليريكالىق ولەڭ بار ەدى. بۇل كىتاپتى قازاق اقىنى ەرلان باعاي مەنىڭ قولتاڭباممەن اقىن اعامىز تۇمانباي مولداعاليەۆتىڭ قولىنا جەتكىزىپ بەردى. كىتاپتىڭ ءار داناسى سۇيرەلىپ تاريحقا كىرىپ بارعانىن ارادان قىرىق جىل وتكەندە ءسىز بەنەن ءبىز كورىپ وتىرمىز.

مەن تۋرالى بىرنەشە رەت «جىردىڭ ءبىر جۇمباق جۇلدىزى»، «ول ءالى ولگەن ەمەس»...دەگەن سياقتى كوپتەگەن ماقالالار قايتا قايتا جارىق كورگەن.

سونداعى ءبىر ولەڭدە:

«قايتا تۋعان قازاقتىڭ قۇتىندايمىن،

اناۋ-مىناۋ ارانعا جۇتىلمايمىن.

ءولدى دەگەن قۇزعىننىڭ ءۇمىتى عوي،

مەن ءالى ازىناۋلاق...

 تىپىرلايمىن!..»...         

بۇل مەنىڭ «قازاقناما» كىتابىمدا جارىق كورگەن جولدار. وسى جىلى 69 جاستامىن. جانە ىڭعايى كەلگەندە ايتا كەتكىم كەلىپ تۇرعان ءبىر نارسە. مەنىڭ ماڭعىستاۋ اقىندارىنىڭ ەلۋ تومدىعىندا ءبىر توم ولەڭدەرىم بار. جالپى ولەڭ سانى 170. ىلعي ماحاببات ولەڭدەرى. «مەن سەنى جاقسى كورەم!..» دەپ اتالادى. ينتەرنەتتىڭ «قازاق ادەبيەتى» جانە «ادەبيەت» اتتى سايتتارىندا ءجۇر. ونداعى ولەڭدەردىڭ كەيبىرى 50 جاستا.

تابىستى كەزدەرىم دە بار.

كەيبىر ولەڭنىڭ وزىندىك ءومىربايانى دا بار.

مىنە مىنانداي ءبىر  ءومىربايان ايتايىن:

 مىسالى مەكتەپ بىتىرەردەن ەكى جىل بۇرىن جازىلعان «قىس» اتتى ولەڭىم «بالدىرعان»نىڭ 1966 جىلعى № 1 سانىندا جارىق كورەدى. 1967 جىلى ت.قورداباەۆ پەن ز.بەيسەنباەۆتاردىڭ اۆتورلىعىنداعى قازاق سىنىپتارىنىڭ «اانا ءتىلى» وقۋلىعىنا كىرەدى دە جيىرما سەگىز جىل وقىتىلادى. ون جىلدان كەيىن بۇل ەكى شۋماق ولەڭ «بالدىرعاننىڭ كىتاپحاناسىندا» قايتادان جارىق كورەدى. كىتاپشانىڭ مۇقاباسىنىڭ سىرتىندا ابايدىڭ «قىس» اتتى ولەڭى. مۇقابانىڭ سىرتقى جاعىندا قالباي ءابدىراماننىڭ «قىس» اتتى ولەڭى. كىتاپشادا التى اقىن. اباي،تۇمانباي،ساعي...قالباي.تۇمانبايدىڭ ولەڭى ءبىر اق شۋماق. اباي اتامىزبەن ەكەۋىمىز مۇقابانىڭ سىرت جاعىندامىز. كىتاپشا «زۋلايدى شانامىز» دەپ اتالادى.

ال وقۋلىق جالپى تارالىمى ءۇش جارىم ميلليوننان ارتىق دانامەن الماتىداعى «مەكتەپ» باسپاسىنان 28 جىلدا جارىق كورگەن. 1995 جىلدارعا دەيىن.

