“جاس الاش” گازەتiنiڭ رەداك­تسيا­سىنا مۇحيتتىڭ ارعى بەتiنەن ارنايى حات كەلدi. حات جولداۋشى– قازاق ادەبيەتiنiڭ كوزi تiرi كلاسسي­گi مۇحتار ماعاۋين اعامىز. مۇحاڭ قازiر ۆاشينگتوننىڭ iرگەسiندەگi روكۆيلل كەنتiندە تۇرىپ جاتىر. ەڭ باستى جاڭالىق، جازۋشى “شىڭعىس حاننىڭ” ءتورتiنشi كiتابىن ءتامامداپتى. ءتورت كiتاپتان تۇراتىن اسا قۇندى بۇل ەڭبەكتiڭ قازاق تاريحى عىلىمىنا زور بەتبۇرىس جاسايتىنىنا، ۇلتتىق تاريحىمىزدى زەرتتەۋ مەن زەردەلەۋدi جاڭا ارناعا بۇرىپ، باياندى قالىپقا تۇسiرەتiنi­نە دە ەش كۇمان كەلتiرمەيمiز.

“سوڭعى ءۇش-ءتورت ايدا شىعارمالارىمنىڭ 22 تومدىق تولىق جيناعىن ءتۇزiپ قويدىم” دەپتi جازۋشى. بۇعان دا قاتتى قۋاندىق.

م.ماعاۋين گازەتكە قازiرگi تiل­بۇزار ساۋاتسىزدىق تۋرالى جاڭا، بۇرىن ەش جەردە جاريالانباعان ماقالاسىن جiبەرiپتi. قۇداي قالاسا، گازەتiمiزدiڭ الداعى نومiر­لەرiنiڭ بiرiنەن بۇل ماقالانى وقيتىن بولاسىزدار.

الىستا جاتقان اعامىزدى الاڭداتىپ وتىرعان تاعى بiر ماسەلە – جەر ماسەلەسi. “جەر تۋرالى تالاس قىزىپ جاتىر عوي، بۇل رەتتە جۇر­تى­مىز ارەكەتسiز قالماۋى كەرەك” دەيدi م.ماعاۋين. جازۋشى وسىدان 17 جىل بۇرىن “جەر – قازاق­تiكi!” دەگەن ماقالا جازعان ەكەن. بۇل ماقالا كەزiندە كسەروكسپەن كوبەي­تiلiپ، جەر تۋرالى زەرتتەۋلەر جاساپ، داۋىس كوتەرiپ جۇرگەن جازۋشى، جۋرناليست ساپابەك ءاسiپ اقساقالدىڭ تiلەگi بويىنشا قازاقستان پارلامەنتiنiڭ مۇشەلەرiنە تاراتىلىپ تا بەرiلiپتi. ماقالانىڭ ءوزi “جۇلدىز” جۋرنالىندا (№8, 1999 جىل) جاريالانعان.

بiز بۇگiن مۇحتار ماعاۋيننiڭ وسى ماقالاسىن وقىرماندار نازارىنا قايتا ۇسىنۋدى ءجون كوردiك. جازۋشىنىڭ ويى مەن ءسوزi ەسكiرۋ بىلاي تۇرسىن، قايتا بۇرىنعىدان دا وتكiرلەنە، ءوتiمدi بولا تۇسكەندەي.

بۇگىنگى قازاقستان رەسپۋبلي­كا­سى­نىڭ شەگىندەگى بارلىق جەر – قازاق حالقىنىڭ جەكەمەنشىگى بولىپ تابىلادى. قازاق حالقىنىڭ جەكەمەنشىگى. دالاسى مەن تاۋى، ورمانى مەن قۇمى، جازيراسى مەن ءشولى، وزەنى مەن كولى. ۇستىندەگى بارلىق يگىلىك، استىنداعى بارلىق قازىنا. تۇگەلدەي قازاققا تيەسىلى.

