ورىستىڭ اتاقتى مىسالشى اقىنى يۆان كرىلوۆتىڭ مىسالدارىن اباي  قاشان اۋدارعان ەدى؟ بۇل سۇراققا كىم دە بولسا «ارينە، 1898 جىلى اۋدارعان» دەپ جاۋاپ بەرەر. ويتكەنى، بۇل اباي جيناقتارىنىڭ بارىندە كورسەتىلگەن داتا. ال ءبىزدىڭ العا قويىپ وتىرعان ماقساتىمىز - اتالعان جىل ەمەس، دۇرىسى - 1894 جىل ەكەندىگىن دالەلدەۋ. ەرتەدەن عىلىمي اينالىمعا ەنىپ، سانامىزعا سىڭگەن ماعلۇماتتى قوزعاعاندا «تىنىش جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسقانداي» سەزىمگە بولەنەسىڭ. بىراق ءبىر قاراعاندا كىشكەنە بولىپ كورىنەتىن ماسەلەنىڭ بۇگۋلى ۇلكەن استارى بار. بىردەن ايتايىق، 1898 جىل - اباي الەمىنىڭ سونى كوكجيەگى اشىلۋىمەن ايىرىقشا، سونىمەنەن قۇندى. مىنە اتالعان تاقىرىپتى قولعا الىپ، ونى جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنۋعا وسى ءجايت سەبەپكەر بولدى.

سونىمەن، قولىمىزدا بار دالەل-دايەكتەر قايسى؟

الدىمەن ەڭ مىقتى دالەلىمىز - تۇراعۇل ابايۇلى ءوزىنىڭ «اكەم اباي تۋرالى» اتتى بەلگىلى ەستەلىگىندە جازعانىن كەلتىرەيىك.  تۇراش «كرىلوۆتىڭ پەرەۆودتارىن اكەم 1894 جىلى فەدوروۆ دەگەن ۋەزنوي ەلگە كەلگەندە جاساعان» دەپ دەرەك بەرەدى. كورىپ وتىرسىزدار، تايعا تاڭبا باسىلعانداي عىپ ايتقان. قىرعا كەڭەس (سياز) قۇرۋعا شىققان ويازدىڭ ابايدىڭ ۇيىنە ءتۇسۋ سەبەبى – بۇل كەزدەردە اقىن شىڭعىس بولىسىنىڭ بولىسى قىزمەتىندە بولاتىن (ابايدىڭ 1893-1895 جىلدار وسى قىزمەتتى اتقارعانى جايلى ارحيۆتىك قۇجات بەرتىندە عانا تابىلىپ، جاريا  ەتىلدى). 

البەتتە، وقىرماندار «ەگەر تۇراعۇل قاتەلەسكەن بولسا شە؟»  دەپ سۇراق قويۋى ابدەن مۇمكىن. وسىناۋ كۇدىك-كۇماندى سەيىلتۋ قامىندا بىزگە «فەدوروۆ دەگەن وياز اباي اۋىلىنا ات باسىن قاشان تىرەگەن - 1894 پە، الدە 1898 جىلى ما؟» دەگەندى انىقتاۋعا كۇش سالۋعا تۋرا كەلدى.

تەكسەرىستەر ناتيجەسىندە 1897-98 جىلدارى سەمەي ۋەزىنىڭ ناچالنيگى (قازاقى تىلدە – وياز) دانيلوۆ دەگەن تورە-شەنەۋنىك بولعانى راستالدى. 1898 جىلى اباي كوشبيكە جايلاۋىندا سوققىعا جىعىلعاننان كەيىن جازىلعان ابايدىڭ سەناتقا حاتى دەيتىن قۇجات ارحيۆتە ساقتاۋلى. سوندا «وقيعانىڭ باسى-قاسىندا بولدى» دەلىنەتىن كۋاگەر وياز - وسى دانيلوۆ (ول جاڭا اتى اتالعان فەدوروۆتىڭ ورنىنا كەلگەن). ابايتانۋشى ءا.جيرەنشين كوشبيكە وقيعاسىن بايانداي كەلىپ: «1898 جىلى، سەمەي ۋەزىنە قارايتىن ەلدىڭ بولىس، بيلەرىن سايلاۋعا ۋەزد ناچالنيگى دانيلوۆ شىعاتىن بولدى دەگەن حابار ەل ىشىنە دۇڭك ەتە تۇسەدى»، - دەپ قوسىمشا مالىمەت بەرەدى (اباي. شىع.تولىق جيناعى. –الماتى، 1961. -47 بەت).  

ءسويتىپ، 1894 جىلى ابايمەن كەزدەسكەن «سەمەي ۋەزىنىڭ ناچالنيگى فەدوروۆ» دەگەن تۇراعۇل اقپاراتىنىڭ دۇرىستىعىنا كوزىمىز جەتتى.

