سەبەبى الاش زيالىلارىن، ۇلتتىق بۋرجۋزيانىڭ بەرىك نەگىزى سانالاتىن قازاق بايلارىن قالاي قىرعانى قىتاي قازاقتارىنا جەتىپ جاتقان-دى.

حح عاسىر باسىنداعى ەلەۋلى پروگرەسسيۆتى قۇبىلىس الاش قوزعالىسى ەدى. بۇل قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جاڭا دا ساپالى دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، حالىقتى باتىستىق ۇلگىدە ءبىلىم العان ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرى باستايتىن دارەجەگە جەتكەندىگىنىڭ بەلگىسى ەدى. ەلدىك مۇددەنى قورعاۋ جولىندا ۇلتتىق ساياسي پارتيا قۇرىپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيگە ۇمتىلعان الاش ارىستارىنىڭ الدىنا قويعان ماڭىزدى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – ءتۇرلى تاريحي وقيعالاردىڭ سالدارىنان سىرت ەلدەردە قالعان قازاقتاردىڭ ماسەلەسى بولاتىن. بوسقىنشىلىقتا بوسىپ جۇرگەن قازاق حالقىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋ، ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا جيناۋ ماقساتىندا مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى جاساقتاۋ، جەكە اۆتونوميالى ەل بولۋ ۇلت زيالىلارىنىڭ الدىندا تۇرعان ۋاقىت كۇتتىرمەيتىن وزەكتى ماسەلە ەدى. 

سوعان وراي 1917 جىلى 5-13 جەلتوقساندا ورىنبور قالاسىندا ەكىنشى جالپى قازاق-قىرعىز سيەزى وتەدى. بۇل كەزدە ۋاقىتشا ۇكىمەت بيلىكتەن تايدىرىلىپ، كەڭەس وكىمەتى بيلىگىن نىعاي تا باستاعان بولاتىن. ولكەدەگى ساياسي احۋالدى جەتە اڭعارعان سيەز دەلەگاتتارى اۆتونوميا قۇرۋ كەرەكتىگىن ەسكەرىپ، ءبىر اۋىزدان قاۋلى قابىلدايدى. قاۋلىدا 10 ماسەلە قاراستىرىلعان. سونىڭ ەكىنشىسىندە: «قازاق-قىرعىز اۆتونومياسى الاش دەپ اتالسىن» [1] دەگەن جولدار بار.ءۇش ءجۇزدى بيلەگەن ايبىندى ابىلاي حان مەن قازاق ورداسىن قايتا تۇرعىزۋ ءۇشىن كۇرەسكەن كەنەسارىدان كەيىنگى وزگەشە، وركەنيەتتى تۇردە قۇرىلعان مەملەكەتتىك بىرلىك – الاش مەملەكەتى ەكەندىگى انىق. 

بۇل جەردە الاش اۆتونومياسىن «مەملەكەت» دەپ اتاعاندا جاڭساقتىق كەتىپ نەمەسە الاشتىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن اسىرا ايتىپ وتىرعان جوقپىن. قازاق كوسەمدەرى اۆتونوميانى الاشوردا دەپ جايدان-جاي اتاعان جوق-تى، «وردا» دەگەن ءسوزدى «مەملەكەت» دەگەن تۇپكىلىكتى ماقساتىندا الىپ وتىر دا، الاشوردا دەپ ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ىرگەتاسى قايتا كوتەرىلدى دەگەن ماعىنادا اتاعان بولاتىن. 

الاشوردانىڭ جوعارعى اتقارۋشى بيلىك تارماعى بولىپ تابىلاتىن الاشوردا حالىق كەڭەسىنىڭ (ۇكىمەتىنىڭ) توراعالىعىنا باسىم داۋىسپەن ءاليحان بوكەيحان سايلاندى. بىراق قازاقتىڭ باسىنان قارا بۇلت سەيىلگەن جوق. ءبىر جاعىنان بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسى دەپۋتاتتارىنىڭ كوميتەتى (كوميتەت چلەنوۆ ۋچريديتەلنوگو سوبرانيا نەمەسە كومۋچ. اۆت.), ۋفا ديرەكتورياسى جانە ادميرال كولچاكتىڭ كەزەكتى «بۇكىلرەسەيلىك ۇكىمەتى» الاشوردانى رەسمي مويىنداماسا، ەكىنشى جاعىنان كۇشەيىپ كەلە جاتقان كەڭەستىك بيلىك الاشوردا باسشىلىعىن اسا كۇردەلى جاعدايعا دۋشار ەتتى. وسىنداي شيەلەنىسكەن جاعدايدان شىعۋدىڭ ءبىر جولى قازاقتىڭ مول شوعىرى قونىس تەپكەن «اقتابان شۇبىرىندى القاكول سۇلاما» زامانىنان بەرى قىتايعا قاراعان شىعىس تۇركىستان ولكەسى ەدى. الاشوردا كوسەمدەرىن جەتەلەگەن بىردەن-ءبىر ءۇمىت شەت جايلاپ، قيىر قونعان قازاقتارمەن تىعىز بايلانىس ورناتۋ بولعانى انىق. 

