ال، قۇرمەتتى دوستارىم! بۇگىن جۇمەكەن تۋرالى كىتابىمدى اياقتاپ، سوڭعى نۇكتەسىن قويدىم. قۇداي قالاسا، 300 بەتتەن اساتىن بۇل ۇلكەن ەڭبەگىم ءبىر-ەكى ايدا كىتاپ بولىپ شىعىپ قالادى. ەندى وسى كىتاپتاعى "تامىرىم مەنىڭ تەرەڭدە.." دەپ اتالاتىن ءبولىمىنىڭ ءبىر تاراۋىن سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنعاندى ءجون ساناپ وتىرمىن. 

اۆتور

تامىرىم مەنىڭ تەرەڭدە..

(عۇمىرنامالىق ەسسە) 

«اقىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ ادام ءومىرىن ءۇش-اق كۇنگە بالاپ، ءۇش كەزەڭمەن سارالاعان. جارىق دۇنيەگە كەلۋىڭ، جان ماحابباتىن كەشۋىڭ، ياعني بۇكىل عۇمىرىڭنىڭ يگىلىك-ىزگىلىگى جانە ارتىڭدا قالدىرار ءىزىڭ، ۇرپاقتار جادىندا ساقتالار ماڭگىلىك ساپارىڭ». زەينوللا سەرىكقاليۇلى. 
جارىق دۇنيە... 

جارىق دۇنيەگە كەلگەن پەندەنىڭ جۇماقتىڭ جايلاۋىندا جۇرسە دە كوڭىلى العارجاقتانىپ، ساعىنا بەرەتىن اياۋلى مەكەنى – تۋعان توپىراعى. قانداي سيقىرمەن كىندىگىمىز بايلانىپ، كوڭىلىمىز اربالعانىن بىلمەيمىن، مىنا تىرشىلىكتىڭ توپىراعىن باسقاننان بەرى سول قاسيەتتى مەكەننەن تابانىمىز اجىراسا جانىمىز جۇدەپ، قايتقان قازداي قوڭىر توبەمىزگە ورالساق موينىمىزدان ءزىلباتپان جۇك تۇسكەندەي راحات سەزىمنىڭ قۇشاعىندا بالقيتىنىمىزدىڭ سەبەبى، نەدە وسى؟ وپاسىز جالعاننىڭ ەسىگىن جىلاپ اشقان جاننىڭ جالعىز سەنەرى - قۇداي ەكەنى قانداي اقيقات بولسا، ەكى دۇنيەنىڭ اراسىن جالعاپ تۇرعان جالعىز جۇبانىشى - كىندىك قانى تامعان توپىراعى ەكەنى دە ءدال سونداي شىندىق. اقىل تارازىسىنا سالىپ كورسەك، ءفانيدىڭ قىزىعىنا شومىلىپ جۇرگەن داريعا-داۋرەندە ەت-جۇرەگىمىزدى ەلجىرەتكەن قۋانىشتار - اتا-انانىڭ ايالى الاقانى، بالا-شاعانىڭ قىزىعى، دوستارىمىزدىڭ كوڭىلى.. ءبارى-ءبارى ءومىردىڭ قاس-قاعىم ساتتىك الدانىشى عانا ەكەن-اۋ! اللادان جارلىق تۇسكەن كۇنى تاعدىرىڭدى جارىق ساۋلەسىمەن نۇرلاندىرعان سول قىزىقتاردىڭ ءبارىن دە تاستاپ ماڭگىلىك مەكەنىڭە ورالىپ، تۋعان جەرىڭنىڭ توپىراعىنا اينالاسىڭ. قالتاسىنىڭ ءتۇبى تەسىك كەدەي نەمەسە جالعاندى جالپاعىنان باسىپ وتكەن باي-باعلان بولساڭ دا ۋاقىت وتە جالاڭاش ءتانىڭ كومىلگەن كىشكەنتاي تومپەشىك تە كۇلگە اينالىپ، ءوزىڭ دە بارا-بارا ۇمىتىلىپ، باسقان ءىزىڭ دە قالمايدى قارا جەردىڭ بەتىندە. ەگەر ارتىڭدا ادام بالاسىنىڭ جانىنا ىزگىلىكتىڭ شۋاعىن شاشاتىن ساۋلەڭدى قالدىرساڭ عانا حالىقتىڭ جانىمەن بىرگە جاسايتىن - ەكىنشى ءومىرىڭ باستالادى. 

زادى، تۋعان جەرىمىزدى قۇدىرەتكە تەڭەگەنىمىزبەن، كىندىگىمىز كەسىلگەن مەكەنىمىزدىڭ اتىن ايداي الەمگە تانىتىپ، توپىراعىن قاسيەتتى ەتىپ تۇرعان سول توبەدە دۇنيەگە كەلگەن ازاماتتارى ەمەس پە؟ ايتپەسە، تۋعان جەر دەپ ماقتانۋعا بولاتىن ءبىز جارىق دۇنيەگە كەلگەن توبەدەن دە ءجۇز ەسە سۇلۋ تالاي-تالاي تاماشا تاۋلار مەن تاڭعاجايىپ تەڭىزدەر، الىپ مۇحيتتار مەن نۋ ورماندار، كوركىنە كوزىڭ تويمايتىن كەربەز تابيعات مىنا الەمدە تولىپ جاتىر. 