ول كۇندە جاسى ون توعىزداعى جىگىت تۇراعۇل كوزى كورگەن وقيعا جايىندا جاڭاعى ءسوزىن بىلايشا جالعايدى: «فەدوروۆ... مەنىڭ اكەمنىڭ لەرمونتوۆتىڭ ولەڭدەرىن پەرەۆود ەتكەنىن ەستىپ، اكەمە ايتتى: ء«سىز كرىلوۆتى پەرەۆود ەتسەڭىزشى، قازاقتىڭ ۇعىمىنا وسى قولايلى، جەڭىل عوي»، - دەپ. سودان كەيىن كرىلوۆتى پەرەۆود ەتىپ ەدى».  

وسىنى راستايتىن قوسىمشا دەرەك-دايەككە كەلەيىك. شۇبارتاۋدىڭ كەرەيى جاس جىگىت ءۋايىس شوندىبايۇلى (1875-1925) ابايدىڭ شاقىرتۋىمەن شىڭعىستاۋعا كەلىپ، اقىن شاكىرتتەر قاتارىنا قوسىلعان-دى. ءوزى اقىن ءارى ءانشى، بىلىمگە دە زەيىندى، ىنتالى ازامات توبىقتى ەلىندە وتكىزگەن بىرەر جىلدا ابايدان كوپ ءتالىم العان. ابايتانۋشى ب.ەردەنبەكوۆ ءوزىنىڭ «اباي جانە ءۋايىس» اتتى زەرتتەۋىندە: «بىزگە جەتكەن ولەڭدەرىنىڭ ءوزى ابايعا اسا جاقىن كەلىپ، ءۋايىس اركەز ۇستاز پوەزياسىنا ارقا سۇيەپ وتىرادى»   - دەپ جازادى. دالەلگە مىنا شۋماقتى كەلتىرەدى:

                                  كەلەكە قىلىپ شىلىكتى،

                                  مەرت بولعان جوق پا تەرەك تە.

                                   وسى دا ءمالىم ەمەس پە،

                                   زەيىنى بار زەرەككە.   

بۇل شۋماقتا ءۋايىس «ابايدىڭ «ەمەن مەن شىلىك» دەگەن ي.كرىلوۆتان اۋدارماسىن مەڭزەگەن» دەگەن ەردەنبەكوۆتىڭ پىكىرىن تولىقتاي قۇپتايمىز.  وياز فەدوروۆتىڭ كەڭەسىمەن 1894 جىلدىڭ جازىندا اباي كرىلوۆ مىسالدارىن قولعا العان عوي، سول تۇستا تۇراعۇل سياقتى ۇستاز قاسىندا جۇرگەن جاستىڭ ءبىرى – وسى ءۋايىس بولاتىن.  كۇلدىرگى اجۋاعا سىقىعان مىسالدارعا شاكىرتتەر قاتتى قىزىعىپ، ولاردى اباي اۋدارعاندا-اق جاتتاپ العانى ءسوزسىز. ءۋايىستىڭ جادىندا جاتتالىپ قالۋى سونىڭ ءبىر ايعاعى. بۇل-ءبىر. ەكىنشىدەن، كەلەسى جىلدىڭ سوڭىندا ءابىشتىڭ مەزگىلسىز قازاسىنا وراي اباي اۋىلىن توڭىرەكتەگەن ونەرلى، تالاپتى جاستار تاراپ، اباي مەكتەبى ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقان بولاتىن. وسى ايتىلعان ەكى دايەك تە اباي كرىلوۆتان اۋدارما جاساعان مەرزىم - 1894 جىل دەگەن بايلاۋدى راستاۋعا وزىندىك ساۋلەسىن تۇسىرەدى دەگەن ويدامىز.

بىراق، اباي كرىلوۆ مىسالدارىن تەك وسى جىلى اۋدارعان ەكەن دەپ وي تۇيۋگە اسىقپاعان ءجون. العاش رەت ون جىل بۇرىنىراقتا، اقىندىق تاجىريبە جيناقتاعان – 1880-1883 جىلدارى تارجىمەلەسە كەرەك. عۇلاما ابايتانۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ سىني كوزقاراسى وسىعان مەڭزەيدى. ول اباي اۋدارعان ون ءۇش مىسالدىڭ بەسەۋىن («ەسەك پەن بۇلبۇل»، «قارعا مەن بۇركىت»، «شەگىرتكە مەن قۇمىرسقا»، ء«پىل مەن قاندەن»، «تۇلكى مەن قارعا») عانا جوعارى باعالاپ، ال قالعان 8 مىسالدى قاتتى سىنعا العان. ءتىپتى سوڭعىلار «اباي اۋدارماسى بولماۋى مۇمكىن» دەگەن دە كۇدىك ايتقان (اباي ەنتسيكلوپەدياسى، 292-بەت).  

