ال ول... اشقان جاڭالىقتارىن جۇزەگە اسىرا الماي ءجۇر. نەگە؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرمەستەن بۇرىن  مىنا تومەندەگى جايتتاردى بايان ەتەلىك.  

(عالىم قازىر 72 جاستا…. ونى قازىر شەتەلدىكتەر شاقىرىپ ءجۇر، الاياقتار دا اينالدىرىپ باعۋدا).

جەر بەتىندەگى ادامزات بالاسى بۇگىنگى كۇنگىدەي ءومىر سۇرە بەرسە، 15 جىلدان سوڭ تابيعي اپاتتار قاتارى كوبەيە ءتۇسۋى ىقتيمال دەگەن بولجامدار بار.   وتكەن جىلى قىتايدىڭ ەكى قالاسىندا اۋانىڭ قۇرامى بۇزىلىپ، وتتەگى جەتىسپەگەنى جايلى اقپارات  قازاق ءباسپاسوزىنىڭ بەتىندە دە جاريا كوردى. ەكولوگيالىق اپاتتىڭ جاقىنداۋىنا بايلانىستى ادامزات بالاسى كومىرسۋتەكتىڭ قالدىعىن اۋاعا تاراتپاۋ ءۇشىن ونى بىرتە-بىرتە قولدانىستان شىعارىپ تاستاۋعا ءماجبۇر. بۇگىنگى كۇنى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ بارلىعى وسىنىڭ قامىندا. سونىڭ ەڭ ۇلكەن ءبىر شاراسى، قازىرگى مۇناي ونىمىمەن جۇمىس ىستەيتىن ىشتەن جانۋ دۆيگاتەلدەرىن ەلەكتر دۆيگاتەلدەرىمەن الماستىرۋ بولىپ تۇر.

بۇگىنگى تاڭدا ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ 90%-ى ەلەكتر گەنەراتورلارىنان الىنادى دا، بۇنىڭ 60%-ى دۆيگاتەلدەرگە جۇمسالادى. 2010 جىلعى دەرەك بويىنشا، ەلەكتر دۆيگاتەلدەردى ەكسپورتقا شىعارعان العاشقى 10 ەل مىناداي: قىتاي — 7 ملرد دوللار، جىلدىق ءوسىمى 13%; گەرمانيا — 6 ملرد دوللار، جىلدىق ءوسىمى 9 %; جاپونيا — 3 ملرد دوللار، اقش — 3 ملرد دوللار، مەكسيكا — 2 ملرد دوللار، فرانتسيا — 2 ملرد دوللار، يتاليا — 2 ملرد دوللار، چەحيا — 1 ملرد دوللار، شۆەيتساريا — 1 ملرد دوللار، تايلاند — 1 ملرد دوللار. الايدا، بۇگىنگى ەلەكتر دۆيگاتەلدەرىنىڭ پايدالى اسەر كوەفيتسيەنتى (پاك) تومەن. ەۋروپالىق وداق ەس 60034-30 ستاندارتىنا وراي  2017 جىلعا دەيىن ەلەكتر دۆيگاتەلدەردىڭ ورتاشا پاك-ءىن 86%- عا جەتكىزۋدى تالاپ ەتىپ وتىر. مۇنداعى نەگىزگى ماقسات: قازىرگى ۇشاتىن اپپاراتتارداعى، اۆتوكولىكتەردەگى ىشتەن جانۋ دۆيگاتەلدەرىن ەلەكتر دۆيگاتەلىمەن الماستىرۋ. ءسويتىپ، اۋا تازالىعىن ساقتاۋ. ماسەلەن، گەرمانيا 2020 جىلى 1 ميلليون ەلەكتروموبيل جاساپ شىعارماق. ونىڭ سانىن 2030 جىلعا شەيىن 6 ميلليونعا جەتكىزبەك. ەۋروپاداعى باسقا ەلدەر دە وسى تاراپتا ەڭبەك ەتۋدە. ال قىتاي 2020 جىلى ەلەكتروموبيلدەردىڭ سانىن 5 ميلليونعا جەتكىزبەك ەدى، بىلتىرعى قاتەردەن سوڭ مۇنى ەكى ەسە ارتتىرۋدىڭ جولىن قاراستىرۋدا. بۇلاي ىستەمەسكە امالدارى دا جوق، سەبەبى «قاشقانمەنەن قويا ما قودار اعاڭنىڭ» كەرى كەلىپ تۇر. قىتايعا تونگەن قاۋىپ ىرگەدەگى بىزگە دە جاقىن ەكەنىن وقىرمانىمىز ۇعىپ وتىرسا كەرەك.