1918 جىلى جازدا قىتايدىڭ شىعىس تۇركىستان ايماعىن بەتكە ۇستاپ، الاش ارىستارى ساپار شەگەدى. قۇرامىندا احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، سادىق امانجولۇلى، رايىمجان مارسەكۇلى بار، جۇمباعى ءالى دە اشىلماعان ايگىلى ساپار وسىلاي باستالدى. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ءۇنى بولعان «سارىارقا» گازەتىنىڭ 1917 جىلى 29 قىركۇيەكتەگى 15 سانىندا «قىتاي جاندارالىنىڭ ديدارلاسقانى» اتتى ماقالادا: «سەمەيگە 25-ءشى سەنتيابردە التاي وكرۋگىن بيلەيتىن قىتايدىڭ جاندارالى كەلدى. بۇل جاندارالدىڭ قول اتىنا ءبۇتىن التاي ايماعى قارايدى. تۇراعى سارسۇمبەدە. قازاقتان التاي وكرۋگىنە 12 اباق كەرەي تۇگەلىمەن ءھام جۇمىقتىڭ ءبىرازى قارايدى. بۇل جاندارال سەمەيگە كەلگەن سوڭ كوميتەتكە كەلىپ، كوميسسار لاشكەۆيچكە امانداسىپ وتىرىپ، سۇراستىرىپ، قازاق كوميتەتىنىڭ بارلىعىن ءبىلىپ، كوميتەتكە قۇرمەت كورسەتۋ ءۇشىن قازاق باستىعى رايىمجان مارسەكوۆتىڭ ۇيىنە اۆتوموبيلمەن ىزدەپ بارىپ امانداسقان. قىتاي مەملەكەتىندە قازاقتىڭ بارلىعىن، ولارعا ءوزىنىڭ جاقسى كوزبەن قارايتىندىعىن ءھام قازاقپەن بىرلەسە ءىس قىلۋعا دايىندىعىن ايتقان. رايىمجان مىرزا قۇرمەتتى قوناققا «روسسيا مەن قىتاي جۇرتتارى دۇنيەدەگى ۇلكەن مەملەكەتتەر. وسى ۋاقىتتا ەكەۋى دە رەسپۋبليكا (جالپى جۇرت بيلەيتىن) بولدى. كورشى وتىرساق تا بۇرىن قاتىناسىمىز از ەدى، ءسىزدىڭ پاتشالىقتا ءبىزدىڭ قازاق از ەمەس. مۇسىلمان حالقى دا كوپ. سوندىقتان ءسىزدىڭ حالىق پەن ءبىزدىڭ مەملەكەت جۇرتىنىڭ دوستىعى بۇرىنعىدان دا ارتار دەگەن ۇمىتتەمىز» دەپ جاۋاپ بەرىپ، ارتىنان ساياسي ادەپ بويىنشا اۆتوموبيلمەن جاندارالدىكىنە بارىپ، تاعلىمعا تاعلىم قىلىپ قايتقان» [2] دەپ قىتاي ۇكىمەتىنىڭ وكىلى مەن قازاق كوميتەتتەرى اراسىنداعى العاشقى قاتىناستى تىلگە تيەك ەتەدى. بۇل جوعارىدا اتالعان ساپاردىڭ تاريحي نەگىزى ەكەندىگى انىق. 

شاۋەشەك قالاسىنا ات باسىن تىرەگەن ارىستارىمىزدىڭ قۇرمەتىنە قالالىق ساۋىق كەشى ۇيىمداستىرىلىپ، ءان شىرقالىپ، كۇي تارتىلىپ، بالۋان كۇرەستىرىلگەن ەكەن. وسى ساپاردى ايعاقتايتىن دەرەكتەردىڭ ءبىرى اسەت اقىننىڭ «الاش» اتتى تولعاۋى بولسا، ەكىنشىسى - احمەتجاننىڭ تۇسىرگەن فوتوسى. وسى ساپارداعى الاشوردا باسشىلىعىنىڭ باستى ماقساتى: 

1. «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ شىعىستاعى ەميگراتسيالىق ءبولىمىن اشۋ; 

2. بوسىپ بارعان ەل مەن جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ باسىن قوسىپ، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ازاماتتارى رەتىندە قىتاي ۇكىمەتىنە رەسمي تىركەتۋ; 

3. ولادى جەرگە قولتىقتاسا ورنالاستىرىپ، دەربەس اۆتونوميالىق باسقارۋ جۇيەسىن قۇرۋ بولاتىن [3]. «الاش» يدەياسىن ارقالاپ بارعان ۇلت زيالىلارىنىڭ شەتتەگى قازاقتارعا دەگەن ءۇمىتى زور ەدى. ويتكەنى شىعىس تۇركىستانداعى قازاقتار ءوز الدىنا تورە سايلاپ، ەلدىگىن ساقتاپ وتىرعانى تاريحتان جانە ايان. 

ءوز زامانىندا اعا سۇلتاندىق قۇرىپ، قارقارالى وكرۋگىن بيلەگەن قۇنانباي دا ءوزىنىڭ التايدى جايلاعان اباق-كەرەي ەلىنە بارعان ساپارىندا شەت جايلاپ، قيىر قونعان قازاقتىڭ بىرلىگىنىڭ بەكەم ەكەندىگىنە كوزى جەتىپ قايتقان-دى. قۇنانباي وسى ساپارىن ەسىنە العاندا: «قىتايعا قاراعان اباق كەرەي بالاسى 15 مىڭ تۇتىننەن اسىپ، داۋلەتى شالقىپ، ەلى ءوسىپ، كەگىن جوقتار ەر تۋىپ، داۋىن سويلەر بي تۋىپ، باق قونعان ەلگە اينالعان ەكەن.ءتۇبى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءبىر تياناعى سولار بولار» [4] دەپتى. 

مىنە، الاش كوسەمدەرىنىڭ كوزدەگەنى وسىنداي بىرلىگىنەن ايىرىلماعان، ۇلتتىق تۇتاستىعى بەرىك ەلگە «الاش» يدەياسىن تاراتۋ بولاتىن. ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، الاش دەلەگاتسياسىنا تىلەۋلەس، بۇيرەگى بۇرعان ادامدار قىتاي جەرىندە از بولماعان. سولاردىڭ ءبىرى تاڭعىت ەڭسەۇلى. بۇعان دالەل - الاشوردالىقتاردىڭ قىتايعا وتكەندە جايلاۋدا وتىرعان تاڭعىت اۋىلىنا بارۋى. ولار تاڭعىتتان اسكەر جانە باسقالاي كومەك سۇرايدى. تاڭعىت بۇعان قارسى بولمايدى. ول كەزدە تارباعاتاي ەلىندە ءتورت ۇكىرداي ەل بولۋشى ەدى. سولاردىڭ باسىن قوسىپ اقىلداسۋ ماقساتىندا شاۋەشەك قالاسىنا كەلەدى. الايدا وسىنىڭ بارىنەن حاباردار شاۋەشەكتەگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كونسۋلى ىسكە ارالاسىپ، كەدەرگى بولادى... 

كەيىن قىتايدا كوممۋنيستىك جۇيە كۇشەيىپ تۇرعان 1951 جىلى تاڭعىت ەڭسەۇلىن قاماۋعا الادى. وعان: «الاشوردامەن ءتىل بىرىكتىرگەن. كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ادام» دەگەن ايىپتار تاعىلىپ، 73 جاسىندا اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن [5]. الاشقا بۇيرەگى بۇرعان ادامداردىڭ ەشكايسىسى دا جازاسىز قالمادى. 