-قالەكە، شىعارماشىلىعىڭىزعا جارتى عاسىردان استام ۋاقىت ءوتىپتى. ادەبيەتكە قالاي كەلدىڭىز؟ قايدا تۋىپ، قايدا ءوستىڭىز؟

 -تولەگەن ايبەرگەنوۆپەن جەرلەسپىن. ەكەۋىمى اعا،ءىنىمىز. مەكتەپتى 1953  جىلى قازاق تىلىندە، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ پروگرامماسى بويىنشا  وقۋدان باستادىم.سىزدەر وقىعان  كىتاپتاردى وقىدىم. باستاۋىش مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن جىلدارىمدا وتە كوپ كىتاپتاردى وقىپ تاۋىستىم. شىعارمالارىمدى بىرنەشە تىلدەردە جازدىم.ءتورت ءتىلدى ءوز انا تىلىمدەي بىلەمىن. سول تىلدەردە سول ەلدەردىڭ اقىنى رەتىندە جارىق كوردىم. 1980 جىلدان سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسىمىن. كىتاپ وقىعاندا ءتىل تالعاماي وقي بەرەمىن. بۇل مەنىڭ كەمشىلىگىم ەمەس،ارتىقشىلىعىم.

دۇنيەدەگى وتىز ەلدىڭ قاتارىندا بولامىز دەيمىز. سونىڭ ىشىندە ادەبيەتىمىز دە الدىڭعى وتىز ەلدىڭ قاتارىندا بولۋعا ءتيىستى. ول ادەبيەتتەردىڭ اراسىندا اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس، ورىس، جاپون، قىتاي، اراب، ءۇندى، تۇرىك دەگەن حالىقتار بار. ءبىز ءوزىمىزدىڭ اۋىلىمىزعا ۇزاعىراقتان، ون مىڭ، جيىرما مىڭ شاقىرىم قاشىقتىقتان، قولدان كەلسە عارىشتان، بەس ءجۇز شاقىرىم بيىكتەن كوز سالۋىمىز كەرەك.

العاشقى شىعارماشىلىعىم، مەنىڭ اقىندىق ونەرگە ۇمتىلۋىم 1962 جىلدىڭ كوكتەمىنەن، «كوكتەم» دەگەن ولەڭ جازۋدان باستالعان. سول جىلدىڭ كوكتەم، جاز ايلارىندا ەكى جۇزگە جۋىق ولەڭ جازعانمىن.توعىزىنشى سىنىپقا سول ەكى جۇزدەي ولەڭ جازىلعان قالىڭ داپتەرمەن كەلدىم. سول جازعان ولەڭدەرىمنىڭ بارلىعى دەرلىك مۇقيات ساقتالعان. 1963 جىلى ەڭ العاش رەت «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە مارات وتاراليەۆ دەگەن شىعاردى، ماڭعىستاۋلىق اقىندار قاتارىندا مەنىڭ دە بىرەر شۋماق ولەڭدەرىم ماقتالا باستادى. شىققان گازەتتەرىم «قازاق ادەبيەتى»، «قازاقستان پيونەرى»، بالدىرعان».

جانە بىردەڭەنى ايتايىن. مۇنى دا بىرەۋ بىلسە،بىرەۋ بىلمەيدى. مەنىڭ وزبەكستان جانە قاراقالپاقستان رەسپۋبليكالارىندا ءبىر جارىم ميلليون قازاعىم وتىر. مەن ولاردىڭ جەتىنشى سىنىپ «ادەبيەت» وقۋلىعى جانە حرەستوماتياسىندا ون ءبىر جىلدان بەرى وزبەكستان ءبىلىم بەرۋ مينيسترلىگىنىڭ بەكىتىلۋىمەن وقىتىلىپ جاتىرمىن. وقۋلىق «قوزى كورپەش بايان» سۇلۋدان باستالادى. شالكيىزدەن كەلە كەلە تولەگەن ايبەرگەنوۆ، مۇقتار شاحانوۆ، ومىرزاق قوجامۇراتوۆ، قالباي ءابدىرامان شىعارماشىلىعىنا ۇلاسادى.كىتاپتى ءار جىلى 14 000 قازاق بالاسى وقىپ جاتىر. بۇل دەگەنىڭىز 154000 قوسىمشا تارالىم دەگەن ءسوز.