البەتتە، قازاق-اتا يەلىگىندەگى جەر كەسىمى بۇدان الدەقايدا مول ەدى. وسى عاسىردىڭ اۋەلگى بولىگىندە، سو­ۆەتتىك جاڭا شەكارا مەجەسى سىزىلعان­دا ورىس قاراۋىنا كەتكەن: قۇلىندى دالاسى مەن ومبىنىڭ تۇستىگى، ورىن­بوردىڭ قالاسى مەن سولتۇستىك-باتىس مويناقتاعى قارا توپىراقتى بىرنەشە اۋدان، ەدىلدىڭ بەرگى بەتى – قيعاش پەن بوزان ارالىعىنداعى سۋلى، نۋلى ءوڭىر; رەسەي ءبىزدى ءوزى عانا تالاعان جوق، تىنىسى تارىلسىن، قولى بايلانىپ، اياعى تۇسالسىن دەپ، عاسىرلار بويى قا­زاقتان ەنشىسى بولىنبەگەن قارا قالپاق­تى وزبەككە وتكىزدى، تازا قازاق قونىس­تانعان ۇشقۇدىق پەن تامدىنى توڭىرە­گىمەن تۇگەل كەسىپ بەردى، ونىمەن دە توقتامادى، تۇپكى جوسپار – قازاق­ستاندى بولشەكتەپ، ءبىرجولا ىدىراتۋ­دىڭ باستاماسى رەتىندە اۋەلى بوس­تاندىق اۋدانىن، سودان سوڭ ءمىر­زاشول ايماعىن ءتىلى مايدا اعايىنعا ەنشىلەدى; سوۆەتتەن بۇرىنعى، پات­شالىق رەسەي وزبىرلىق وتار بولى­سىندە قىتايمەن مامىلە تاۋىپ، ىلەنىڭ باسى – كۇنەس پەن تەكەستى، تاربا­عاتايدىڭ شىعىسى، قاراماي، جايىر­دان تارتىپ، بوعداعا دەيىنگى بايتاق اتىراپتى، بۇكىل ءور التايدى وردالى قالىڭ قازاقتان كەسىپ تاستاپ ەدى; “تىڭ كوتەرۋ” اتالعان، قازاقتى ءبىرجولا جىنىشتاۋ ناۋقانى كەزىندە رەسەيگە اتاۋ­سىز كەتكەن قانشاما كولحوز، سوۆ­حوز اۋماعىن ايتپاعاندا، ءبىزدى موڭ­عول ەلىمەن جالعاستىرىپ جاتقان، اينالاسى ات شاپتىرىم عانا جالعىز جازا­تىر القابىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى – قاتارلاس قازاق اراسىنا سىنا قاعىل­دى، ەندى بايان-ولگەيدەن قاتىناۋ ءۇشىن ەكى رەت شەكارادان ءوتۋ كەرەك بولىپ تۇر. سىرتتا قالعان، جات جۇرتقا كوز سۇزگەن ەلدىڭ زارىن، جىرتقىش يمپە­ريا­لاردىڭ، وكتەم حالىقتاردىڭ زور­لىعىمەن يەسىنەن ايىرىلىپ، باسقا­نىڭ تابانىنا تۇسكەن جەردىڭ مۇڭىن ايتىپ تاۋىسا المايسىز. مەن زاماننان زامان وزعاندا، وسى اتامەكەن جەرلەر­دىڭ ءبىرازى قازاققا قايتىپ ورالارىنا نىق سەنەم. سونىمەن قاتار، بولا­شاقتان ءۇمىت كۇتە وتىرىپ، بۇگىنىمىزگە ءتاۋبا دەۋگە ءتيىسپىز. ول ءتاۋبا – تاۋەل­سىزدىك، الەم قاۋىم­داستىعى مويىندا­عان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۋ كوتەرۋى. قالاي دەسەك تە، ايىرىلعانى­مىزدان – ساق­تاپ قالعانىمىز كوپ ەكەن: قامتىعان كولەمى جونىنەن ال­عاندا، قازاقستان – الەمدەگى ەڭ بايتاق ەلدەردىڭ ءبىرى، رەسەي، قىتاي، امەريكا قۇراما شتاتتارى… تاعى ءبىر الىپ ەلدەردىڭ وكشەسىن باسىپ، توعىزىنشى ورىندا تۇر، ازىرشە جەر كولەمى جونىنەن العاندا، ال بۇل جەرى­ڭىزدىڭ ءۇستى بەيىش، استى كەنىش، بايلى­عىنا ەشكىم شەندەسە المايدى. بايتاق ەل، باي ولكە.

بۇگىن سول بايتاعىڭىز بوجىرادى، بايلىعىڭىز تالاندى، التىن وردانى جوقتاۋ جىرلارىنىڭ بىرىندە ايتىل­عانداي، ازامات ازدى، جۇرت توزدى. بىراق قاسيەتتى قارا جەر – قازاق جەرى تابانىمىزدىڭ استىندا تۇرعاندا، ءبارى دە قالپىنا كەلەر، ەل – ەڭسەسىن جازىپ، ەر – مۇراتىن تابار دەپ ويلاۋشى ەدىك. قارا جەردەن تابانىمىز تايماي تۇرسا… ەندى سول، قاسيەتتى قارا جەردىڭ وزىنە قاتەر ءتونىپتى. اسپان قۇلاعان جوق، توپان قاپتاعان جوق، وزىنەن ءوزى قۇردىمعا كەتپەك. وزىنەن-ءوزى ەمەس. وزگەشە ءبىر كۇشتەردىڭ دۇمپۋى­نەن. بۇرىنعى مىڭ زورلىقتان استام جالعىز-اق اۋىز توزاقى سوزبەن. ول – “جەر ساتىلادى!” – دەگەن ءسوز.

