قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى

ن.ءا. نازارباەۆقا 

 

                                                   كوشىرمەسى: قر پرەمەر-ءمينيسترى ك.ق. ماسىموۆكە

 

قر سەناتىنىڭ توراعاسى ق.ك. توقاەۆقا

 

                       قر ءماجىلىسىنىڭ توراعاسى ن.ز. نىعماتۋللينگە

 

ۆيتسە-پرەمەرلەرگە، مينيسترلەرگە، بارلىق دەڭگەيدەگى

 اكىمدەرگە، پارلامەنت جانە ماسليحات دەپۋتاتتارىنا،

رەكتورلارعا، وبلىستىق جانە قالالىق (اۋداندىق)

 وقۋ بولىمدەرىنە، مەكتەپتەر مەن بالا-باقشالار

ديرەكتورلارىنا، قازاقستان ازاماتتارىنا!

 

 

ا ش ى ق  ح ا ت

 

2012 جىلدان باستاپ ءۇش تۇعىرلى ءتىل قازاقستاننىڭ ءبىلىم مەن تاربيە جۇيەسىنە ەنگىزىلۋدە. ول بويىنشا بالا-باقشانىڭ ەسىگىن اشقان ءۇش جاسار بۇلدىرشىنگە بىردەن ءۇش ءتىلدى ۇيرەنۋ مىندەتى قويىلعان. وسى ۋاقىتقا دەيىنگى الەمدە بالانى ون جاسقا دەيىن انا تىلىندە تاربيەلەپ، دۇنيەتانىمى قالىپتاسقاننان كەيىن، ونىڭ وي-ءورىسىن دامىتۋ ءۇشىن الدىمەن قوسىمشا ءبىر ءتىلدى، قاجەت بولسا 2-3 جىلدان كەيىن ەكىنشى شەت ءتىلىن ۇيرەتە باستايدى. بۇل الەمدەگى قالىپتاسقان ءۇردىس. مىسالى، فرانتسيادا بالا 1-سىنىپتان باستاپ مەملەكەتتىك تىلدەن ەمتيحان تاپسىرادى. ولاردا اعىلشىن ءتىلى 10-جاستان باستاپ ءپان رەتىندە عانا وتىلەدى. جاپونيادا بالاعا 12-جاسقا دەيىن باسقا ءتىلدى وقىتپايدى. ال، قىتايدا عىلىم، تەحنيكا، تىپتەن ينتەرنەت جەلىلەرى دە قىتاي تىلىندە سايراپ تۇر.

2016 - 2019 جىلعا ارنالعان ءبىلىم باعدارلاماسى بويىنشا ءۇش تۇعىرلى ءتىل 1-سىنىپتان باستاپ ءپان رەتىندە ەنگىزبەكشى.

عالامتوردان سەمەيدە ءۇشباستى بالانىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن كورسەتىپ، ونىڭ سول ايماقتا 40 جىلدان استام ۋاقىتتا جارىلعان جارتى مىڭداي اتوم بومباسىنىڭ سالدارىنان پايدا بولعان مۋتانت ەكەنى جازىلعان. ال، قازاقستان قوعامىن «ۇشتىلدىلىك» مۋتاتسياسىنىڭ سەبەپ-سالدارى مەن ودان قالاي قۇتىلامىز جانە ودان پايدا بولعان كلوندارمەن نە ىستەيمىز دەگەن سۇراقتار مازالاۋدا؟! 

قازاقستانداعى ۇشتىلدىلىك – ول عىلىم مەن پەداگوگيكاعا ەمەس، ساياسي ەتيكەتكە نەگىزدەلگەن اناحرايزم! سەبەبى، ساياسي ەتيكەتتىڭ قاۋىپتىلىگى - وندا «ساتۋشى دا، ساتىپ الۋشى دا الدانادى» ياعني ونى ەندىرىپ وتىرعان بيلىك تە، وقۋشى دا الدانادى.