 سىرتتاعى قازاق بالاسى ءبىزدىڭ قانداس باۋىرىمىز ەمەس پە؟ قاراقالپاقستان رەسپۋبليكاسى 1936 جىلعا دەيىنگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تەرريتورياسى ەكەنىن، ونى كىمدەردىڭ ءبىر قاپ كارتوشكاعا ايىرباستاعانىن ەسىڭىزدە ساقتاپ قويىڭىز.

 مەنىڭ ەڭ باقىتتى كەزەڭدەرىمنىڭ ءبىرى سول  1963-1965جىلدارعا تۋرا كەلەدى. مەنىڭ العاشقى ولەڭدەرىمدى وقىپ، پىكىر ايتقاندار، كومەكتەسكەندەر ءىزتاي،تىلەۋبەرگەن جۇمامۇراتوۆ،ساعي، مۇزاعاڭ، ءابدىلدا تاجىباەۆ، مۇقاعالي ماقاتاەۆ،تولەگەن ايبەرگەنوۆ، قادىر مىرزاليەۆ. ولار وتە كوپ. مەن سولاردىڭ بارلىعىنان ساباق الدىم. بارلىعىنا دا ولەڭدەرىمدى وقىتتىم. اقىنداردان جانىما ەڭ جاقىنى ساعي جيەنباەۆ پەن  تۇمانباي مولداعاليەۆ دەپ ەسەپتەيمىن.

مەنىڭ اقىندىق تاجىريبە الار كىتابىم سول جىلدارى «جاس قانات» جيناعى بولعان.ول كىتاپ 1959 جىلى باسىلدى. بۇل جىلدار قازاق پوەزياسىندا ۇلكەن ءبىر ليريكالىق باعىتتىڭ كەلۋ جىلدارى دەپ ەسەپتەيمىن.

 1947 جىل 15 مامىردا تۋىلعانمىن. قۇرداستارىم كەڭشىلىك مىرزابەكوۆ، ءومىرباي ساۋىرباەۆ، سەيسەن مۇقتارۇلى،تىنىشباي راحيموۆ، يرانبەك...ءسال عانا الدىمدا اقۇشتاپ باقتىگەرەەىۆ. 1963 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە «جىل قارلىعاشى» اتتى ولەڭدەر توپتاماسى جاريالانعان شاقتا مەنىڭ دە ازداپ يىعىم كورىنە باستاعان.

-قالەكە، ءسىزدىڭ كەزىڭىزدە حات جازىسۋ ادەمى ءبىر ءۇردىس بولاتىن. تىپتەن ءتىل ۇستارتۋ دەسەك تە ارتىق ايتقاندىق ەمەس. كوبىنە بايلانىس حاتتار ارقىلى بولعان عوي، سوندىقتان حات جازىسۋدىڭ ءرولى حاقىندا نە ايتار ەدىڭىز؟

-حات جازىسىپ تۇرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. سوسىن كۇندەلىك جۇرگىزۋ كەرەك. مەن حاتتار ارقىلى مۇزافار الىمباەۆپەن بايلانىستىم. وعان دا 51 جىل. وتە مىقتى قازاقتىڭ اقىندارىمەن بايلانىستىم. مەن ولارعا ولەڭ جولدايمىن. ولار ماعان حات جازادى. ول حاتتاردىڭ كوبى مەندە ساقتاۋلى. مۇزافار الىمباەۆ بۇدان ەلۋ جىل بۇرىن ءوزى حات جازدى. مىناۋ مۇزاعاڭ جازعان حات. الپىس بەسىنشى جىل، «بالدىرعان» جۋرنالى.مىناۋ «جۇلدىز» جۋرنالىنان ماقاتاەۆ جازعان حات. م.ماقاتاەۆ ولەڭدەرىمدى وقىدى. ەلۋ جىل بۇرىن. ءوزى حات جازدى. حاتى مەندە ءالى كۇنگە ساقتاۋلى. مىنە سول حات.