جەردى ساتۋ، دالىرەك ايتساق، كەڭ­باي­تاق قازاق جەرىنىڭ قۇيقالى، كەنىشتى ءبىراز بولىگىن ءوزىنىڭ، ولەكسە ءۇرىم-بۇتا­عىنىڭ جەكەمەنشىگىنە كەسىپ الىپ، قالعان قانشاما ايماقتى قالتالى كەلىمسەكتەرگە ۇلەستىرىپ، وسى جەردىڭ بايىرعى تۇرعىنى قازاقتاردى ماڭگى­لىك قۇلدىققا بايلاۋ – سوۆەتتەن تۇلەپ ۇشقان كوسەمدەرىمىزدىڭ كەنەزەسىن كەپتىرگەن مۇنارلى مۇراتى بولاتىن. بۇگىن ەمەس، بۇدان التى-جەتى جىل بۇ­رىن، ءبىز – بوستاندىققا جەتتىك، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الدى دەپ، قۇرعاق قۋانىش­قا لەپىرىپ جۇرگەن، ولار – يەسىز مال، قيساپسىز بايلىققا كەز بولىپ، كەنەۋ­سىز ۇرلىققا كوشكەن، بار بيلىكتى ءبىر-اق ماقساتقا – جەكە باسىنىڭ پايداسىنا عانا جۇمساپ جاتقان، بۇدان دا زور وكتەمدىككە – جاڭا ميللياردتارعا جول اشقان اۋەلگى كەزەڭدە. جەردى ساتپاي، ياعني، جەكەمەنشىك ەسەبىندەگى تاۋارعا اينالدىرماي، ءىسىمىز وڭال­مايدى دەپ وزەۋرەدى. ورىس السا قاي­تە­دى، ورمان السا قايتەدى، باسقا ءبىر جاققا ارقالاپ الىپ كەتپەيدى، بۇيدا­سى وزىمىزدە ەمەس پە دەپ كولگىرسىدى. تەزىرەك ۇلەستىرەيىك دەدى. بارلىق ىستە كونبىس قازاق ءدال وسى جولى دۇركىرەي كوتەرىلدى. جەر – انامىز، ساتۋعا بولمايدى، انامىزدى ساتساق، وڭبايمىز دەستى. وسى ورايدا قانشاما قيسىندى ءۋاج ايتتى. الدە، باسقا، ماڭىزدىراق، ياعني داۋ-دامايسىز، ەڭبەكسىز ءتۇسىمى مول شارۋالارعا الداندى ما، الدە كوپتىڭ سەسىنەن قايمىقتى ما، جەردى ساتۋ تۋرالى اڭگىمە توقتالدى، بىراق وشپەدى، بىقسىپ، تۇتىندەدى دە جاتتى. ساتۋ كەرەك… شىركىن، ساتسا عوي… ەڭ عاجابى، پرەزيدەنتىڭىزدەن باستاپ، ءبىز­دىڭ ۇكىمەتىمىزدىڭ بارلىق ءىسىن كۇس­تانالاپ، تەرىسكە بۇراتىن، سونىمەن قاتار، تاۋەلسىزدىگىڭىزگە كەكەتە، كۇلە قاراپ، قازاقتى كەمشىن ءناسىل دەپ جا­ريالاعان، قازاق ءتىلىن ادامزات تىلدە­رىنىڭ قاتارىنان شىعارىپ تاستاعان، كىسىلىك كەيىپتەن جۇرداي ماڭگۇرت-پودو­نوكتوردىڭ ءوزى وسى جەر ساتۋ ماسەلە­سىنە كەلگەندە بيلەۋشىلەرمەن اۋىزداس شىقتى، جەردى جەكەمەنشىككە وتكىزسەك قانا كوسەگەمىز كوگەرەدى دەستى، ارينە، “اناڭدى…” – دەگەن ءسوز­دىڭ ماعىناسىن بىلمەيتىن سابازدار قازاقشا ەمەس، ورىسشا ايتتى، ال ولارعا سول تىلدە “يدي تى الگى مىقتىعا” دەپ، ساباپ الاتىن ءبىر بۇزىق شىقپادى، بالكىم، ايتقىسى كەلمەدى، قولى بارمادى، ءدال وسى ارادا – ءتىل ماسەلەسى سياقتى، جەر ماسەلەسىندە دە ۇكىمەتى­مىز­بەن ۇندەس كەلىپ وتىر عوي، ال قازاق پاتشا زامانىنان بەرى ۇلىقتى سىيلاپ ۇيرەنگەن. اقىرى، الگى سىلىمتىك­تەردىڭ ايتقانى دۇرىسقا شىقتى: جەر ساتۋعا تۇسكەن جوق، سونىڭ كەسىرىنەن، كوسەگەمىز كوگەرگەن قايدا، بوزاردىق، قۋاردىق… ازدىق، توزدىق… قازىرگى ەكو­نوميكالىق اۋىر جاعداي، حالىق­تىڭ قايىرشى تۇرمىسى… ەمەس، – ەكونوميكا ورلەپ بارادى، حالىق بايىپ بارادى، جوق، ول ەمەس، ول ەمەس، مىنا جالقاۋ، اقىلسىز ەلدى باسقارۋ، تەجەۋ­سىز بيلىك جولىنداعى كۇتپەگەن قيىن­دىقتار، البەتتە، سول جەردىڭ ساتىلماي قالعانىنىڭ زاردابى… دەگەن شەشىمگە كەلەدى ءبىزدىڭ سۇيىكتى ۇكىمە­تىمىز، تۋىسقان كوسەمدەرىمىز. ءسويتىپ، بىقسىپ جاتقان شالانى، ۇستىنە شيكى مۇناي قۇيىپ، قايتادان ۇرلەپ، وپ-وڭاي تۇتاتادى دا، قاۋقارسىز پارلامەنتكە جەر تۋرالى زاڭ جوباسىن ۇسىنادى. جازعى دەمالىسقا اسىعىپ وتىرعان پارلامەنت بۇل جولى دا بىرلىك، ىنتىماق تانىتتى، جان قينا­ماي، اتالمىش زاڭدى العاشقى وقى­لۋىندا ماقۇلداندى دەگەن شەشىم شىعاردى. ونىڭ ءمانىسى – كەلەسى وقى­لىمدا زاڭنىڭ قۇرعاق جەرىن مايلايدى، كەتىك جەرىن سىرلايدى، سويلە­مىن ميپازدايدى، ءسوزىن جىلميتادى – تۇتا­سىمەن، ءبىرجولا قابىلداي­دى. ول دەگەن – جەر – جەكەمەنشىككە ساتىلادى دەگەن ءسوز.