جوعارىداعى باعدارلامادا 10-11 سىنىپتاردا فيزيكا، حيميا، بيولوگيا، ينفورماتيكا پاندەرى اعىلشىن تىلىندە، دۇنيەجۇزى تاريحى ءپانى ورىس تىلىندە وقىتپاقشى.

مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسى سول ەلدىڭ عىلىمى مەن تەحنيكاسىنا تىكەلەي بايلانىستى بولعاندىقتان دامىعان ەلدەردىڭ بارلىعىندا ول پاندەر ءوز تىلىندە وقىتىلادى. سەبەبى، ول حالىقتى جاپپاي ساۋاتسىزداندىرىپ، مەملەكەتىك ءتىلدىڭ ياعني سول مەملەكەتتىڭ ءوزىنىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولىپ، ونى ونداعان جىلدارعا كەيىن كەتىرەدى. ونداي شارالاردى وزىنە سەنىمسىز، باسقالارعا تاۋەلدى، بولاشاعى بۇلىڭعىر ەلدەر عانا امالسىزدان قابىلدايدى. سەبەبى، الەمدەگى 9 امبەباپ تىلدەردىڭ قاتارىنداعى، ەڭ باي، عىلىم مەن تەحنولوگيا تىلىنە اينالعان قازاق ءتىلىن كەرى كەتىرگىسى كەلەتىن ماڭگۇرتتەردىڭ تىرلىگىن مەملەكەتكە قارسى ىستەلىپ وتىرعان قىلمىس دەپ قارالۋى كەرەك.

فرانتسيانىڭ مادەنيەت مينيسترلىگىمەن پاريج جانىندا اتتيلاعا (ب.د. V ع.) مۋزەي جانە ەسكەرتكىش اشۋ (2012), بۇۇ-دا «قازاقستان-ماڭگى ەل» (نيۋ-يورك، 2014), يۋنەسكو-دا (پاريج، 2015) «قازاق حاندىعىنىڭ 550-جىلدىعىنا» حالىقارالىق كونفەرەنتسيا سياقتى ەلدىڭ يميدجدىك جوبالارىن، ءبىز (حالىقارالىق ادام ينستيتۋتى، «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعى) حالقىمىزدىڭ 5700 جىلدىق باي تاريحىنا سۇيەنىپ وتكىزدىك جانە بولاشاقتا دا وتكىزەمىز. ال، جوعارىداعى ءبىلىم باعدارلاماسىنان قازاق حالقىنىڭ تاريحىن مۇلدەم الىپ تاستاۋدى، قوعامدا ورتاعاسىرلىق ينكۆيزيتسيانىڭ ءبىر ءتۇرى دەپ تۇسىنۋدە.  

قابىلدانباقشى ءبىلىم باعدارلاماسى پەداگوگيكا مەن جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ مەتودولوگيالارىنا سۇيەنبەگەن، ىسكە اسىرۋ مەحانيزمدەرى زاماناۋي ءبىلىم ستاندارتتارىنا ساي كەلمەيتىن، بىرەۋلەرگە ەلىكتەۋدەن پايدا بولعان قۇجات. ونداعى، مەملەكەتتىك ءتىل، مورال، ۇلتتىڭ مەنتاليتەتى مەن دۇنيەتانىمى، عىلىم مەن تەحنولوگيا، تاريح پەن ەتنولوگياعا كەرەعار ۇستانىمدار قوعام مەن مەملەكەت دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىندىكتەن، ونى قابىلداۋدى توقتاتۋ كەرەك.

وسى ءبىلىم باعدارلاماسىنا بايلانىستى ورتاق جۇمىس توبىن قۇرۋ تۋرالى ۇكىمەتكە بۇرىن دا ۇسىنىس (حات № 1/628,  22.04.2016) جاسالعان.