1919 جىلى ەكى جاقتى قىسپاقتان الاشوردا ۇكىمەتى كەڭەس ۇكىمەتىمەن اراداعى كەلىسىمدەر ناتيجەسىندە تاراتىلىپ، بولشەۆيكتەر قاتارىنا ءوتتى. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرىنە كەشىرىم جاريالانىپ، كەڭەستىك بيلىك جۇمىستارىنا تارتىلدى. الاشتىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحاندى ماسكەۋگە كۇشتەپ اكەتىپ، پاتەرقاماعىندا ۇستادى. 

الايدا «الاش» قوزعالىسى باسىلعان جوق، ءۇنى وشكەن جوق. قوزعالىستىڭ ەكىنشى كەزەڭى قىتايدىڭ شىعىس تۇركىستان ايماعىندا ءوربىدى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. ازاتتىق-اعارتۋشىلىق باعىتتا ومىرشەڭدىك تانىتقان «الاش» يدەياسىنىڭ شىعىس تۇركىستاندا ورىستەۋىنە زور قاجىر-قايرات جۇمساعان تۇلعا – الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ بەلدى مۇشەسى رايىمجان مارسەكۇلى ەدى. رايىمجاننىڭ 1922 جىلدان كەيىنگى ءومىرى قىتاي جەرىندە ءوتتى. رايىمجاننىڭ ءىنىسى شەريازداننىڭ قىزى - تۇردىحاننىڭ ايتۋىنشا، كەڭەس ۇكىمەتىنەن قىسىم كورگەن رايىمجان قىزى گۇلساعىلدى الىپ، 1922 جىلى قىتايدىڭ التاي ولكەسىنە وتكەن. سول ءوڭىردىڭ قازاق باي-بيلەرى رايىمجاننىڭ بۇل وڭىرگە تۇراقتاپ قالۋى ءۇشىن تۋعان قىزىن ءبىر بايعا ايەلدىككە بەرۋىن وتىنەدى. بىراق بۇعان كەلىسپەي، ءبىر تۇندە قازاق جەرىنە كەرى وتەدى. الايدا اڭدۋشىلاردىڭ كورسەتۋىمەن قولعا ءتۇسىپ، سىبىرگە ايدالىپ بارا جاتقان جەرىنەن قاشىپ شىعىپ، قايتا قىتاي توپىراعىن باسادى. باحتى ارقىلى شاۋەشەكتىڭ تولى اۋدانىنا ءوتىپ، قىزىر تورە اۋىلىن پانالايدى. قىزىر تورە رايىمجاندى نۇرجامال دەگەن جاس قىزعا ۇيلەندىرەدى. سودان سوڭىنان قۋدالاۋ باستالعانشا، 1932 جىلعا دەيىن قىزىر تورە اۋىلىندا تۇرادى [6]. رايىمجاننىڭ كەلۋىمەن شىعىس تۇركىستانداعى ۇرانى باسىلماعان قازاققا «الاش» ۇلتتىق قايتا ورلەۋ يدەياسى ناسيحاتتالىپ، قازاق جاساقتارى قۇرىلىپ، جۇمىس ىستەي باستادى. ولارعا وگپۋ، نكۆد تاراپىنان «ۇلتشىل»، «بۋرجۋازياشىل»، «كونتررەۆوليۋتسيونەر» دەگەن جالا جابىلىپ، ىزدەرىنە تۇسەدى. سونداي قازاقتىڭ ۇلتشىل، كونتررەۆوليۋتسيالىق ورتالىعىنىڭ قىزمەتى جايىندا تومەندەگى مالىمەتتى كەلتىرە كەتكەن ءجون بولار: شەكارانىڭ ارعى بەتىنەن تۇسكەن ماتەريالدارداعى مالىمەت بويىنشا، شەكارانىڭ ۇلتشىل قازاق كونتررەۆوليۋتسيالىق ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى مارسەكۇلى وتكەن جىلدىڭ (1931ج.) سوڭعى كۇندەرىندە دجايردان شارا-سۋمە قالاسى اۋدانىنا كەلگەن. جولشىباي مارسەكۇلى قابىقتاعى باي اقىش شەرەديننىڭ ۇيىنە توقتاعان. مارسەكۇلى كەيبىر قازاقتارعا ءوزىنىڭ التايداعى موڭعول بايلارىمەن بىرىگۋدى كوزدەيتىنىن، ءسويتىپ سسرو تەرريتورياسىنا شابۋىل جاساۋدى ماقسات ەتەتىنىن مالىمدەگەن. مارسەكۇلىنىڭ ىزىنشە-اق قاڭتاردىڭ العاشقى كۇندەرىندە قابىق ارقىلى ءۇش لينيالى ۆينتوۆكامەن قارۋلانعان سانى 30 ادامدىق الاش جاساعى ءجۇرىپ وتكەن. دام مەكەنىندە... قارۋلى جاساق قونىسبايۇلى حاسەنگە توقتاعان. جاساق التايعا كەتىپ بارادى ەكەن. ساپارلارىنىڭ ماقساتى انىقتالماعان. مالىمەت تەكسەرۋدى قاجەت ەتەدى: 50-ءشى شەكارا وتريادىنا الاش وتريادىنىڭ التايعا بارۋ ماقساتىن انىقتاۋ تاپسىرىلدى [7]. بۇل جاساقتاردىڭ قۇرىلۋى شىعىس تۇركىستان ايماعىنداعى قازاقتاردىڭ تىنىشتىعىن قورعاۋ ءۇشىن اۋاداي قاجەت ەدى. 

وگپۋ دەرەكتەرى بويىنشا، رايىمجان مارسەكۇلى باسقاراتىن قازاق ورتالىعىنىڭ ماقساتى تومەندەگىدەي بولعان: ا) سسرو جەرىندە كونتررەۆوليۋتسيالىق توپتار ۇيىمداستىرۋ، ولارعا باسشىلىق جاساۋ; ءا) حالىقتى قىتايعا وتكىزۋ ءۇشىن جانە شەكارالىق اۋدانداردى كوتەرىلىسكە كوتەرۋ ءۇشىن قارۋلى باندىلار ۇيىمداستىرۋ; ب) كوتەرىلىسشىلەرگە ناقتى كومەك كورسەتۋ; گ) ەميگراتسياعا كەتكەن قازاقتاردىڭ قىتاي جەرىندە حاندىعىن قۇرۋ» [8]. 