سەگىز مىسالدىڭ مۇحاڭا ءالسىز كورىنۋى،  «قارعا مەن تۇلكى» مىسالىنىڭ ەكى نۇسقاسى بولۋى، سونداي-اق، مىسالدار اراسىندا «ەسەك» دەگەن كرىلوۆتا جوق، مازمۇنى شىعىس ەلدەرىنەن الىنعان شىعارمانىڭ ءجۇرۋى، ارينە، كەزدەيسوقتىق بولا المايدى (اباي كرىلوۆتان العاشقى اۋدارمانى 1882-83 جىلدارى جاساعان، ونى 1894 جىلى جالعاستىرعان دەگەن ماسەلەنى «اقىندىق جولداعى تاجىريبەلەر» اتتى زەرتتەۋىمىزدە كوتەرمەكپىز).    

1898 جىلعا قايتىپ ورالايىق. اباي وسى جىلى سوققى جەدى.   سوراقى وقيعادان كەيىنگى كوڭىل كۇيىن ۇلى اقىن «ولسەم، ورنىم قارا جەر سىز بولماي ما»، «اۋرۋ جۇرەك اقىرىن سوعادى جاي» دەگەن ايگىلى تۋىندىلارى ارقىلى ارتقىعا پاش ەتكەنى كوپكە ايان. كوڭىلى تورىققان، وڭاشانى قالاعان تۇستا اباي كرىلوۆتىڭ مىسالدارىن قولعا الدى دەۋ ءومىر شىندىعىنا مۇلدە سايكەسپەيدى.

ويىمىزدى تارقاتا ايتايىق. تاتاردىڭ كورنەكتى عالىمى ابدراحمان ساعدي (تاشكەنتتەگى ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە قىزمەت ىستەگەن) «اقجول» دەگەن گازەتتىڭ سوناۋ 1923 جىلعى التىنشى سانىندا جاريالانعان «اباي» اتتى كولەمدى ماقالاسىندا 1895-96 جىلداردان كەيىن اباي «ولەڭنىڭ تابيعاتىن، ىشكى رۋحىن بۇتىندەي وزگەرتىپ جىبەرەدى» دەپ مالىمدەگەن بولاتىن.   اباي شىعارماشىلىق باعىتىنىڭ وزگەرىسى، اسىرەسە، وزىنە قامشى ۇيىرىلگەن 1898 جىلى ايقىن بەلگى بەرەدى. وسى جىلدان، اناۋ 1891 جىلى  مادەني اعارتۋشىلىقتان ويشىلدىققا ساتىلاعانى سياقتى، ويشىلدىقتىڭ حاكىمدىك بيىگىنە، قازاقى ۇعىممەن ايتقاندا، اۋليە دەڭگەيىنە كوتەرىلگەنى حاق (دارىن-قابىلەتى مەيلىنشە تولىسىپ، كەمەلدەنگەن كەمەڭگەر ءۇشىن بۇل، البەتتە، زاڭدى قۇبىلىس).

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، حاكىم اباي 1898 جىلدان «دەنەنىڭ بارشا قۋاتىن» جانتانۋ ءىلىمى مەن  قۇدايدى تانىتۋ (تەولوگيا) سالاسىنا سالعان. وسى جىلى «سوكرات حاكىمنىڭ ءسوزى» (قازىرگىشە 27-قاراسوز) مەن  «جان قۋاتى تۋرالى» (قازىرگىشە 43-قاراسوز) اياقتاپ،   «تاسديق» اتتى (قازىرگىشە 38-قاراسوز) دەگەن كۇردەلى تراكتاتىن باستاعان. سوڭعىسى 1899-1902 جىلداردىڭ تاتىمدى جەمىسى.

ۇلى اقىن ءومىرىنىڭ سوڭعى بولىگىندە ويشىلدىعىنىڭ، جالپى كەمەلدەنۋىنىڭ باسىن الا بۇلتتار تورلاعان ۇشار قياسىنا شىقتى. شىن مانىندە جاھاندىق رۋحتىڭ گيمالايىن الدى، كۇللى ادامزاتتىڭ ابايىنا اينالدى دەسەك قاتە كەتپەيمىز استە. وسى كەزدەردە، «مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا» دەپ ءوزى ايتقانداي، دانىشپان اباي ادام جانى مەن رۋحىنىڭ سونى ىلىمدەرىن قالىپتاستىردى، الەمدىك وي-ساناعا ايىرىقشا ۇلەس قوستى (بۇل ءسوزىمىزدىڭ كۋاسى – ءتول شىعارماشىلىعى، دالەل الىپ كەلتىرۋگە ۋاقىت سىيعىزبايدى).