ءتىلى، تاريحى، جەرى جوق ۇلت تا، مەملەكەت تە بولمايدى! بۇل باعدارلامانىڭ ماقساتى ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ تامىرىنا بالتا شابۋ. ەگەر وعان قول جەتكىزسە، ونىڭ ارتىندا ءبىرجىنىستى وتباستارىن زاڭداستىرۋ قالادى. بۇگىنگى ەلدەگى لاڭكەستەردىڭ ەكسترەميستىك سەكتالارى دا وسىلاي زاڭداستىرىلعان.

جالپى، توتاليتارلىق كەڭەس وداعى دا قازاقتىڭ ءتىلى مەن تاريحىنا تاپ وسىنداي قيانات جاسامادى. ءوز حالقىنا وسىنداي ەكسپەريمەنتتەردى وتكەن عاسىردىڭ 30-شى جىلدارى «جاڭا ءناسىل» شىعارماقشى بولعان گەرمانيادا دا ىستەمەپتى. سوڭعى جارتى عاسىردا ليۆيادا 30 جىلداي مەكتەپتەردە وسىعان ۇقساس ەكسپەريمەنتتەر جاسالعان. بىراق، ول تاجىريبە ەلدەگى بيلىك اۋىسقاسىن توقتادى. ليۆيانىڭ «تاجىريبەسىنەن» ساباق الىپ، قيالي ۇرپاق وسىرمەس ءۇشىن بۇل ەكسپەريمەنتتى توقتاتۋ كەرەك!

حالىقارالىق ادام ينستيتۋتى، قۇرامىندا عىلىمنىڭ بارلىق سالاسىن قامتىعان الەمنىڭ 3500 اتاقتى عالىمدارى (ونىڭ ىشىندە توپ-500 جانە 87 نوبەل لاۋرەاتتارى) ىستەيتىن الەمدىك يننوۆاتسيالىق قورمەن (WIF) جاسالعان، قر 30 جىلعا جان-جاقتى دامىتۋدىڭ كەلىسىمشارتى اياسىندا، وتاندىق مامانداردىڭ قاتىسۋىمەن ءبىلىمدى جانە يننوۆاتسيالىق كلاستەردى ء(بىلىم-عىلىم-تەحنولوگيا-يندۋستريا-ەكونوميكا) دامىتۋدىڭ  زاماناۋي باعدارلاماسىن دايىنداپ، ىسكە اسىرۋعا كومەك بەرۋگە دايىن ەكەنىمىزدى حابارلايمىز.

 

قۇرمەتپەن،

«نۇر وتان»، «اق جول»، «ازات»، جسدپ پارتيالارى، «سامۇرىق-قازىنا» ۇاق» اق، «قازەنەرجي» قاۋىمداستىعى، «اتامەكەن» ۇقپ، قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسى، قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى، جازۋشىلار وداعى، حالىقارالىق ادام ينستيتۋتى (ينستيتۋت), «الاش» عزو، قارجىگەرلەر، تاۋەلسىز كىسىپكەرلەر، رەكتورلار قاۋىمداستىعى ت.ب. قوعامدىق ۇيىمدار قۇرعان مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمنىڭ ۇيىمداستىرۋ القاسى اتىنان:

 

اكىم جانۇزاق – حالىقارالىق ادام ينستيتۋتىنىڭ پرەزيدەنتى، قر ۇلتتىق جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ كورر.-مۇشەسى، ەۋروپا جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى;

سابدەن ورازالى – قازاقستان عالىمدار وداعىنىڭ توراعاسى، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قر ۇلتتىق ينجەنەرلىك اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى;

اۋەزوۆ مۇرات –  م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى قوردىڭ توراعاسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى، عالىم;

ەلەۋسىزوۆ مەلس – قازاقستاننىڭ ەكولوگيالىق وداعى مەن كاسىپورىندارى «تابيعات» قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى;

تۇياقباي جارماحان – جسدپ توراعاسى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى;

توقاشباەۆ مارات - «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، قر پعا اكادەميگى، پروفەسسور;