جوعارىدا كەلتىرىلگەن مالىمەتتەن رايىمجان مارسەكۇلىنىڭ ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىندا زور ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن اتقارعانىن اڭعارامىز. 

ەندىگى ءسوز الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ جەتىسۋ جەرىندەگى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى ىبىرايىم جايناقۇلى جايىندا بولماق. ىبىرايىم جايناقۇلىنىڭ قىتايداعى قىزمەتى تۋرالى جەتىسۋ ەنتسيكلوپەديامىندا: «...بولشەۆيكتەر بيلىك باسىنا كەلىپ، ەلدەگى قوعامدىق-ساياسي جاعدايدىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى جايناقۇلى جەتىسۋداعى الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرىمەن بىرگە قىتايعا قونىس اۋدارىپ، سول جاقتان بولشەۆيكتەرگە قارسى قارۋلى قارسىلىق ۇيىمداستىرۋ ارەكەتتەرىن قولدادى. 1932-33 جىلدارى كەڭەس ۇكىمەتىنەن قاشىپ وتكەن قازاقتاردى جۇمىسقا ورنالاستىرۋعا جاردەم بەردى، شەشەككە قارسى ەگۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى، اش-ارىقتارعا كومەكتەستى. موڭعولكۇرە اۋدانىنىڭ باسشىسى قىزمەتىندە جۇرگەن كەزىندە 1938 جىلى 28 اقپان كۇنى تۇتقىندالىپ، گوميندان ۇكىمەتىنىڭ تۇرمەسىنە جابىلدى. كەيىن بالاسى ومار جايناقۇلى اكەسىن 1941 جىلى ءۇرىمجى تۇرمەسىنەن سەمەيگە الىپ كەتكەنىن عابدي سايبولاتۇلى دەگەننىڭ اۋزىنان ەستيدى. جايناقۇلىنىڭ بۇدان كەيىنگى تاعدىرى بەيمالىم. جايناقتىڭ قايتىس بولعان جەرى بەلگىسىز» [9] دەگەن مالىمەتتەر كەلتىرىلەدى. سونىمەن قاتار ىبىرايىم جايناقۇلىنىڭ ءۇرىمجى تۇرمەسىندە وتىرعانىن ايعاقتايتىن دەرەك ازاتشىل اقىن تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ «اباقتى» داستانى. بۇل داستاندى تاريحي دەرەك رەتىندە پايدالانۋدىڭ دا ماڭىزى زور. تۋىندىدا تۇرمەگە قامالعان ءار ۇلت حالقىنىڭ تاعدىرى، قازاقتىڭ ەل باسقارعان ادامدارىنىڭ اتى-ءجونى كورسەتىلگەن. ەندى «اباقتى» داستانىنىڭ ىبىرايىم جايناقۇلىنا قاتىستى تۇسىنان ءۇزىندى كەلتىرە كەتسەك: 

ىلەدەن ماقسۇت پەنەن ايسا تورە، 

قوجابەك، قامي كەتتى ونى كورە، 

ەمەنباي، ۋاق، قىدىر، سيسار، تاستان، 

 باستىعى ابلاەۆ سۇلتان تورە. 

بايباتشا ىبىرايىم جايناقوۆ پەن 

جونەلدى ساعاتبەكتەر سوڭىنان ەرە... [10] 

جوعارىدا كەلتىرىلگەن مالىمەتتەن الاش ارىسى ىبىرايىم جايناقۇلىنىڭ شىعىس تۇركىستان قازاقتارىنىڭ قوعامدىق ومىرىنە بەلسەنە ارالاسىپ، الاش مۇددەسى ءۇشىن قىزمەت ەتكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. 

قازاقتاردىڭ قىتايعا قونىس اۋدارۋى 1928-1933 جىلدار ارالىعىندا شىرقاۋ شەگىنە جەتتى. كوشتى باستاعان نەگىزىنەن عاسىرلار بويى حالىقتىڭ ەكونوميكالىق تىرەگى سانالعان بايلار بولعانىمەن، ولارعا قىسىلتاياڭ ۋاقىتتا قولداۋ كورسەتكەن بۇقارا حالىق جانە اۋىلدىق جەرلەردەگى كەڭەس ۇكىمەتى تاعايىنداعان ادامدار، كوممۋنيستەر كوشتەن بولىنگەن جوق. بۇعان سەبەپ، قازاق حالقىنىڭ رۋلىق، اعايىندىق بىرلىگىنىڭ ءالى دە ىدىراماي، ءار قازاقتىڭ «ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەن» دەگەن اتالى ءسوزدى ساناسىنان شىعارا قويماعان كەزى ەدى. قىتايعا وتكەن ءار قازاقتىڭ بويىندا «الاش قوزعالىسى» يدەياسى بىرگە كەتتى. 

قارۋلى قارسىلىق كەزەڭى 

حح عاسىردىڭ 20 جىلدارى بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسى تەرريتورياسىندا، اسىرەسە، قازاقستان اۋماعىندا بولشەۆيكتىك جۇيە ورناعاننان كەيىن، اق گۆارديالىق كۇشتەر شەكارالىق ايماقتارعا قاراي ويىسا باستادى. اتاپ ايتار بولساق، اتامان ا.ي. دۋتوۆ پەن گەنەرال ا.س. باكيچتىڭ شىعىس تۇركىستاندى باعىتقا الۋى، ازامات سوعىسىن ۇزارتا ءتۇستى. 

وسى كەزەڭدە ءوزىنىڭ ەتنوگتەرريتورياسىندا مەكەندەپ جاتقان جەرگىلىكتى قازاق حالقىن سىرتقى ساياسي كۇشتەر مەن جەرگىلىكتى بيلەۋشى توپتاردىڭ تالاۋىنان قۇتقارۋ ءۇشىن تاريح تۇلعالار شوعىرىن كۇرەس الاڭىنا شىعاردى. ءسوز جوق، حح عاسىردىڭ 20 جىلدارىنداعى شىعىس تۇركىستانداعى قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن قورعاعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى – زۋقا باتىر ءسابيتۇلى بولاتىن. 