اباي پوەزياسىنا قاتىستى جاڭاعى ا.ساعدي: «...ادەبي ءومىرىنىڭ سوڭعى جارتىسى ءدىني پىكىرلەر ءھام ماشھارعا دايارلانۋ اتىمەن سۋارىلادى» دەسە، بۇل قاراسوز مۇراسىنا دا تۇپ-تۋرا كەلەتىن پىكىر. بىراق  بۇل باعىتتاعى زەرتتەمەلىك جۇمىستار سول 1922-23 جىلدارى-اق سۋ سەپكەندەي باسىلىپ قالدى. سوۆەتتىك ءداۋىر «جانتانۋ»، «تولىق ادام»، ء«ۇش ءسۇيۋ» ىلىمدەرى ابايدىكى دەپ جار سالىپ، جەر-جاھانعا قۋانا پاش ەتۋگە تيتتەي دە مۇمكىندىك قالدىرعان جوق. ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كۇللى شىعارماشىلىق ءومىرى قىلىشىنان قان تامعان قاھارلى يدەولوگيا جاعدايىندا ءوتتى.  ەڭ الدىمەن ساقتىقتى ويلانۋ شارت بولدى. ەگەر حاكىم ابايدىڭ سوڭعى سونى شىعارماشىلىق ءورىسى ماڭداي الدىعا شىقسا، ياعني جالپاق جۇرتقا جاريا بولسا شە؟ وندا «اباي – كەرەعار ءدىني يدەولوگيا كوسەمى» دەگەن جەلەۋمەن اباي جيناقتارىنىڭ جولى كەسىلۋى، سونىمەن قاتار، «م.اۋەزوۆ – ءپانيسلاميزمدى دارىپتەۋشى» دەگەن سويىل-شوقپاردىڭ مۇحاڭا ءدوپ سىلتەنۋى بەك مۇمكىن ەدى.  قىسقاسى، اباي فيلوسوفياسى، اسىرەسە، جاڭاعى حاكىمدىك كەزەڭى سان الۋان ايلا-شارعىمەن كولەگەيلەندى، جاسىرىلىپ جابىلدى. تۇپنۇسقا ەسەبىندەگى مۇرسەيىت كوشىرمەلەرىنىڭ جارىق كورمەۋى، قاراسوزدەردىڭ جاڭاشا نومىرلەنۋى، «تاسديق» دەگەن ءتول اتاۋدىڭ «38-قاراسوز» دەپ وزگەرتىلۋى – سول ساقتىقتىڭ سالدارى. ءبىز ءسوز ەتكەن كرىلوۆ مىسالدارىنىڭ العا ىلگەرىلەۋى دە سول قاتاردان.  

اقيقاتىندا، اباي كرىلوۆتى شاكىرتتەرى جانىنا توپتالعان 1894 جىلى اۋدارعانىنا مۇحاڭ دا، كەيىنگى ابايتانۋشى عالىمدار دا قانىقتۇعىن. الايدا 1898 جىلعى اباي ومىرىنە تەرەڭدەپ بارۋ، ىشكى ەۆوليۋتسياسىنا كوز سالۋ مۇمكىن ەمەس-ءتى. وعان ۇستەم يدەولوگيا قاتاڭ تىيىم سالدى. ابايدىڭ تىلسىمى قالىڭ تۇمان باسقانداي جۇمباق حالدە قالا بەردى. مىنەكي، ءسوز باسىندا «كىشكەنە بولىپ كورىنەتىن ماسەلەدە بۇگۋلى ۇلكەن استار بار» دەگەندە وقىرمانعا جەتكىزبەگىمىز وسى جايلار-دى.     

قورىتا كەلگەندە، اباي جيناقتارىندا كرىلوۆ مىسالدارى اۋدارىلعان مەرزىمدى ءتورت جىلعا كەيىن شەگەرىپ، «1894 جىل» دەپ تۇزەتۋدىڭ ۋاقىتى جەتتى. ونىڭ تاساسىندا،تاعى ءبىر ايتايىق، ابايتانۋدىڭ اسا كەسەك ماسەلەسى قالىپ وتىر. ەگەر قازىرگى قالپىندا قالا بەرسە، وندا ابايدىڭ ءوسۋ، تولىسۋ، دامۋ كەزەڭدەرىن ساتى-ساتىلاپ تانۋ، اسىرەسە، ۇلى ءومىردىڭ حاكىمدىك بيىككە شىققان سوڭعى بولىگىن دۇرىس ۇعىنۋ، ءتۇسىنۋ قيىنعا سوعارى ءسوزسىز. اباي تىلسىمىن ءوزىمىز جاقسى تانىپ الماي تۇرىپ، الەمگە قايتىپ تانىتپاقپىز؟! قاتەنى تۇزەتۋدىڭ اۋاداي قاجەتتىگى دە مىنە وسى ارادا. 

اسان وماروۆ، زەرتتەۋشى

Abai.kz