تولەگەن ايبەرگەنوۆ الماتىدا قاسىنا ەرتىپ ءجۇردى. كومەك بەردى. قوناق بولىپ جۇرگەن باسپاناسىنا اپارىپ پانالاتتى. بەرقايىر امانشين دەگەن اعامىزبەن تانىستىردى. ول دا بىزگە جاردەم بەردى. بىرەر جىلدان سوڭ ايبەرگەنوۆ كەتتى. توعىز جىلدان كەيىن مۇقاعالي ماقاتاەۆ قايتىس بولدى. ەكەۋى دە مەنىڭ اعالارىم ەدى.

 وسى جەردە كىتاپ وقۋ جايلى ايتقىم كەلەدى. وقۋى از ادامنىڭ ولەڭدەرى جۇتاڭ كەلەدى. وقۋ،ۇيرەنۋ  اقىننىڭ ىرگەتاسى. اقىن بولۋ ءۇشىن تەك قازاق اقىندارىن عانا ەمەس، كوپ ەلدەردىڭ اقىندارىن وقۋ كەرەك. سوندا ءوز ادەبيەتىڭنىڭ دەڭگەيىن انىق بىلەسىڭ. اقىن بولۋ ءۇشىن تەك عانا ءوز ءداۋىرىڭنىڭ اقىندارىن عانا ەمەس، بۇكىل اداميزات جاراتقان قۇندى شىعارمالارمەن تانىستىعىڭ بولۋ  كەرەك. وتە كوپ وقۋ كەرەك.

 الپىسىنشى جىلدارى قازاق ادەبيەتىنىڭ ىرگەتاسىندا،ءبىزدىڭ ىرگەتاسىمىزدا تۇرعان اقىندار، وتە مىقتى اقىندار بولدى. ولاردىڭ بارلىعىن سىزدەر تانيسىزدار.مىسالى، كوگىلدىر باقشا سىر ايتتى، سىر ايتتى مىلقاۋ ءتۇن ماعان. كوگىنەن بۇگىن ءجيى اقتى، جۇلدىزدار كوزىن جۇمباعان...تۇمانباي مولداعاليەۆ.

مىسالى، سەن مەنى ويلادىڭ با، تۇسىمدە كوردىم، توبىلدىڭ ورمانىندا، توبىلعى ىشىندە كوردىم. سىرباي ماۋلەنوۆ.

مىسالى، ابزال جار، ارۋ اق زالدار، اق زالدار، اپپاق ۆوكزالدار، تىلەۋلەس جەرگە اتتاندىم، تىلەڭدەر ماعان اقجولدار...مەن سەنى كوپ ىزدەگەم، ءاندى ارمان، ارميالى ارمان،سابىلىپ شارتاراپتان،بۇراڭ بەل داريالاردان،بۇرىمى تارقاپ اققان.تولەگەن ايبەرگەنوۆ دەگەن سياقتى.

-اقىن ەڭ الدىمەن ۇستەلگە وتىراردا نەگە ءمان بەرۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟ كىتاپ شىعارۋدىڭ مۇمكىنشىلىگى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟

 -ءCوز، سويلەم اقىننىڭ سازبالشىعى، ەرمەكسازى. قولىنداعى قۇرالى. مىنە وسىعان ءمان بەرۋى كەرەك. وسى كۇندە قولىنا قالام الىپ اقىندىققا تالاسقاننىڭ، اقىندىق قۇقىعىن سۇراي باستاعاننىڭ  مىنا ماڭعىستاۋدا كوپتىگى سونشالىقتى، ءيتتى ۇرساڭ اقىننىڭ باسىنا ساريدى. اقىن دەگەن ونشالىقتى كوپ بولا بەرمەيدى عوي. ماڭعىستاۋدا وتە ناشار اقىندار كوپ. سوندىقتان ولەڭ جازاتىن اقىننان، ولەڭ جازباعان ادامدى قاھارمان سياقتى كورەمىن.