جاستايىنان ءدىني ءبىلىمدى يگەرىپ، جاستارعا ءبىلىم بەرۋمەن اينالىسىپ، ەل ىسىنە ارالاسا باستاعان زۋقا جەرگىلىكتى بيلىككە جاقپاي بۇقارا حالىقتىڭ قۇقىعىن قورعاعاندىقتان، تۇرمەگە دە قامالادى. ەلدىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ ارالاسۋىمەن بوساتىلىپ شىققاننان سوڭ، كوپتىڭ تىلەۋىمەن قاجىلىق ساپارعا دايىندىق جاساپ، 1905 جىلى قاجىلىققا اتتانادى [11]. 

20 جىلدارداعى وقيعالار – زۋقا باتىردىڭ ەل قامىن جەيتىن رۋحاني ءھام ساياسي تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋ كەزەڭىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. وعان دالەل اق گۆاردياشىل گەنەرال ا.س. باكيچتىڭ ىلاڭىنان ەلىن امان ساقتاپ قالۋىن ايتۋعا بولادى. 

زەرتتەۋشى باقىتبەك ءبامىشۇلى وسى وقيعا تۋرالى «1921 جىلى قىزىل ارميادان قاشىپ، قازاقستان جەرىنە تۇراقتاي الماي الاسۇرعان اقتىڭ اتمانى باكىش (باكيش) ارمياسى دا جولىنداعى ەلدى جايپاي وتىرىپ سارسۇمبەنى (قازىرگى التاي قالاسى – ب.ب) باسىپ الىپ، وسىندا ءبىراز تۇرىپ، ءال-قۋاتىن تىڭايتىپ، ات-كولىك، كۇش جيناۋ ماقساتى بولعانىمەن قازاقتىڭ دالا كوكجالىنا كەزىككەنىن سەزەدى. ول زۋقا باتىردى بىرنەشە رەت كەلىسىمگە كەلۋگە شاقىرىپ، اسكەرىن ات-كولىك، ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋدى تالاپ ەتەدى. ولاي بولماعان كۇندە زەڭبىرەكتەن اتقىلاپ، مايدان اشىپ، كۇلىن كوككە ۇشىراتىنىن مالىمدەپ ەلشىسىن جىبەرەدى. اقتاردىڭ اۋانىنان زۋقا باتىر اۋەلدەن-اق حاباردار ەدى. جيىرماسىنشى جىلدارى اق پەن قىزىلدىڭ سوعىسىنان قاشقاندار دا قولتىعىنا كەلىپ پانالاعان بولاتىن. زۋقا باتىر: ء«ور التايعا اتتاپ باسساڭ اكەڭدى تانىتام، اجال قۇشاسىڭ. قارا ەرتىستەن وتسەڭ قانىڭدى ىشەمىن! مەنىڭ ەلىم ايعىردىڭ بوعىنداي ءۇيىلىپ جاتقان قالانىڭ حالقى ەمەس، شاشۋدىڭ قۇرتىنداي شاشىلىپ جاتقان دالانىڭ حالقى! مەنىڭ باتىرلارىم مەن مەرگەندەرىم ءار تاستىڭ تاساسىندا، ءار بۇتانىڭ تۇبىندە جاتىر! كەلسەڭ-كەل، ەرتىس بويىندا توسىپ الامىن!»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. زۋقا باتىر ونىمەن قويماي باكىشتىڭ ەلدەن زورلىقپەن تارتىپ العان ەكى تابىن جىلقىسىن ءبىر تۇندە ايداپ اكەتەدى. جان ساۋعالاپ سارسۇمبە قالاسىنان قاشىپ شىققان قىتاي، دۇڭگەن، ۇيعىر، سىبەنىڭ جۇزدەن استام جاياۋ-جالپى ءتۇتىنىنىڭ الدىنان قارۋلى جاساق اتتاندىرىپ، امان-ەسەن قارا ەرتىستەن وتكىزىپ، ءبىر جىل باعىپ، شونجى وڭىرىنە جەتكىزىپ سالادى. زۋقا باتىردىڭ بۇل ارەكەتتەرىنە زىعىردانى قايناپ، تۇلىبىنا سىيماي تۇلان تۇتقان باكىش ەل باسىلارىن جيناپ الىپ: «زۋقانى قالاي قۇرتۋعا بولادى؟» – دەپ سۇراعان ەكەن، سوندا ناقىش شەشەن تايسالماستان: «ول كوپتىڭ قامىن جەدى، مىنالار بوقتىڭ قامىن جەدى; ونىڭ ءىسىنىڭ ءبارى دۇرىس ەدى، مىنالار بۇرىس دەدى; ول كوك يت، ال مىنالار كوپ يت; ول ايۋ، اشىنسا قونجىعىن دا جەپ قويادى، قورعاسىنمەن عانا الاسىڭ» دەگەن ەكەن. سارسۇمبەدە ۇزاق تۇرسا ارتىنان جەتەر قىزىل اسكەر مەن الدىنان توسقان ايۋدان قۇتىلمايتىنىنا كوزى جەتكەن باكىش جەدەل قامدانىپ، موڭعولياعا ءوتىپ كەتەدى» [11] دەگەن دەرەكتەر كەلتىرەدى. ال گەنەرال باكيچتىڭ موڭعوليا تەرريتورياسىنا قاراي جىلجۋى ونىڭ ومىرىندەگى ەڭ سوڭعى جورىعى ەدى. 1921 جىلدىڭ مامىرىندا موڭعوليا جەرىندە بىتىراپ جۇرگەن اق گۆارديا ارمياسىنىڭ قالدىقتارىمەن بىرىككەن گەنەرالدىڭ اسكەرى قىزىل ارميانىڭ قورشاۋىنان سەسكەنىپ، جوڭعاريانىڭ ءشول دالاسى ارقىلى موڭعوليانىڭ شىعىسىنا جىلجيدى (كەيبىر تاريحشىلار بۇل وقيعانى «اشتىق جورىعى» دەپ تە اتايدى). 1921 جىلدىڭ سوڭى مەن 1922 جىلدىڭ باسىندا گەنەرال ا.س. باكيچ اسكەرى تالقاندالىپ، ءوزى سوت پروتسەسىنەن كەيىن، 1922 جىلدىڭ 17 مامىرىندا اتىلدى. 