باتتالوۆا زاۋرەش – «قازاقستاندا پارلامەنتاريزمدى دامىتۋ قورى» قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى، جسدپ پرەزيديۋم مۇشەسى;

قالىباي  جارىلقاپ - «جۇلدىزدار وتباسى-اڭىز ادام» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى;

جاكەەۆ عابيدەن – ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى قوردىڭ توراعاسى;                                   

جۇمالى راسۋل – ساياساتتانۋشى، ديپلومات; قازاق ۇلتتىق كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى;

اباعان مۇقتارحان – كەنەسارى حان قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى;

تۇركيا، اقش، ۆەنگريا، فينليانديا، قازاقستان، وزبەكىستان، ەستونيا، قىرعىزستان،  ازەربايجان، رەسەي، فرانتسيا، تۇركىمەنستان ەلدەرىنەن – بارلىعى 6207 مەملەكەت جانە ونەر قايراتكەرلەرى، عىلىم دوكتورلارى مەن پروفەسسورلارىنان تۇراتىن تۇرىك جانە ۋگرو-فين حالىقتارى كونگرەسى مۇشەلەرى قازاقستان عالىمدارى، اقىن-جازۋشىلارى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى اتىنان:

نۇرپەيسوۆ ءابدىجامىل – جازۋشى،  قسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

قايداروۆ ابۋعالي - فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قر ۇعا اكادەميگى;

ايتباەۆ ومىرزاق - فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قر ۇعا

اكادەميگى، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ توراعاسى;

مىرزاحمەتوۆ مەكەمتاس – قر ۇعا اكادەميگى، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ

لاۋرەاتى;

وتەلباەۆ مۇحتارباي - فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،  پروفەسسور، قۇا اكادەميگى، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

ەلەمەسوۆ كوپماعامبەت – اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك;

ەلەشەۆ راحىمجان – اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك;

عابباسوۆ سوۆەت-حان - مەديتسينا جانە پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، ماحامبەت سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

قابىشۇلى عابباس - جازۋشى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى; 

راقىشەۆ بايان – قر عالىمدار وداعىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، قر ۇعااكادەميگى،

قازۇتۋ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى;

ءجۇمادىلوۆ قابدەش – قازاقستان حالىق جازۋشىسى، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

يسابەكوۆ دۋلات - «مادەنيەت» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، جازۋشى-دراماتۋرگ،  قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

سماتاەۆ سوفى - جازۋشى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ  لاۋرەاتى;

مەدەتبەك تەمىرحان – اقىن، قۇ مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

ەسداۋلەت ۇلىقبەك – اقىن، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، «جۇلدىز» جورنالىنىڭ باس رەداكتورى;

ارالباي نۇعمان – بيول. عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، «جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى جانە ينوۆاتسيالىق تەحنولوگيالار» عزي ديرەكتورى;

كاپەكوۆا گۋلنار – قازاقستان عالىمدار وداعىنىڭ الماتى وبلىسى بويىنشا فيليالا ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور;

نەسيپباەۆا كاليا – تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور;

بۋرباەۆا گاليا – عالىم، قوعام قايراتكەرى;

قۇلكەنوۆ مەرەكە – جازۋشى، قوعام قايراتكەرى;

قويشىباەۆ بەيبىت- تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، «ادىلەت» تاريحي- اعارتۋ قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى;

سارسەنباي رىسبەك  - «جاس الاش» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، قوعام قايراتكەرى;

باپي ەرمۇرات - «دات» جوباسىنىڭ جەتەكشىسى، قوعام قايراتكەرى;

كەنەباي جۇماش - اقىن، قوعام قايراتكەرى، حالىقارالىق يۋنەسكو سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

ايعاليۇلى ە. - «قازاقستان-زامان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى;

يسا قازىبەك  -  "قازاق ءۇنى" گازەتى پرەزيدەنتى، اقىن، حالىقارالىق الاش سىيلىعى لاۋرەاتى، حالىقارالىق سەرگەي ەسەنين اتىنداعى سىيلىق - "التىن كۇز" وردەنى يەگەرى.