اقىن ءوزىنىڭ مال باققان اۋىلىنان اۋلاقتاۋ، بيىگىرەك دوڭگە شىعىپ، ءوز اۋىلى تۋرالى ويلانۋى كەرەك شىعار. ول اۋىل سەنىكى. سەن ءوز اۋىلىڭدى ەلدەن ارتىق جاقسى بىلگىڭ كەلسە، راسۇل عامزاتۇلىنىڭ «مەنىڭ داعىستانىم» شىعارماسىن وقى! ءوز اۋىلىڭا جارامساقتانۋدان اسا الماساڭ سەنىڭ وتە ناشار اقىن، وتە ناشار ازامات بولعانىڭ.

سوندىقتان...

كەلگەنىم جوق بۇل جەرگە ولەڭ ىزدەپ،

كەلدىم بىرگە قوسىلىپ ولەمىز دەپ.

ءاۋ باسىندا بىرەۋلەر ءشاي بەرگەن جوق،

توبەدەگى ءشاي بەرسە...

بەرەمىز دەپ!..

 ال بۇل جەردە يت تە جازۋشى، بيت تە جازۋشى، جىندىنىڭ دا ءبىر ەكى كىتابى بار. اقىننىڭ كوپتىگى سونشالىقتى، ولەڭ جازباعان ءبىر ازاماتتى تاۋىپ ەدىم،ۇيىنە اۋليە ساناپ زياراتقا بارعىم كەلدى.

«جاقسىم دا بار ءوزىمنىڭ،جامانىم بار،

جۇيرىگىم بار قاسىمدا،شابانىم بار.

وزگە اقىننىڭ قالبايعا كەرەگى جوق،

جازبايتۇعىن ءوزىمنىڭ امانىم بار!..-دەپ ءبىر جەتپىسكە كەلگەن امان دەگەن قۇرداسىمدى ماراپاتتاعانىمدى جاسىرمايمىن.

 بىزدە كىتاپ شىعارۋدىڭ مۇمكىنشىلىگى وتە كوپ. بۇل ارينە پروگرەسس. بىراق كىتاپتىڭ قادىرسىزدەنۋى،وقىلماۋى اقىننىڭ قادىرسىزدەنۋى دەگەن ءسوز. ءۇش دارىنسىزدىڭ كىتابىن شىعارىپ بەرسەڭىز، سول ءۇش دارىنسىز، ازىناۋلاق ۋاقىت وتكەن سوڭ ءبىر دارىندىنى ۇرىپ جىعادى. ەكى ادام، ءبىر ادامنىڭ قۇدايى دەگەن ماقالدى بىلەسىز عوي. مىنە بۇل رەگرەسس.

 سوناۋ الپىسىنشى جىلدارى ورىستىڭ ۇلكەن اقىندارىنىڭ ءبىرى ميحايل يساكوۆسكي كىتاپتى شىعارماۋ تۋرالى ماقالا جازدى. ميحايل يۋرەۆيچ لەرمونتوۆتان تاڭدامالىڭدى شىعارىپ بەرەيىك دەگەندە اقىن ون ءۇش اق ولەڭىن اپارعان كورىنەدى. ال قالعان ولەڭدەرىڭىز قايدا دەگەندە اقىن: مەنىڭ وزگە ولەڭىم جوق دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. جانە ءبىر ماسەلە اقىن بولعان كىسىنىڭ كىتابىن، اقىن بولعاننان كەيىن شىعارۋ كەرەك ەمەس پە؟ جوق بىزدەگى مۇمكىنشىلىكتىڭ كوپتىگى سونشالىقتى، ءبىز اقىن بولۋى مۇمكىن ادامنىڭ دا، اقىن بولماۋى مۇمكىن ادامنىڭ دا كىتابىن الدىن الا شىعارىپ بەرىپ جاتىرمىز. مىنە ماسەلە قايدا؟!.

 -ەندى جاس اقىندار شىعارماشىلىعى...