ەل باستاعان ساياسي تۇلعالاردان قۇتىلۋدى ويلاعان جەرگىلىكتى قىتاي بيلىگى زۋقانى نىساناعا الا باستايدى. زۋقانى قارۋلى قاقتىعىسپەن الا الماسىن بىلگەن التاي ەلىنىڭ گۋبەرناتورى ۆي جىڭگو 1928 جىلى كۇزدىڭ ءبىر تۇنىندە باتىردىڭ نەگىزگى اسكەري قوسىنى جوق ەكەنىن ءبىلىپ، جازالاۋشى جاساقتارىن جۇمىلدىرىپ، قاپىدا باسادى [12]. 

ادىلەتتى كوكسەگەن زۋقا باتىر قولعا ءتۇسىپ، باسى كەسىلەدى دە، سارىسۇمبە قالاسىندا اعاشقا ءىلىنىپ قويىلدى. وسىنداي جاۋىزدىقتان شوشىنعان كوشپەندىلەر تولقۋى كۇشەيە بەردى. بۇل تولقۋ التايدا «وسپان باتىر كوتەرىلىسى» دەپ اتالاتىن قارۋلى قوزعالىسقا ۇلاستى (ەل اۋزىنداعى دەرەكتەر مەن كوركەم ادەبيەتتەردەگى مالىمەتتەر بويىنشا وسپان باتىر زۋقانىڭ باتاسىن العان) [13]. 

كەڭەستىك رەسەيدە جۇزەگە اسىرىلعان قازاق بايلارىن تاركىلەۋ ساياساتى، ۇلت زيالىلارىن قۋعىنداۋ، جەر اۋدارۋ قىتايداعى قازاقتاردى اينالىپ وتپەدى. حح عاسىردىڭ 30 جىلدارىنىڭ اياعىندا شىڭ شىسايدىڭ ءستاليننىڭ ارەكەتىنە ساي تازالاۋ ساياساتىن جۇرگىزۋى قىتاي قازاقتارىنا وڭاي تيمەدى. ەل اراسىنان قارۋ جيناۋ دەگەندى شىعارىپ، ءبىرلى-ەكىلى اڭشىلىق مىلتىقتارىن جيناپ الدى. بۇل قازاق حالقىنا تىزە باتىرۋدىڭ امالى ەدى. 

1938-1939 جىلدارى قالەل ءتايجى، التاي قازاقتارىنىڭ ءدىني جەتەكشىسى اقىت قاجىنى، التاي ايماعىنىڭ گۋبەرناتورى ءشارىپحان تورە جانە بۇقات بەيسى باستاعان ەلباسىلارىن تۇتقىنعا الادى... تىعىرىقتان تەك قارۋلى قاقتىعىس ارقىلى شىعۋعا بولاتىن ەدى. وسى كەزدە 1940 جىلى التاي ايماعىنا قاراستى رۋباسىلار ەسىمحان، ىرىسحان، اقتەكەلەر كوتەرىلىس باستادى [12]. كوتەرىلىسكە شىققان قازاقتار ءبىرلى-ەكىلى اڭشىلىق مىلتىعىمەن، شوقپار، سويىلمەن قارۋلانسا دا، شىڭ شىساي اسكەرىنە تويتارىس بەرەدى. ءتىپتى قارۋ-جاراقتارىن ولجالاپ، كۇشەيە ءتۇستى. كوتەرىلىستىڭ بەلەڭ العانى سونشالىق، شىڭجاڭ ۇكىمەتىنە كومەككە كەلگەن ورىس اسكەرلەرىنىڭ ءوزى ويسىراي جەڭىلدى. بۇل تۋرالى وسپان باتىردىڭ 8 قولباسشىسىنىڭ ءبىرى بولعان نۇرعوجاي باتىردىڭ ەستەلىكتەرىنە نازار اۋدارساق: 

«... ءدوڭتى شايقاسىندا ورىستاردىڭ ءبىر باتالون اسكەرىن جويدىق. اتاقتى سارى اتتى زۋباتوۆ پولكوۆنيكتى ۇرىپ ولتىردىك. گەنەرال بانكە ون ادامىمەن اتىپ تاستالدى. سوڭعى ىشقىنتى شايقاسىندا گەنەرال رازبوروۆ ءولتىرىلدى. سوڭعى بىتىمدە ورىستار گەنەرالدارىنىڭ باسىن سۇرادى. گەنەرال بانكەنىڭ سۇيەگىن بەردىك. رازبوروۆتىڭ سۇيەگىن بەرمەدىك. ويتكەنى ول سوعىس قىلمىستىسى ەدى. كوكتوعايداعى ورىس ەلشىلەرىنە ىرىسحان: 

«سەندەر 1937 جىلى ماسكەۋگە اپارىپ ولتىرتكەن بوكەيحاننىڭ، احمەت بايتۇرسىننىڭ باسىن اكەلىپ بەرىڭدەر» - دەدى [14]. وسى مالىمەتتەن-اق «الاش قوزعالىسى» يدەياسىنىڭ ءار قازاقتىڭ ساناسىندا بەرىك ورناعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. وسپان باتىر باستاۋىمەن ودان ارى وربىگەن كوتەرىلىستە دە وسپان ورىستارعا سەنبەگەن ەدى. سەبەبى الاش زيالىلارىن، ۇلتتىق بۋرجۋزيانىڭ بەرىك نەگىزى سانالاتىن قازاق بايلارىن قالاي قىرعانى قىتاي قازاقتارىنا جەتىپ جاتقان-دى. سونداي-اق وسپان باتىردىڭ: ءاليحان بوكەيحان ء«تۇبى تەلىم بولعان قازاقتار باسىن قوسپاي، قازاق قازاق بولمايدى»دەگەن اتالى ءسوزىن قاعيدا رەتىندە ۇستانۋى [15] الاش كوسەمىنە دەگەن قۇرمەتىن بىلدىرسە كەرەك. بار قازاققا ورتاق الاش وردانىڭ ۇلتتىق ۇرانى مەن مارشى شىعىس تۇركىستان قازاقتارىنىڭ دا ازاتتىق جارشىسىنا اينالدى. 

الاش مارشى ارعى اتام ەر تۇرىك،ء بىز قازا

ق ەلىمىز،  

سامال تاۋ، شالقار كول، سارىارقا جەرىمىز. 

ءبىز جۇرگەن الاشتىڭ شىن كەمەڭگەرىمىز، 

دولدانسا بولمايتىن جاڭا ءداۋ پەرىمىز.

