قازىر قازاق پروزاسىنا سونى لەپ، تىڭ سەرپىن اكەلگەن جاس قالامگەردىڭ لەگى وزدەرىنىڭ تىرناق الدى تۋىندىلارىمەن وزىندىك شىعارماشىلىق مۇمكىندىكتەرىن ءسوز تانىعان جانعا بىردەن اڭداتا باستادى. ەڭ قيىن جانر – قازاق نوۆەلليستيكاسىنا  جوقتى-باردى ءسوز ەتپەي، الاش قوعامىنداعى «كىشكەنتاي ادامدار» تاعدىرىن ورىندى قالام ۇشىنا ىلىندىرگەندەر قاتارىندا سالتانات مينايحاندى ءبولىپ-جارىپ ايتۋعا بولادى.

جاس قالامگەردىڭ «200 تەڭگە» اڭگىمەسى جاڭا بۋىننىڭ ەكى بىردەي پروبلەماسىن (قارىن مەن رۋحتى) ءبىر ەپيزود بويىنا سىيدىرا بىلگەن. ءارى تامسىلدىك اڭىستا جازىلعان تۋىندىدا بار-جوعى ەكى كەيىپكەر عانا بار. ناۋتراليستىك سۋرەتتەۋ قىسقا قايىرىلىپ وتىرادى.  اۆتور جاستاردىڭ دەر كەزىندە تاماقتانا بەرمەۋىن – الەۋمەتتىك فاكتور رەتىندە ايقىن تانىتادى:

جولداس ۇيقىسىنان ەرتە تۇردى. تۇردى دا بەتى-قولىن جۋماستان قازان-اياقتى سىلدىرلاتىپ قالعان-قۇتقان تاماق بولىپ قالار دەگەندەي تىمىسكىلەندى. دىم جوق. قاڭسىپ قالىپتى. كەشە وزدەرى ءىشىپ-جەگەن قالىبى، استاڭ-كەستەڭ كەسەلەر، كەرزەندەر شاشىلىپ جاتىر.  قىنجىلعانداي قارنىن سيپاپ، ساكەننىڭ ترۋبكاسىن كوتەرۋگە دارەتحاناعا كىرگەن سوڭ شايىنا سالىپ، جۇمىسىنا بەتتەدى.

ءتۇس بەسىننەن اۋعان ۋاقىتتا جۇمىسىنان شىعىپ جاتاقحانا مەكەنىن بەتكە الىپ، اسىعىپ كەلەدى. قارىن قابىسىپ قالعانداي قىرىپ اۋىرادى. قالتاسىن اقتاردى. 200 تەڭگەسى بار ەكەن. جول-جونەكەي تالعا جاق بىردەڭە الام دەپ ويلاعان”.

ءبارى دە سەنىمدى، ءبارى دە ازاتتىق ۇلاندارىنىڭ باسىنداعى كۇندەلىكتى جايت. بىراق اۆتور قارىننىڭ تويۋىنان بولەك، رۋحاني قۇندىلىق بار ەكەندىگىن باسا كورسەتەدى:

“ايالداما ىرگەسىندە جايىلعان كىتاپتارعا نازارى كەتتى. كوزى جانىپ كىتاپتى الىستان جىلى قابىلداپ، سۇيسىنگەنى بولماسا ساتىپ الام دەگەن وي استە كەلمەگەن بولاتىن. قالاي قولىنا ىلىككەنىن اڭداماي جيۋل ۆەرننىڭ كىتابىن اقتارىپ تۇرعانىن تەلەفونى شىرىلداعاندا ءبىر-اق اڭعاردى. تۇرعان كىتاپتاردىڭ بارلىعى دەرلىك الەمدىك كلاسسيكا ەكەن. دجەك لوندون، ەرنەست حەمەنگۋەي، وسكار ۋايلد، لەۆ تولستوي، ونورە دە بالزاك سياقتى ساقا جازۋشىلار كوزگە، كوڭىلگە توق كورىنەدى. كىتاپ قىزىعىنا كىرىپ كەتكەن جولداس ساتۋشى شالدى استە بايقاماعان ەكەن. كەلگەن تۇتىنۋشىنى، جوق... كىتاپ قۇمار قارا بالانى ول دا ەلەيتىن ءتۇرى جوق. ءوزى دە كىتاپ وقىپ وتىر. كوزىندە اينەگى تومپايعان كوزىلدىرىك. سەلدىر شاشىنان، جۇقا قۇيقاسىنان وتكەن كۇن ىستىعىنا دا تۇكىرگەنى بار، ىرعالىپ قۇلاعالى وتىر. وقىپ وتىر... ۇستىندە قۋراڭقى قارا كوستيۋم; ەكى جان قالتاسى، قوس جاعاسىنىڭ ورايى كۇنگە شاعىلىسىپ جىلتىرايدى. كۇللى كەلبەتىن ءومىر داۋىلى جۇلمالاپ كەتكەندەي قوجىق-قوجىق، الەم-جالەم تولقىن سەكىلدى. وڭ تىزەسىنە سۇيەنگەن ءۇشىنشى اياعى تۇر. ول دا قاجىعان...”