“جەر – ساتىلادى!” – دەيدى ۇكىمەت پەن پارلامەنت. ولاردىڭ ارتىندا كىم تۇرعانى بەلگىلى.
“جەر ساتىلمايدى!” – دەيدى حالىق – بۇگىنگى كوزى اشىق بۇكىل قازاق قاۋىمى. ولاردىڭ ارتىندا مىڭ جىلدىق تاريح، وتكەن ارۋاق اماناتى، كەلەشەك ۇرپاق مۇددەسى تۇر.
ەڭ الدىمەن ايتارىمىز – جەردى ساتۋعا ەشقانداي قۇقىقتىق نەگىز جوق. ويتكەنى بۇل جەر – قازاق حالقىنىڭ جەكە مەنشىگى. اتا-باباسىنىڭ قانى­مەن جۋىلعان، سۇيەگىمەن تىڭايتىلعان. توقسان توعىز بۋىن اۋلەتىن وسىرگەن. بۇعان – وتكەن تاريح كۋا.

قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى­نىڭ تەرريتورياسى – وسى وڭىردەگى بايىرعى جۇرت قازاق حالقىنىڭ اتا مەكەنى بولىپ تابىلادى. قازاقتاردا باسقا ءبىر مەكەن، باسقا ءبىر وتان جوق. ياعني، قازاق حالقى تەك قازىرگى قا­زاقستان رەسپۋبليكاسى شەگىندە عانا ءوزىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاپ، ۇلت مادەنيەتىن دامىتا الادى. قا­زاقستان رەسپۋبليكاسى – قازاق حالقى­نىڭ بىردەن-ءبىر ۇلتتىق مەملەكەتى. بۇل جاعداي تەك تەرريتوريالىق يەلىك ار­قىلى عانا ەمەس، حالىقتىڭ عاسىر­لار بويى وتكەن تاريحي جولىمەن دە تىعىز بايلانىستى.

العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس ىدىراعاننان سوڭعى كەزەڭدەگى تاريحتا ءىزى قالعان ساقتار، ۇيسىندەر، قاڭلى­لار جانە عۇندار – قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى اتا-بابالارى. سولار قۇرعان تايپالىق بىرلەستىكتەر ءبىزدىڭ ارعى بابالارىمىزدىڭ وسى وڭىردە ورنى­عىپ، ۇرپاققا ۇرپاق جالعاۋىنا نەگىز بولدى. قازىرگى قازاقستان جەرىنە تىكەلەي قاتىستى ۇلى تۇرىك قاعاندىعى، ونىڭ ىشىندە باتىس تۇرىك قاعاندىعى، ودان سوڭعى تۇركەش قاعاندىعى، قار­لۇق قاعاندىعى، وعىز مەملەكەتى، قاراحان حاندىعى، قيماق جانە قىپ­شاق بىرلەستىكتەرى – ءبىزدىڭ ەجەلگى مەم­لەكەتتىك قۇرىلىمدار بولىپ ەسەپتە­لەدى. بۇل زامانداردا (V-ءXىى عاسىرلار) ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز وزدەرىنىڭ ەلدىك داستۇرلەرىن قالىپتاستىردى، اسكەري زور قۋاتقا جەتىپ، ءوز كەزەڭىنە ساي مادەنيەتتىڭ وزىق ۇلگىلەرىن تۋدىردى. التىن وردا زامانىندا، ونىڭ قۇرامىنداعى، قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەگىن قامتىعان كوك وردا تۇسىندا ء(Xىىى-XV عاسىرلار) ەلدىك سانا ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى، كەيىن قازاق اتالعان حالىقتىڭ ۇلتتىق بەينەسى، وزىندىك سىپاتى، ناقتى مەكەن-جايى بۇرىنعىدان گورى ايقىندالا ءتۇستى. التىن وردانىڭ ىدىراۋ كەزە­ڭىندە قۇرىلعان، العاش رەت 1456 جىلى تۋ كوتەرگەن قازاق ورداسى قازاق حالقىنىڭ ءوز ەسىمىمەن اتالعان ۇلتتىق مەملەكەتى بولىپ تابىلادى. وسى ءبىر تۇستا جالپىتۇرىكتىك ورتاق ارنادان ءبولىنىپ، قازاق اتتى ەتنونيم ءبىرجولا ورنىعادى. قازىرگى تاۋەلسىز رەسپۋبليكا شەگىندەگى جۇرت – قازاقتار دەپ، ال ولاردىڭ جاڭا مەملەكەتتىك قۇرىلىمى قازاق ورداسى، نەمەسە قازاقستان دەپ اتالا باستايدى. قازاق ورداسى ءوزىنىڭ قۋاتىنىڭ شارىقتاۋ كەزەڭىندە قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسىن جانە ونىمەن شەكتەس تاعى ءبىرتالاي ايماقتى يەلەنەدى. قازاق سول زامانداعى اسا ءىرى حالىقتاردىڭ بىرىنەن سانالاتىن. XV عاسىردىڭ اياق كەزىندە حالقىنىڭ ۇزىن سانى ميلليوننان اسسا، ءXVىىى عاسىردىڭ باس كەزىندە ءۇش ميلليونعا جۋىقتايدى. ەلدى ەرىكتى سايلاۋ – قۇرىلتاي شەشىمى نەگىزىندە اق كيىزگە كوتەرىلگەن حان باسقارسا، جەكەلەگەن ۇلىس-رۋلاردى سۇلتاندار، بيلەر باسقارادى. قازاق حاندىعىنىڭ ۇلتتىق ۇرانى – “الاش”، باس تاڭباسى (گەربى) – تورە تاڭبا، باس بايراعى – تورە تاڭبالى قىزىل تۋ بولدى. قازاق ورداسىنىڭ استاناسى تۇركىستان قالاسى بولدى. قازاق ور­داسىن سول زامانداعى ءىرى مەملەكەتتەر – رۋسيا مەن يران، بۇقار حاندىعى مەن جوڭعاريا – الىس-جاقىن كورشى­لەردىڭ ءبارى مويىندادى. قازاق ور­داسى كورشى مەملەكەتتەرمەن ديپلو­ماتيالىق قاتىناستار ورناتتى، كەرۋەن تارتقان ساۋدا ءىسىن جونگە قويدى، ورتالىق ازياداعى جانە ونىمەن شەكتەس ايماقتارداعى ساياسي جانە ەكو­نوميكالىق ومىرگە بەلسەنە ارالاستى. ۇلتتىق مادەنيەتىن، ادەبيەتى مەن ونەرىن دامىتتى. قازاق ورداسى ءتورت عاسىرداي ۋاقىت بويى ءوزىنىڭ مەملە­كەتتىك جۇيەسىن، ۇلتتىق تۇتاس­تىعىن جانە باسىرە تەرريتورياسىن ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن تىنىمسىز كۇرەس جۇرگىزدى. بۇل اۋىر سوعىستاردا قازاق حالقى ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتادى، اتامەكەن جەرىن جاۋعا الدىرماي، كەيىنگى ۇرپاعىنا ميراس ەتىپ قال­دىردى.

قازاق ورداسىنىڭ ەڭ سوڭعى حانى كەنەسارى شەيىت بولعان، ەل ءوزىنىڭ ەكى جارىم مىڭ جىلدىق ۇلتتىق مەملەكەت جۇيەسىنەن، عاسىردان عاسىرعا ۇلاسىپ، حالىق مۇددەسىن قورعاپ كەلگەن زاڭ جورالعىلارىنان ايىرىلعان وتارلىق اۋىر كەزەڭ – اۋەلى پاتشالىق رەسەي بيلىگىندەگى، كەيىن سوۆەتتىك رەسەي ەزگىسىندەگى ءجۇز ەلۋ جىلدىق زۇلمات زاماندا قازاق حالقىنىڭ ار-نامىسى عانا اياققا باسىلعان جوق، جۇرتى توزىپ، جەرى تالان-تاراجعا ءتۇستى. ءبىر زامانداعى كەۋدەسى بيىك قازاق ءوز ەلىندە وگەي حالگە جەتتى، بار بيلىك، بار يگىلىك كەلىمسەكتەردىڭ قولىنا ءوتتى. تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرسەك تە، ءبىر جارىم عاسىرلىق كەمشىن، وتارلىق سانادان ارىلماعان بۇگىنگى كۇنى قازاقتىڭ اتا مەكەن جەرىن تالاپايعا سالۋ تۋرالى ماسەلەنىڭ كوتەرىلۋى – ەجەلگى وتار­لىق ساياساتتىڭ جالعاسى، دامى­عان، جەتىلگەن، جاڭا ءبىر كورىنىسى دەپ باعا­لانۋعا ءتيىس. جاي عانا كورىنىس ەمەس، جاڭا ساتى عانا ەمەس، ءتۇيىندى، شەشۋشى ارەكەتى. اقتابان-شۇبىرىن­دىدان قايتا كوتەرىلدىك، 32-جىلعى اشار­شىلىق اپاتىنان سوڭ ورتامىز تولماسا دا، وڭالا باستادىق، ال اتامەكەن جەرىمىز ساتۋعا كەسىلىپ، ساۋدادان وتكەن سوڭ ءبىرجولا جويىلۋعا بەت الامىز، وڭبايمىز، وڭالمايمىز، حالىق رە­تىندە قۇرىپ بىتەمىز. اسىرەسىز اقيقاتى وسى.