ەجەلدەن ءور تۇرىك، وق تەسكەن ەتىمىز، 

قايمىعىپ ەش جاۋدان قايتپاعان بەتىمىز. 

لاپ دەسە، وت بولىپ زۋىلداپ شابامىز، 

لاپ دەسە، وت بولىپ دۇرىلدەپ جانامىز. 

الاشتىڭ اق تۋىن اقىرىپ قولعا الىپ، 

الاشتاپ شاپقاندا جاۋعا ويران سالامىز! [16] 

اعارتۋشىلىق كەزەڭى 

ەندى «الاش قوزعالىسى» يدەياسىنىڭ رۋحاني-اعارتۋشىلىق باعىتىنا كەلسەك. الاش پارتياسىن قۇرۋشىلاردىڭ ەلدىڭ رۋحاني جاڭارۋىنا قوسقان ۇلەسى ايتارلىقتاي. سول يگى ىستەردىڭ باسىندا تۇرعان احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءوزى جاساعان «توتە جازۋ الىپپەسى» ەدى. «توتە جازۋ» ارقىلى الاشتىق يدەيالاردى ناسيحاتتاعان «قازاق» گازەتى دۇنيەگە كەلدى. قازاق دالاسىندا كەڭىنەن تاراعان «توتە جازۋ» الىپپەسى 20 جىلدارى شىعىس تۇركىستان تۇركىلەرى تاراپىنان قولداۋ تاپتى. 

1924 جىلى ورىنبوردا وتكىزىلگەن قازاق-قىرعىز ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سەزى رەسمي قابىلداعان احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قازاق الىپبەسى قىتايدا «ەملە»، «بايتۇرسىن ەملەسى»، «احمەت بايتۇرسىن الىپپەسى» دەگەن اتتارمەن قىتايعا تەز جەتۋىنەن 1925-1926 جىلداردا قۇلجا، شاۋەشەك، سارىسۇمبە (التاي), ۇرىمجىدە كوزى اشىق زيالىلاردىڭ ۇيرەنگەنىن بايقاۋعا بولادى [17]. 

رايىمجان مارسەكۇلىنىڭ جارى نۇرجامال شەشەيدىڭ ايتۋىنشا، رايىمجان قىزىر تورە اۋىلىندا ۇزاق جىلدار بويى ورىسشا وقۋمەن جانە بالا وقىتۋمەن اينالىسقان. الاش پارتياسىنداعىلاردىڭ ەڭ باستى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى – حالىقتى ونەرگە، بىلىمگە ۇيرەتۋ ەدى [18]. بايقاپ وتىرعانىمىزداي، رايىمجان الاش ارىستارىنىڭ اماناتىنا، الاش پارتياسىنا ادال بولا ءبىلدى.

ءحىح عاسىردىڭ اياق شەنىندە شىعىس تۇركىستاننىڭ التاي ايماعىندا مەكتەپ-مەدرەسە اشىلادى. مەدرەسە دامي كەلە 1904 جىلى «اباقيا» دەپ اتالادى. 1920 جىلدارى بۇل مەكتەپتە احمەت بايتۇرسىن ەملەسى بويىنشا «توتە جازۋمەن» وقىتا باستايدى [19]. «اباقيا» مەدرەسەسىندە 1909 جىلى سەمەيدەن قونىس اۋدارىپ وقىتۋشىلىق قىزمەت اتقارعان ادام سەيىتقازى نۇرتايۇلى ەدى. اراب، تۇرىك، ورىس تىلدەرىنە جەتىك سەيىتقازى 1909 جىلدارعا دەيىن شىڭعىستاۋداعى اباي اۋىلىندا ۇستازدىق قىزمەتتە بولعان [20]. 

ەكىنشى ءبىر تۇلعا الاشوردانىڭ توبە ءبيى بولعان شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ ۇلى زيات شاكارىم قۇدايبەردىۇلى. 1931 جىلى شاكارىمدى كەڭەس ۇكىمەتى اتىپ تاستاعان سوڭ، شاكارىمنىڭ ءبىر توپ سەرىكتەرى مەن كەنجە ۇلى زيات تا قىتايدىڭ التاي ايماعىنا وتكەن. 

1933 جىلى كۇزدە التاي ايماعىنا ءشارىپحان كوگەدايۇلى باسشى بولىپ سايلانادى. دەموكراتياشىل باعىت ۇستانعان ءشارىپحان ۇكىمەتى بارلىق مۇمكىندىكتەردى پايدالانىپ، التاي حالقىنىڭ ەكونوميكا جانە مادەنيەت اعارتۋ ىستەرىن جاقسارتۋ شارالارىن جاسادى. تاريحي ماڭىزدالاتىن شارالاردىڭ ءبىرى ساۋتسىزدىق جايلاعان التاي قازاقتارى اراسىندا مەكتەپ اشىپ، جاڭاشا وقۋ جۇيەسىن جولعا قويعاندىعى بولدى. ول تۇستا ەڭۇلكەن قيىنشىلىق وقىتۋشى دايىنداۋ جاعىنان كورىندى. وسى قامالدى الۋ ءۇشىن 1934 جىلى ءشارىپحان ۇكىمەتى سارسۇمبەدەن قىسقا مەرزىمدى وقىتۋشى دايىنداۋ كۋرستارىن اشادى. كۋرستىڭ العاشقى قاتارىندا وقىعان 80-گە تارتا كۋرسانتتار ء(تورت اي وقىپ) نەداۋىر ءبىلىم الىپ، سوڭىنان تۇگەلگە جۋىق مادەنيەت اعارتۋ شەبىنە قىزمەتكە جەگىلەدى. اۋدان، اۋىلدارعا بارىپ مەكتەپ اشادى. مىنە وسى مۇعالىمدەرى تاربيەلەگەندەردىڭ ءبىرى – زيات شاكارىمۇلى ەدى [21]. 

كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاقستانداعى ۇلتتىق بۋرجۋازيانى قىرىنا الۋى وقىعان، ءبىلىمدى ادامداردىڭ قىتايعا اسۋىنا تۇرتكى بولدى. سولاردىڭ ءبىرى رەتىندە تۇرسىن مۇستافاۇلىن اتاپ وتكەن ءجون. شاۋەشەكتە ۇزاق جىلدار قازاق مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى بولعان تۇرسىن مۇستافاۇلى قازاق زيالىلارىنىڭ تۇتاس ءبىر ۇرپاعىن تاربيەلەپ شىققان ادام. بۇل كىسى 1952 جىلى جۇرت الدىندا اتىلدى. وعان تاعىلعان باستى ايىپ تا – الاش قوزعالىسىنا قاتىسقانى، الاش يدەياسىن ناسيحاتتاعانى. تۇرسىن مۇستافاۇلى جايىندا حالىق جازۋشىسى قابدەش ءجۇمادىلوۆ بىلاي دەيدى: «تۇرسىن مۇستافاۇلى جاسىندا مۇحتار اۋەزوۆپەن قاتارلاس وقىپتى. كەزىندە الاشوردا باسشىلارىنىڭ ءبىرازىن كوزىمەن كورىپ، ءتالىم العانى تاعى بار. 1930 جىلدىڭ باسىندا ارعى بەتكە جىلىستاپ ءوتىپ كەتكەن. ورىس تىلىنە جەتىك، گرامماتيكا مەن ماتەماتيكا پاندەرىنە جەتىك كىسى ەدى. ءتىل ءبىلىمىنىڭ اتاسى – احمەت بايتۇرسىنۇلىنا جۇگىنىپ قىزىقتى مىسالدار كەلتىرەدى. جۇرتقا ابايدىڭ ولەڭدەرىن وقىپ، اندەرىن ۇيرەتەدى. مىرجاقىپ، ماعجان، ءىلياس، بەيىمبەت شىعارمالارىن سول كىسىنىڭ اۋزىنان ەستىپ وستىك» [22]. ابايدىڭ، شاكارىمنىڭ شىعارمالارى قىتاي جەرىنە جوعارىدا اتتارى اتالعان تۇلعالار ارقىلى تارالىپ، ناسيحاتتالدى. وسىلايشا «الاش قوزعالىسى» يدەياسىنا قىزمەت ەتكەن قازاق زيالى قاۋىمى سول يدەيانىڭ قۇربانى بولدى. 

ءتۇيىن 

1918 جىلعى الاشوردالىقتاردىڭ قىتاي قازاقتارىنا ايگىلى ساپارىنان باستالعان «الاش قوزعالىسى» يدەياسى حح عاسىردىڭ 20 جىلدارى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قايراتكەرلەرى رايىمجان مارسەكۇلى، ىبىرايىم جايناقۇلىنىڭ قىتاي جەرىنە وتۋىمەن جاڭاشا سيپات الدى. الاشوردا ۇكىمەتى ءوز قىزمەتىن توقتاتقانىمەن، «الاش قوزعالىسى» بۇىنعىدان بەتەر قارقىنعا يە بولدى. ازاتتىق، رۋحاني-اعارتۋشىلىق باعىتتا تارالعان «الاش قوزعالىسى» «تار جول، تايعاق كەشۋ» زاماندا قىتاي قازاقتارىن پانالاعان زيات شاكارىمۇلى، تۇرسىن مۇستافاۇلى، كارىم دۇيسەبايۇلى ارقىلى قازاق جەرىنىڭ ەتنوتەرريتوريالىق مۇمكىندىگىن تولىق پايدالانا الدى. ء«تىرى بولسام، حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار ەدى، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن» دەگەن الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ سەرت ءسوزى بەكەر ايتىلماسا كەرەك. 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى: 

1. الاش قوزعالىسى. قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى. ت. 2. – الماتى، 2005. – 26-ب. 

2. سارىارقا. № 15, 1917. 

 3. قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى. ت. 13. – الماتى 2009. – 7-ب. 

4. اسقار تاتانايۇلى. ء«ور التاي شەجىرەسى» // جۇلدىز. 1998, №3. – 181-183-بب. 

5. جاقسىلىق ءساميتۇلى. قىتايداعى قازاقتار. – الماتى، 2000. – 216-218-بب.   

6. رايىمجان مارسەكۇلى. قازاق قايدا بارا جاتىر؟ – الماتى، 2001. – 165-166-بب.   

7. ت. وماربەكوۆ. قىتايداعى قازاق بوسقىندارى // اقيقات، 1992, №9, 42-ب.   

8. ت. وماربەكوۆ. شەتەلدەگى قازاق جاساقتارى // اقيقات، 1994, №11, 40-ب.   

9. جەتىسۋ ەنتسيكلوپەدياسى. – الماتى: «ارىس»، 2004. – 275-ب.   

10. تاڭجارىق جولدىۇلى. شىعارمالارى. الماتى: «جازۋشى»، 1992. – 138-ب.   

11. تۇركىستان، 25 اقپان، 2016. 

12. ج. ءساميتۇلى. قىتايداعى قازاقتار - الماتى : دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى، 2000. - 312 ب. 

13. نوكىشۇلى ع. شىعىس تۇركىستانداعى داۋىل: تاريحي ەستەلىكتەر. – الماتى: «توعاناي ت»، 1998. 36 بەت. 

14. ازاتتىقتىڭ وشپەس رۋحى (نۇرعوجاي باتىردىڭ ەستەلىكتەرى مەن وسپان باتىر). – الماتى: ساردار، 2008. – 41-42-بب. 

15. وسپان باتىر. دەرەكتى زەرتتەۋ. – الماتى: اردا، 2007. – 169-ب. 

16. ماريەم حاكىم. باتىستاعى قازاقتىڭ ۇلتشىل كوسەمدەرى جانە باتىستىق ەلدەردە اتقارعان قىزمەتتەرى // الەم قازاقتارىنىڭ رۋحاني سۇحباتى: ءتىل، مادەنيەت جانە الاش مۇراتى. (حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى) – الماتى، 2008. – 156-157-بب. 

17. ۇلتتىق رۋحتىڭ ۇلى ءتىنى. عىلىمي ماقالالار جيناعى. – الماتى: عىلىم، 1999. 215-ب. 

18. ق. ەگىزباەۆ. الاشتىڭ ارىسى – رايىمجان مارسەكوۆ // قازاق تاريحى. № 2, 1999. – 40-ب. 

19. ءور التاي شەجىرەسى // جۇلدىز. 1998. №3. – 194-195-بب. 

20. ەۆرازيا ورتالىعى. 2008. №2. 81-ب. 

21. سوندا. 80-ب.  22. سوندا.82-ب. 

ەركىن راحمەتوللا، ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 3-كۋرس PhD دوكتورانتى

Abai.kz