-...ءتۇسىندىم. ادەبيەتتە جاس اقىن دەگەن تەرمين بار. بۇرىندارى جاس اقىن وتىزدا، قىرىقتا بولاتىن. ال قازىر جاس اقىن ون التىدا سىزدانادى. داۋىسىن جۋانداۋ شىعارعىسى كەلەدى. بىراق قۇداي ءالى بەرمەگەسىن ول داۋىس قايدا بارادى، شىڭكىلدەيدى...جالعان ماراپات وزىنەن وزگەنى بىلمەيتىن گرافومونداردى، ليدەرلەردى جاساپ شىعارادى. بۇل ليدەرلەر مەن گرافوموندار وزىنەن ءارى ءوسىپ ەشقايدا بارا المايتىن ناشار اقىنداردى ماراپاتتايدى. ادەبيەتتە وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق دەگەن شەكارا جوق. ول جالپى الەمدىك، ەڭ كەم دەگەندە ۇلتتىق. گەتە، گەينە، شيللەر دەگەن سياقتى. بايرون، بەرانجە، اباي،ماقتىمقۇلى،ءاجىنياز دەگەن سياقتى... ايتماتوۆ پەن مۇقتار اۋەزوۆ دەگەن سياقتى. ولار ءوز ەلىنىڭ دە، دۇنيەجۇزى ادەبيەتىنىڭ دە بەدەلىن ارتتىردى.

تۇلپارلار تۋىلا بەرەدى...

راسۇل عامزاتۇلى «مەنىڭ داعىستانىم».

سەرۆانتەس «دون كيحوت».

پروسپەر مەريمە،ستەفان تسۆەيگ،ازيز نەسين...دەگەن سياقتى. جوق قوي ولار قازىر. بىراق نيكيتا سەرگەەۆيچ حرۋششەۆ ايتپاقشى، ءسۇت كوپ بولا بەرسىن، قايماق سۇتتەن شىعادى دەپ ۇمىتتەنەمىز- داعى.

-ايتقانداي، قالەكە، ادەبيەتتىڭ نانى بار دەگەن ءسوزدى كوپ ەستيمىن. مىنە سول تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى؟

 -ادەبيەتتە ارقاشان نان جوق. پۋشكين الپىس مىڭ سوم قارىزبەن كومىلدى. ونىڭ ايەلى ناتاليا گونچاروۆا ءار جىلعى كيىمىنىڭ وزىنە الپىس مىڭ سوم جۇمساپ وتىردى. گوگول  قىرىق سوممەن ءبىر اي كۇن كوردى. قىرىق  سومعا كىتاپحانادان  شيللەردىڭ كىتابىن الىپ وقىدى.

 اقىندار شىعارماشىلىقپەن شۇعىلدانۋى كەرەك قوي. مەن ەڭ سوڭعى قالاماقىمدى ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز سەكسەن ءبىرىنشى جىلى الدىم. ولەڭىمنىڭ ءار جولىنا ءبىر سوم جيىرما تيىننان، ءۇش باسپا تاباق كىتابىما ەكى مىڭ بەس ءجۇز جيىرما بەس سوم جيىرما تيىن تولەدى. مەن سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسىمىن. بيىل وتىز بەس جىل. وتە كەش ءوتتىم.

 اقىن شىعارما جازۋ ءۇشىن قارىنى توق بولۋى كەرەك. بىرەۋگە بىردەڭە دەۋى ءۇشىن ول ەركىن بولۋى كەرەك. ال ەركىن بولۋى ءۇشىن ونىڭ قالتاسىندا قاراجاتى بولۋعا ءتيىستى.

 شىعارماشىلىق اقىندى باعۋعا ءتيىستى. ويتكەنى، جۇمەكەن اعامىز ايتپاقشى «اققۋدىڭ دا جەمساۋى بار...». قازىرگى زامان مىنە وسىنى ۇمىتقان. بۇرىندا دا سولاي بولعان. سوڭعى عاسىرلاردا دا سولاي بولادى. نان تابامىن دەسەڭىز ادەبيەتتەن كەتىڭىز...