مىنە، جەتى-سەگىز جىل بولدى، جەردى ساتۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلگەننەن بەرى قازاق زيالىلارى دالەلدى ءسوزدىڭ ءبارىن ايتتى، رەنجىدى، اشىندى، نازالاندى، بىراق ۇكىمەتىمىز بەن كوسەم­دەرىمىز سونىڭ ەشقايسىسىن دا ىلتي­پاتقا المادى، جەردى ساتۋ تۋرالى نيە­تىنەن قايتپادى، ەندى، حالىق قال­­جى­­راعان، ازامات ەسەڭگىرەگەن كەزدە ەسكى ۇرانىن قايتا كوتەرىپ، بىردەن پارمەندى ارەكەتكە كىرىسىپ وتىر. بۇل تاراپتاعى زاڭىن جارىم-جارتىلاي بەكىتىپ تە قويدى. جەردى ساتۋ – يگىلىككە باستايدى دەيدى. يگىلىك بولار، بىراق قازاق ءۇشىن ەمەس. جەردى ساتۋ – سورعا باستايدى دەيمىز ءبىز. ويتكەنى جەردى ساتۋ – قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددە­سى­نە كەرەعار سۇمدىق.
بۇل ءسوزدىڭ ءمانىسىن تاعى دا قايتالاۋعا تۋرا كەلەدى.

وتارلىقتىڭ پاتشالىق كەزەڭىندە قازاق سۋلى، نۋلى، قۇنارلى قونىستا­رىنان ىعىستىرىلىپ، تاۋعا، قۇمعا، ءشول مەن شولەيتكە قۋىلدى، قازىرگى قازاقستاننىڭ ەڭ قۇيقالى ايماقتا­رىندا باسقا ۇلت وكىلدەرى وتىر. جەر بولىسكە ءتۇسىپ، جەكەمەنشىككە بەرىلسە، وسى، تىرشىلىككە قولايلى، ءونىم-پاي­داسى مول، قىمبات ءارى كورىكتى اۋدان-ايماقتاردىڭ بارلىعى دا باسقا ۇلتتاردىڭ قولىنا وتەدى.

وتارلىقتىڭ سوۆەتتىك كەزەڭىندە عالامات اشارشىلىق ۇيىمداستىرىل­دى، قازاق حالقىنىڭ دەموگرافيالىق ۇستەمدىگى بۇزىلدى، جات جۇرتتار تاسقىنى جەرگىلىكتى حالىقتى باسىپ كەتتى، ناتيجەسىندە ەل يەسى، جەر يەسى قازاق وتىز پايىزعا دا جەتپەي قالدى، ءبىز وستىك، ولار كەتىپ جاتىر دەگەن بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە تەڭ جارىمعا جاڭا عانا يەك ارتتىق، ول جارىمنىڭ ۇشتەن ەكىسى كامەلەتكە تولماعان، ازىرشە قوعام ومىرىنە ىقپالى كەم بالا-شاعا، جەر بولىسكە تۇسسە، قالاي تارتساڭىز دا، تىم قۇرسا ۇشتەن ءبىر ەسەڭىزدى الا المايسىز، سونداعى قول جەتكەن جەرىڭىزدىڭ ءوزى قانداي بولما­عىن جاڭا ايتتىق.

قازاقتىڭ باسىم كوپشىلىگى اۋىلدا، اۋىل – كەدەي، جەر تۇگىلى، جەمەك ساتىپ الار اقشاسى جوق، ياعني، تازا قازاق قونىستانعان اۋدانداردىڭ ءوزى، تۇگەل بولماسا دا ءتاۋىر بولىگى جات جۇرتتىق قالتالىلاردىڭ مەنشىگىنە كوشەدى دەگەن ءسوز.

جەر ساتىلىپ جاتقاننان كەيىن، كورشىسىنە كوز الارتىپ وتىرعان شەتەلدەر، ونداعى باسقىنشى نەمەسە پايداكۇنەم توپتار مەن جەكەلەگەن بايلار قىرۋار قارجى شىعارىپ، بىز­دەگى دياسپورالارى ارقىلى اۋدان ەمەس، تۇتاس وبلىستاردى ساتىپ الۋى حاق.