وسى ماسەلەنى شەشۋگە قازاقستاننىڭ الدىڭعى قاتارلى عالىمدارى دا تالاپ قىلۋدا. ماسەلەن، پروفەسسور الدان ساپارعاليەۆ ۇسىنىپ وتىرعان دۆيگاتەلدەردىڭ ورتاشا پاك-ءى 94%. ەلەكتر ەنەرگياسىن 2 ەسەنىڭ ۇستىندە ۇنەمدەيدى. بۇل — جاڭا قوندىرعىنى جاپپاي پايدالانعان كەزدە ميللياردتاعان اقشا ۇنەمدەلەدى دەگەن ءسوز. مۇنىڭ ۇستىنە ونىڭ دۆيگاتەلدەرى تۇرلەرىنە بايلانىستى 2-دەن 4 ەسەگە دەيىن جەڭىل بولماق. قولىندا حالىقارالىق جانە امەريكانىڭ پاتەنتتەرى بار. قىتاي مەن جاپوندىكى تاعى تۇر. بارلىق دەتالدارى ەسەپتەلگەن، ماتەماتيكالىق مودەلى جاسالعان. ا.ساپارعاليەۆ — ەلەكترونيكا سالاسىنىڭ مامانى. 01.04.04 – فيزيكالىق ەلەكترونيكا، ونىڭ ىشىندە كۆانتتىق ەلەكترونيكا ماماندىعى بويىنشا 1989 جىلى حاركوۆ قالاسىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان.

«زاريادتالعان بولشەكتەردىڭ تۇراقتى ەلەكتروماگنيتتەر ورىسىندەگى كەڭىستىك جانە ۋاقىت بويىنشا فوكۋستەلۋىنىڭ جالپى تەورياسى» دەپ اتالاتىن ديسسەرتاتسيالىق جۇمىسىنىڭ ناتيجەلەرىن جوعارى باعالاپ، عالىمدى امەريكانىڭ كوسموستى زەرتتەۋ ورتالىعى (ناسا) 22 جىلدان كەيىن نوبەل سىيلىعىنان ۇمىتكەرلەردىڭ قاتارىنا ۇسىندى. سوندىقتان ءوز سالاسىنىڭ ناعىز مامانىنىڭ بۇل جاڭالىعىنا كۇمان كەلتىرۋدىڭ رەتى جوق دەپ ەسەپتەيمىز.

ادامزات بۇگىنگى كۇنى ەلەكتروموبيلدەر مەن ۇشۋ اپپاراتتارىندا جاڭا تۇرپاتتاعى ەلەكتر دۆيگاتەلدەرىن سىناقتان وتكىزۋدە. بورتىندا ەكى ادامى بار ءبىرىنشى كوممەرتسيالىق ەلەكترلىك سامولەت «ە-عاn» اۋادا ءبىر ساعات قانا ۇشىپ جۇرە العان. ال تەگىس جولدا ەلەكترلىك اۆتوموبيل اككۋمۋلياتورلارىن زاريادتاماستان 400 شاقىرىمعا دەيىن بارا العان. الايدا، ونىڭ نەگىزگى جۇگى اككۋمۋلياتورلار بولعان. وسىعان قاراعاندا قازاق عالىمىنىڭ ەلەكتر قۋاتىن 2 ەسەدەن استام ۇنەمدەيتىن، الدەنەشە ەسە جەڭىل دۆيگاتەلىنىڭ قانشالىقتى پايدالى ەكەنى مەكتەپ وقۋشىسىنا دا تۇسىنىكتى بولسا كەرەك.

اۋە قاتىناسى قىزمەتى سوڭعى جىلداردا ەسەلەپ وسۋدە. ماسەلەن، ۇشاقتاردىڭ 2014 جىلدان 2017 جىلعا دەيىنگى ءوسىمى 35% بولاتىندىعى ەسەپتەلىپ شىعارىلعان. شاعىن اۆياتسيانىڭ — ۇشاتىن اپپاراتتاردىڭ قارىشتاپ ءوسۋى دە بايقالىپ وتىر. ۇشاتىن اپپاراتتاردا الدان ساپارعاليەۆ ۇسىنىپ وتىرعان ەلەكترلىك دۆيگاتەلدى پايدالانعان جاعدايدا ەنەرگيا 2-دەن 5 ەسەگە شەيىن ۇنەمدەلەدى.

ونەرتاپقىشتىڭ ەكىنشى ءبىر حالىقارالىق پاتەنتكە يە بولعان جاڭالىعى —«اناليتيكالىق ەلەكتروندىق سيستەما» سالاسىندا.  ماسس-سپەكترومەتريا جانە سپەكترومەتريا نەگىزىندەگى بۇل قوندىرعى ارقىلى جەكە ادامداردىڭ، سونداي-اق قوعامنىڭ، قورشاعان ورتانىڭ، تاعامداردىڭ (ەSرسم) قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە بولادى. بيولوگيا مەن مەديتسينادا اسا بيىك دەڭگەيدەگى دياگنوستيكالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋگە، تەحنولوگيالىق پروتسەستەردى باسقارۋ جانە باقىلاۋدى بىرنەشە ەسە جەتىلدىرۋگە بولادى. ەلەكتروندى كولەڭكەلى ميكروسكوپ ارقىلى ءتىرى كلەتكانى زەرتتەۋگە مۇمكىندىك تۋادى.