 -قازىر اقىن-جازۋشىلاردىڭ كىتاپتارى توم توم بولىپ، باسپا تاباعىنا ۇاراساڭ باسىڭداعى بوركىڭ ۇشاتىنداي بولىپ شىعىپ جاتىر. بۇعان نە دەيسىز؟

 -قازاق پوەزياسىنداعى وتە-موتە باعالى كىتاپتار وتە كىشكەنە كىتاپتار بولدى. ءىزتاي مامبەتوۆتىڭ «تابانتال»، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ «كۇي»، تۇمانباي مولداعاليەۆتىڭ «زۋلايدى كۇندەر»، قادىر مىرزاليەۆتىڭ «وي ورمانى»، تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ «ومىرگە ساياحات»، مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ «قارلىعاشىم كەلدىڭ بە؟» ت.ب. ولار اسىپ كەتسە ەكى باسپا تاباق كىتاپتار، جەتپىس، سەكسەن بەت. ءجۇز بەتتىگى دە بار اراسىندا. بۇكىل قازاق حالقى جاتقا بىلەدى...

 ال ءبىزدىڭ كەنجەبەكتىڭ كىتابى ون بەس جارىم باسپا تاباق! مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ ولەردە قولىنا ۇستاپ، ەندى مەن ولمەيتىن بولدىم دەپ راحاتتانىپ، جاستىعىنىڭ استىنا جاستانىپ ولگەن كىتابى جەتى اق باسپا تاباق. قۇدايىم-اي، مىنە بىزدەر قاندايمىز؟ مىنە ءبىز قالاي ولتىرەمىز حانتاڭىردەي اقىنداردى. جەلىن ىشىنە قاماپ، جان-جاعىن شىرماپ، الدىنا شلاگباۋم تۇرعىزىپ، قولىن  نانعا جەتكىزبەي، سۋعا جەتكىزبەي...يت تىشىپ جاتقان قاعازعا جەتكىزبەي...ماتاپ، شىنجىرلاپ، شلاگباۋمنىڭ الدىندا ءوزىنىڭ گالستۋگىمەن ءوزىن بۋىندىرىپ...

 مەنىڭ ولەڭدەرىمدى «جۇلدىز» جۋرنالىندا شىعارايىن دەپ جاتقاندا ماقاتاەۆتى جۇمىسىنان ايداپ، قۋىپ جىبەردى. ولەڭىم باسىلعان جوق. مۇقاعالي وتىرىكشى بولدى. ونىڭ ورنىن كىمدەر الدى؟ حاتتارى بار مەندە مۇقاڭنىڭ... بىلەمىن ولاردى. ولاردىڭ دا ءبىرازى مىقتى اقىندار. بىراق ماقاتاەۆتاي ەمەس ەكەنىن كوزبەن كورىپ وتىرسىزدار.

مەنىڭ ولەڭدەرىم «جۇلدىزدىڭ» ارادان 444 سانى وتكەندە، 37 جىل وتكەندە بارىپ باسىلدى. قايتا قايتا باسىلدى.

مۇقاعالي اعا دەگىم كەلەدى قازىر...

مۇقاعالي اعا!

حاتىڭدى العانىما بيىل مامىر ايىندا 50 جىل!

ءسىزدى ەلۋ جىلدان بەرى اعالاۋمەن كەلەمىن. راحمەت سىزگە دە، مىنا كۇندەرگە جەتكەن ماعان دا!..

مەن دەگەنىڭىز قازاقپىن. تاشكەنتتە باسىلعان ولەڭدەرىمدە دە، نوكىستە باسىلعان ولەڭدەرىمدە دە، تاتار،باشقۇرت، ازەربايجان تىلدەرىندە باسىلعان ولەڭدەرىمدە دە وسى سەرپىن ۇرىپ تۇر!...

-قالەكە، راحمەت! ۋاقىتىڭىزدى ءبولىپ سۇحبات بەرگەنىڭىزگە جانە بيىل كەلىپ جەتكەن 70 جاسىڭىز قۇتتى بولسىن!

-راحمەت سەندەرگە! مەندەي شالدى ەلەپ-ەسكەرىپ، ىندەتىپ تاۋىپ العاندارىڭا، ەل الدىنا شىعارماق بوپ وتىرعاندارىڭا!

 سۇحباتتاسقان ساعىندىق رزاحمەتوۆ،

ماڭعىستاۋ وبلىسى،

اقتاۋ قالاسى  20 ءساۋىر، 2016 جىل.