كورەگەن كوسەمدەرىمىز قۇمارت­قان جەر ساتۋ ماسەلەسىنىڭ اۋەلگى ناتيجەسى: جايىقتاعى قازاق-ورىستار، سولتۇس­تىكتەگى ورىس-ورىستار، ورتالىقتاعى المان-نەمىستەر، تۇستىكتەگى سارت-وزبەكتەر، تاعى ءبىر ايماقتارداعى ۇيعىر، تاتار، كارىستەر، ءار تۇستان سىنالاپ ەنگەن قىتايلار، اللا تاعالا جاراتىپ، اركىم ايداپ اكەلگەن تاعى الپىس حالىق ارقايسىسى وزىنە عانا مەنشىك كەڭبايتاق الاپقا يە بولادى، بەكىپ العانشا بەس جىلعا شىداي ما، شىداماي ما، قازاقستان قۇرامىنداعى اۆتونوميا تۋرالى اڭگىمە قايدا، وعان جىلاپ كورىسە المايسىز، شەكتەستەرى – اۋدان، وبلىس، ايماعىمەن رەسەيگە، قالاسىمەن، دالاسىمەن وزبەككە قو­سىلۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرەدى، ورتا­لىقتا، شال­عايدا قالعاندارى ەۋروپا­نىڭ ەكى مەملەكەتىنە تەڭ جەرىمىز بار، ءوز الدىمىزعا، ازات، دەربەس ەل بولامىز دەپ جاريالايدى. قۋاتى كەنەۋسىز، قارىندارى توق، ارعى بەتتە قارۋىن سايلاپ، قاراجاتىن قامداپ، اعايىن تۋىسى تاعى تۇر، ءتىپتى، جالعىز ءوزى-اق اش-ارىق، پاناسىز، باسشى-باقانسىز قازاقتى شىناشاعىمەن شەرتىپ قۇلا­تۋعا شاماسى جەتەدى; ايتتى – ءبىتتى، ەجەلگى قازاق جەرىنىڭ بەستەن ءۇش بولىگى ءتىل تارتپاي كەتتى دەڭىز. قالعان ەكى بولىك جەر – تەك قانا قازاق وتىرعان، قۇمدى، قۇرعاق، قۇنارسىز، شولەيت ايماقتار ەدى عوي، ءالى دە ەكى فرانتسيا، ەلۋ يزرايل سياتىن عالامات بايتاق; وسىمەن-اق ەل بولىپ كەتەرمىز دەيسىز عوي، – جوق، بولمايسىز، ويتكەنى وسى قۋاڭ، كەبىر جەرىڭىزدىڭ استى تولعان مۇناي، تاستاق تاۋىڭىزدىڭ قويناۋى، قۇمدى ءشولىڭىزدىڭ ءتۇبى تۇنعان التىن، كۇمىس، تەمىر، كومىر، قازاقتىڭ سورىنا بىتكەن تاعى ءبىر پالەلەر. مانا، تالاپاي ءبولىس كەزىندە مۇنىڭ ءبارىن الدە­كىمدەر يەلەنىپ قويعان، الدە ورىس، الدە اعىلشىن، كارىس، نەمەسە، اكەڭ اتىن دا ەستىمەگەن قايداعى ءبىر ءشۇلدىر-بىلدىرلار; ارا-تۇرا قازاق تا كەزدەسىپ قالۋى مۇمكىن، بىراق مۇنىڭ ءتۇرى عانا قازاق، ءتىلى شالىس، ءدىلى شايتان، ايەلى جويىت، بالاسى جەمىت، دۇنيەدەگى ەڭ جاقسى كورەتىنى – زاماندى بيلەيتىن اقشا، ەڭ جەك كورەتىنى – قازاقشا سويلەيتىن قازاق، وسى كاپىر قازاعىڭىز بار، كاپىر قازاقپەن تۋىس­تاس باسقا جىرتقىشتارىڭىز بار، تابانىنىڭ استىنداعى جەرى باسقانىڭ بيلىگىنە كوشكەن ءمۇساپىر قازاقتى قۇل­دىق جۇمىسقا جەكسە، راقمەت-العىسى­ڭىزدى ايتىپ تاۋىسا المايسىز، ول قۇلدىققا جەكپەسە، قارا نان، قارا شاي قايدان كەلەر ەدى، بىراق كوبىنە-كوپ جەكپەيدى، جالدامايدى، ومە قاپسىن دەيدى، ون ەسە ارتىق تولەپ، تەكتى جۇرتتاردان، شەتەلدەردەن مامان جۇمىسشىلار شاقىرتادى.