سارىم ايدوس -  التىنبەك سارسەنبايۇلى اتىنداعى قوردىڭ جەتەكشىسى، قازاق ۇلتتىق كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى;

شىمشىقوۆ جانكەلدى  - استانا قالالىق «تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ» حدق

 ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى;

جانداربەك زىكىريا - تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، احمەت ياسساۋي اتىنداعى حالىقارالىق تۇركىستان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى;

زەينۋللين امانجول - اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، «دالا» ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى;

قادىرباەۆا ايسۇلۋ – اقىن، قوعام قايراتكەرى;

قۋانىشالين جاسارال – قوعام قايراتكەرى;

عابدوللا قاجىمۇقان – «قازاق ەلى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى; 

قاناتباەۆ سەرىك - ۆەتەريناريا عىلىمىنىڭ دوكتورى;

ايىپۇلى راحىم – جسدپ پرەزيديۋم مۇشەسى، قوعام قايراتكەرى;

قالىباي ماقسوت - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا ەرەكشە ەڭبەگى سىڭىرگەن زەينەتكەر;

ساگيدۋللاەۆا ايمان – ۇستاز، قوعام قايراتكەرى;                                     
بابامۇرات داۋرەن -  «بولاشاق» جاستار قوزعالىسىنىڭ ليدەرى;

ەرعاليەۆا بارەتتا - قازاقستاننىڭ «دەموكراتيا جانە قۇقىق» حالىقارالىق تاريحي-قۇقىق ورتالىعىنىڭ ءتورايىمى;

ەرعاليەۆا گۇلجان – جۋرناليس، قوعام قايراتكەرى;

قوسانوۆ ءامىرجان – قوعام قايراتكەرى، تاۋەلسىز ساياساتكەر;
اليباەۆ اليك     - ەكونوميست، جسدپ پرەزيديۋم مۇشەسى;
كەنجەباي مىرزان – اقىن، قر مادەنيەت قايراتكەرى
تورەحانوۆ ەرنست -  جازۋشى، قوعام قايراتكەرى;
مۇقانعاليەۆ ەرمەك – عالىم، قوعام قايراتكەرى;

ماماي  جانبولات - جۋرناليست، قوعام قايراتكەرى;

قاپتاعاي ق. -  «حالىق دابىلى» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى;

قۋات  داۋرەن - «اباي.kz» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ جەتەكشىسى;

سادۋۇلى بيسەنعازى - «جەلتوقسان اقيقاتى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى;

ءازىمباي عالي - ساياساتتانۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى;

بەيسەباي تەگى رۋزا – قوعام قايراتكەرى (پاۆلودار);

مۇقتاي قۋانىش – اقىن;

زايتوۆ رينات – ايتىس اقىنى;

مۇقانوۆ داۋرەن - اۋدارماشى، ادەبيەتتانۋشى;

كوشىم دوس -"ۇلت تاعدىرى" قوزعالىسىنىڭ توراعاسى;

نۇر-احمەت دوس -"ۇلت پاتريوتتارى"قوزعالىسىنىڭ توراعاسى;

تايجان مۇقتار -  بولاتحان تايجان اتىنداعى قوردىڭ پرەزيدەنتى;

بوتەەۆ مارات - «اللاجار-قولداۋ» قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى;

تالىمۇلى ك. - تالعار اۋداندىق مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى;

اشۋۇلى  ج. - قازاقستان ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندار قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى;

مۇحتاربەك س. - جۋرناليست، قوعام قايراتكەرى;

قانافيا نازاربەك - فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى;

اقجىگىت ومىرزاق- تاۋەلسىز جۋرناليست;

كارىپجان امانعازى - اقىن;