الەمدەگى ەڭ جەتىلگەن ماسس-اناليزاتورلاردىڭ (اقش-تىڭ Lەسو كومپانياسى شىعارعان) ايىرۋى (رازرەشەنيە) 50 000-نان ارتپايدى. ورگانيكالىق زاتتارعا اناليز جاساۋ ءۇشىن بۇل كورسەتكىش 100 000-نان كەم بولماۋى كەرەك. عالىم ۇسىنىپ وتىرعان قۇرالدىڭ ايىرۋى (رازرەشەنيە) 200 000-نان ارتىق، ونىڭ ۇستىنە كولەمى شاعىن.

وسى جاڭالىق نەگىزىندە جاسالعان كولەڭكەلى ميكروسكوپتىڭ ايىرۋى قازىرگى الەمدەگى ەڭ ءتاۋىر ميكروسكوپ دەپ ەسەپتەلەتىن تەام 0,5-تەن 100 ەسە ارتىق بولعاندىقتان، ءتىرى كلەتكالاردى ەركىن زەرتتەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل جاعداي قازىرگى مەديتسينا مەن بيولوگيا سالاسىنداعى اسا اۋقىمدى جاڭالىقتارعا جول اشادى.

تۇسىنىكتىرەك بولۋ ءۇشىن جانە ءبىر مىسال، جاڭا سىپاتتاعى ماسس-اناليزاتورمەن حروم رۋداسىنان حرومنىڭ 95%-ىن ايىرىپ الۋعا بولادى. التىن، مىس، ت. ب. ءتۇستى مەتالدار ءۇشىن دە وسىلاي. قارابايىر تۇردە تۇسىندىرسەك، مىسالى  حرومتاۋدا (اقتوبەوبلىسى) تاۋ-تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتقان رۋدا قالدىعىنان تاعى دا الدىندا وندىرىلگەندەي مىڭداعان توننا حروم الاسىز.

جەر شارىندا اناليتيكالىق ەلەكتروندىق قوندىرعىلاردىڭ ساتىلۋى 2010 جىلعى اقپار بويىنشا جىلىنا 40 ملرد دوللاردى قۇرادى.

عالىمنىڭ ەسەپتەۋى بويىنشا، ءوزى جەتىلدىرگەن ەلەكتروندىق اناليتيكالىق قوندىرعىنى سەريالى تۇردە جاساپ ساتۋدىڭ وزىنەن-اق 2-3 جىلدا 1 ملرد دوللارعا شەيىن تابىس تابۋعا بولادى ەكەن.

قاراپايىم وقىرماننىڭ: «ە، اۋەلى پريبورىن سول عالىمنىڭ ءوزى جاساسىن، پايداسىن كورسەتسىن، سوندا ونى كىم ساتىپ المايدى؟» دەۋى ابدەن مۇمكىن، الايدا ماسەلە وسى «جاساۋعا» تىرەلىپ تۇر. الماتىداعى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ «ماسس-سپەكترومەتريا» لابوراتورياسىنىڭ پريبور جاساۋشى ماماندارى وعان كەمى ءبىر ميلليون دوللار كەرەك دەيدى. قاتارداعى عالىم ساپارعاليەۆتىڭ قالتاسى مۇنى كوتەرمەيدى. ونىڭ ۇستىنە جاسى كەلگەن عالىمنىڭ اقشا ىزدەپ سابىلۋعا كوپ ۋاقىتى دا جوق، سەبەبى بۇل اشقان عىلىمي جاڭالىعى ەشتەڭە ەمەس، ونىڭ ارعى جاعىندا مۇنىڭ «كوكەسىندەي» جاڭالىقتاردىڭ شەتى قىلتيىپ تۇرعان كورىنەدى. اللا عۇمىر بەرسە، ولاردى ءارى كەتكەندە ون جىلدا ءبىتىرىپ قالارىنا بەك سەنىمدى.

شىنتۋايتىنا كەلگەندە، ءبىر ميلليون اناۋ ايتقانداي ونشا كوپ اقشا ەمەس سياقتى، نەگە دەسەڭىز اقتوبە قالاسىندا تۇرعان ء بىر تاتار اعايىن الدىڭعى جىلى ايدىك ءۇيىن ءبىر ميلليونعا ساتقانىن كوزىمىز كورىپ ەدى… گازەتتەردىڭ اقپارات-دەرەكتەرىنە سەنسەك، بىردەڭە ميلليوندى شەتتەن كەلگەن دوپ ويناۋشىلار دا جالاقى ەسەبىندە الادى ەكەن…

عالىم قازىر 72 جاستا…. ونى قازىر شەتەلدىكتەر شاقىرىپ ءجۇر، الاياقتار دا اينالدىرىپ باعۋدا. ء وز ەنشىمىزگە تيەسىلى نارسەنىڭ وزگەگە اۋىپ كەتۋى بىزدە اۋىق-اۋىق بولىپ تۇراتىن جاعداي ەكەنى بۇل كۇندە كوپكە ءمالىم. بىزدىڭشە،  ونداي كەلەڭسىزدىكتىڭ الدىن العان دۇرىس.

جۇبانازار اسانوۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قازاقستان پەداگوگيكا عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، ق.جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى.

Abai.kz