ەلىنەن ايىرىلعان، جەرىنەن ايى­رىل­عان، پاناسىز، دارمەنسىز قازاق قايدا بارادى، قايدا بارادى ەمەس، قانشاعا بارادى؟ ءيا، وزەكتى جان اتاۋ­لىنىڭ ءبارى باراتىن باقي دۇنيەگە. تەك مەزگىلىنەن بۇرىن جانە جەكە ءوزى ەمەس، اۋىل-ايماعىمەن ەمەس، تۇقىم-جۇرا­عا­تىمەن ەمەس، وردالى جۇرتى­مەن، ۇلتىمەن-ۇلىسىمەن – تۇتاس! جەر ساتقاننان سوڭعى جەتەر مۇراتىمىز وسى – ۇلت رەتىندە جويىلامىز. بىراق جويىلىپ تاۋسىلار الدىندا، مويىنعا اجال قۇرىعى تۇسكەن العاشقى ساتتە ايىز قانىپ، راقات­تانىپ تۇرىپ ءبىر كۇلەمىز. ەجەلدەن ءمالىم: ەلگە يە بولعان، جەرگە يە بولعان جاڭا اۋلەت ەڭ الدىمەن وزىنەن بۇرىنعى امىرشى­لەردىڭ باسىن الادى، تۇقىمىن تۇزداي قۇرتادى، ءيا، ءداپ سولاي… شىڭعىس حان حورەزمشاح ءالادديندى نەگە سونشاما قۋدالاپ، اقىرى حازار تەڭىزىندە الاپەستەن ءشىرىتىپ ءولتىردى؟ ءشايباني حان بەسىكتەگى بالاسىنان باستاپ، اقساق تەمىردىڭ بۇكىل اۋلەتىن نەگە باۋىزدادى؟ تاريحتى ءبىلۋ شارت ەمەس، وقىماي، ويلانباي-اق تابۋعا بولاتىن كىلتيپان. سونشاما جەردى جاۋلاپ العاندا، تويىس، ساتىپ العاندا، الدەكىمدەرمەن بيلىك ءبولىسۋ قانداي قيسىنعا كەلەدى. بولىسپەيدى، ءبولىنىپ كەتە بارادى، تەك كەتپەيدى، الدى-ارتىن تازارتىپ كەتە­دى، تازارتۋدى وزىنە وسى جەردى كەسىپ بەرگەن كىسىلەردەن باستايدى. كۇلەمىز-اۋ. ەڭ سوڭعى كۇلكى ەكەنىن بىلە تۇرا.

حوش. مۇنىڭ ءبارى – ەڭ سوڭعى دولبار. وعان جەتپەيدى، جەتكىزبەيمىز. سول ءۇشىن بۇگىنگى، الماعايىپ كۇنى بارىمىزدى ايتۋعا، ارىلا سويلەۋگە ءتيىسپىز:
“جەر تۋرالى زاڭ” ارقىلى جەكە ءبىر كىسىلەردىڭ مۇددەسى ەمەس، تۇتاس ءبىر ۇرپاقتىڭ، ءتىپتى، تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ تالايى ەمەس، بۇكىل قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى تارازىعا ءتۇسىپ تۇر. جەردى ساتۋ – وتكەن تاريحىڭىزدى ءوشىرۋ، بۇگىنگى جۇرتىڭىزدى قۇلدىققا بايلاپ، كەلەر ۇرپاعىڭىزدى بەسىگىندە تۇنشىقتىرۋ، قازاق اتتى حالىقتى دۇنيەدەن الاس­تاۋ، ءبىرجولا جويىپ، تۇقىمىن قۇرتۋ دەپ قانا باعالانۋعا ءتيىس. جەردى ساتۋ – وتانعا وپاسىزدىق، كۇنالاردىڭ كۇناسى، كەشىرىلمەس قىلمىس.

ءبىز ۇكىمەتكە، پارلامەنتكە تىلەك سالمايمىز، جالىنىپ، جالبارىنبايمىز – تالاپ ەتەمىز جانە قاتاڭ ەسكەرتەمىز:
– قازاق جەرى ساتىلمايدى!
العاشقى وقىلىمدا ماقۇلدانعان “جەر تۋرالى زاڭ”، اتالمىش بابىمەن بىرگە، سول قالپىندا قابىلدانعان جاعدايدا، ءوزىن ءولىم جازاسىنا كەسكەن مۇنداي زورلىق ۇكىمدى قازاق حالقى مويىندامايدى، بۇگىن-ەرتەڭ بولماسا، تاقاۋداعى بەس-ون جىل ىشىندە قارا نيزامنىڭ كۇشىن جويىپ، ۇلتىنا وپاسىزدىق جاساعان ساتقىنداردىڭ بارلىعىن دا تيەسىلى جازاعا تارتادى. وسىنشاما بايتاق جەرگە نەشەمە عاسىرلار بويى بيلىك جۇرگىزگەن، وردالى ۇلىس رەتىندە سالتانات قۇرعان قازاق تاڭىرىگە عانا تابىنعان، ادام­نىڭ تالكەگىنە كونىپ كورگەن ەمەس. قالجىراساق تا، قايراتىمىز قايتقان جوق.

دەسە دە… تىنىشتىق جاقسى. الماعايىپ ءىس اقىلمەن شەشىلسىن.

مۇحتار ماعاۋين
15.ءVىى.1999.

«جاس الاش» گازەتى