كىتاپ كەرەكسىز بولعان زاماندا ونى ساۋداعا شىعارعان قاريانىڭ تىرلىگى پەرسوناجدىق مونولوگپەن الماسادى دا، الەمدىك ادەبيەت تاريحىنداعى قازاق ادەبيەتى ءۇشىن سۇراق جاۋاپتىق ۇكىم شىعارىلادى. ءبىز قانشا جەردەن ماقتانايىق، الەم ادەبيەتى تاريحىنا سۇبەلى تۋىندى قوسۋدا كەمشىن ءتۇسىپ جاتىرمىز. ونىڭ سەبەبى – كلاسسيك ەمەستى كلاسسيك اتتاندىرۋىمىز. بۇعان جاستار كونبەيدى. وسى ادەبي پروتەست – سالتانات اڭگىمەسىنىڭ لەيتموتيۆى. ونى اۆتوردا جاسىرمايدى. ەندى سول پىكىرگە ورىن بەرەيىك:

ء“ار جازارماننىڭ وزىندىك جازۋ ارناسى مەن ءستيلى بولادى. مەنىڭ ءستيلىم –  وسى. ءدال وسىنداي داۋ تۋدىرۋ ءۇشىن جازىلعان دەسە دە بولادى. جازام دەۋشىنىڭ جازعانىن حالىق تولىق قابىلداپ قويسا ونىڭ نەسى جازۋشى، نەسى ونەر. تاڭىردەن بەرگەن ارتىقشىلىق دەگەن وسى. ءبىر وقىرمان ءبىر-اق جەرىن، بىرەۋى ءبىر بولىگىن تۇسىنسە ول اركىمنىڭ ءوز تابيعاتىننان. تولىق ءتۇسىنۋ وزىمە دە ءتان ەمەس”، - دەيدى سالتانات وسى اڭگىمە جارىق كورگەن massaget.kz سايتىندا وسى تۋىندىسىنا پىكىر ايتۋشىلارعا.

قالامگەر ءوز بۋىنىنا ءتان ادەبي پروتەستى اڭگىمە قاۋىزىنا سۇراق-جاۋاپ رەپەتىمەن سىيدىرادى، ءارى نولدىك پەرسوناجدىق كانوندانعان ەسكى تۇسىنىك پەن كۇنى تۋعان قوسار پەرسوناجدىق جاڭا ۇعىنىلىمدى ءبىر-بىرىنە قارسى قويادى. اۆتوردىڭ نولدىك پەرسوناجىنىڭ استارىندا قازىرگى قازاق قوعامىن بيلەگەندەر مەن كەڭەستىك داۋىردە ادەبي داڭقى اسقاقتاعان تالايلاردىڭ ءپروتوتيپى جاسىرىنىپ نارراتسيالانادى. جاستار قازاق پروزاسىنىڭ نارراتسياسىن مۇلدەم وزگەرتىپ جىبەردى. مىناۋ سونىڭ ءبىر مىسالى:

“جولداستىڭ جان ايعايى ۇزاققا سوزىلعان بولۋى كەرەك. ء«يا، بالام، ايتا بەر. قاي كىتاپتى قالايسىڭ؟»، – دەگەن ساتۋشى شالدىڭ ءسوزى ويىن بوگەدى.

– اتا، ءسىز ءوز زامانىڭىزعا جاقىن  كىتاپتاردى ساتىپ وتىرعان سياقتىسىز. قىزىعى، كىتاپتارىڭىزدىڭ اراسىندا ءبىزدىڭ ادامداردىڭ شىعارمالارى جوق. نەگە، اقساقال؟ – دەپ الگىندەگى ويىنىڭ جالعاسىن ايتقانىن «اقساقال ادام» تىركەسىن ىشتەي قايتالاعاندا ۇعىندى. ويىن وقىپ وتىرعانعانداي:

– ە-ە، ولار دا ادام با؟ بىلمەپپىن، ادامدار پولكاسىنان ۇشىراتا المادىم، – دەپ الگى شال ءبىر ەسكى كىتاپتىڭ سىرتقى مۇقاباسىن كارى قولىمەن ءسۇرتىپ قويدى.

– ءيا، اقساقال، ايتۋلارىنا قاراعاندا ادام-اۋ.

– باسە، مەنىڭ ساتىپ وتىرعان كىتاپتارىمدى مەنسىنبەي نانسىز قالدىرىپ جۇرگەنى سول دە...”

جانە اۆتوردىڭ ءتۇيىن شوعىردا قازاق مادەني كەڭىستىگىندە مىلتىقسىز مايدان ءجۇرىپ جاتقانىن تانىتۋدا ورىس الەمىنە ءتان عالامزاتتىق سيمۆولعا جۇگىنەدى. ول سيمۆول – تولستويدىڭ «ۆوينا ي ءميرى». بۇل جاي سوعىس ەمەس، ۇلتتى رۋحاني ەكىگە بولەتىن بىردە تولاستاپ، بىردە قايىرا ءورشيتىن ورىس تىلدىلەر مەن قازاق تىلدىلەر  اراسىنداعى الاشتىڭ ماڭدايىنا جازعان ماڭگىلىك مايدان.

كىم جەڭەدى وسى قانسىز قاقتىعىستا ول بارىمىزگە بەيمالىم. شاعىن اڭگىمە 200 تەڭگە جايىندا ەمەس، سول تەڭگەنى قولىنا ۇستاۋشىلاردىڭ ساتىپ الۋ قابىلەتىنىڭ قاي تىلدە سويلەۋشىلەردىڭ اراسىندا باسىم ەكەندىگىن تامسىلدەۋ. سالتانات جاس بولسا دا، ومىردەن تۇيگەنى كوپ قالامگەر ەكەندىگىن ايتار ويى كوپ، تۇسپالدى دا، تامسىلدىك نوۆەللاسىمەن تانىتا ءبىلدى.

تەك وسىنداي شاعىن ەپيزودقا ۇلتتىڭ قوردالانعان پروبلەمالارىن سىيدىرعان تۋىندالار لەگىن ومىرگە اكەلۋدەن تانبا دەگەن ارزۋلى ۇمىتپەن جاس تالاپ پروزاشىنىڭ باس-اياعى شىمىر اڭگىمەسىنىڭ سوڭعى بەتىن جاپتىق.

ءابىل-سەرىك ابىلقاسىمۇلى

Abai.kz