- تۋعان جەرىڭ قاي جەر، - دەدى، - جاڭا اقىن؟

- ول جەردە دە اسپان مەن كۇن بولاتىن.

- تۋعان جەرىڭ قاي جەر؟ – دەدى ءبىر كەلىنشەك كۇلەگەش،

- قار جەر! – دەپ جاۋاپ بەردىم، - سۋ ەمەس.

- ون جىلدىقتى قايدا وقىدىڭ؟- دەدى ەر ءبىر،

- مەكتەپتە! – دەپ تولقىدىم مەن –

وقىتقان-دى ءوز ىسىنە ۇستالار...

- اۋا رايى قانداي ەدى ول جەردىڭ؟

- جاۋاتۇعىن جازدا – جاڭبىر، قىستا – قار،

بۇلتتار ماڭىپ جاتاتۇعىن بيىكتە،

بار ەدى وندا بۇرالقى يت تە، كيىك تە.

ءشوپتىڭ باسى سىبدىرلايتىن جەل ەسسە...

- بارلىق جەر دە ءدال وسىنداي ەمەس پە؟! 

- مىنە،-دەدىم ەندى دۇرىس ۇقتىڭىز،

قايدا دا بار ويلى جىگىت، مىقتى قىز.

وتاننىڭ دا قاي جەرىنە كۇن مەن اۋا تارايدى،

قاي توبەنىڭ اسپانى دا ارايلى

قاي توبە دە تۋعان جەر دەپ ماقتانۋعا جارايدى. 

اقىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ سۇحباتتاسۋ فورماسىندا قۇرىلعان وسى ءبىر شاعىن تۋىندىسىندا ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ دە بويىمىزدى بيلەپ العان، تۋعان جەرىمىزبەن ماقتانعىمىز كەلىپ تۇراتىن جۇمباق سەزىمنىڭ سەبەبىنە تاماشا جاۋاپ بەرىلگەن. 

مازمۇنى دا، ءتۇرى دە، سيپاتى دا ۇلتتىق بولىپ كەلەتىن پوەزيامىزدا تۋعان جەر تاقىرىبىن جىرلاماعان اقىن كەمدە-كەم. ءتىپتى، تۋعان ەلىنىڭ كوركەم تابيعاتىن، گەوگرافيالىق ەرەكشەلىگىن، باتىرلار مەن شەشەندەر شىققان توپىراعىنىڭ قاسيەتىن تانىتۋ ءۇشىن بۇل تاقىرىپقا تۇتاس ءبىر كىتاپ ارناعان اقىندار قانشاما. ادەبيەتىمىزدىڭ ۇلتتىق سيپاتىن تۇرلەندىرە جانە مازمۇنىن بايىتا تۇسكەن سول تۋىندىلاردا كيەلى ولكەمىزدىڭ قادىر-قاسيەتى جەرىنە جەتكىزىپ سۇگىرەتتەلىپ، بوياۋى قانىق، ايشىعى انىق ەتىپ ادەمى كەستەلەندى. جىل تۇلپارى جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ تە ءوزى جارىق دۇنيەگە كەلگەن ولكەسىن ولمەيتىن جىرلارىنا ارقاۋ ەتىپ، تۋعان جەر - التىن بەسىگى قوشالاق قۇمىنىڭ اتىن ادەبيەت تاريحىنا ماڭگى وشپەستەي ەتىپ جازىپ كەتتى. 

اقىندىق دەگەنىمىز ادامعا سۇيەكپەن داريتىن ەرەكشە دارىن قوي. الايدا سول تىلسىمى تەرەڭ، عاجايىپ قۇدىرەتتىڭ جۇمەكەننىڭ شىعارماشىلىق تابيعاتىنا توپىراقپەن بىرگە سىڭگەن قاسيەت ەكەنىن ونىڭ تۋعان جەر تاقىرىبىنا ارناعان ولەڭدەرىن وقىعانىڭدا تەرەڭىرەك تۇسىنە باستايسىڭ. 

..بۇيرا قۇمنىڭ ورتاسى – بۇيىرعىندى 
توبە جاي.
كۇنگە كەپكەن تەرىدەي سور قورشاعان جاعالاي
سول توبەنىڭ باسىنان جونەلىپ ەم مەن العاش.
پايعامبارداي پاڭ ەمەس،-
جالاڭ اياق، جالاڭ باس.
ءوزىڭدى ىزدەپ تاعدىرىم
ءوزىڭدى ىزدەپ زامانداس.
قاسيەتتى قاعباما – ءار جىل سايىن اڭساعان –
حاجى بارعان قارتتارداي سوعىپ جۇرەم 
مەن ساعان.
مەنىڭ – مەككەم – قوشالاق، ەسكى مەكەن،
سارى جۇرت.
جىلدا بارام «كۇنامنان» قايتۋ ءۇشىن ارىلىپ...
- مەنىڭ كۇنام بىراق تا – بولسا مەندە
كۇنا، راس،- 
تۋعان جەردىڭ بەتىنە كولەڭكە بوپ قۇلاماس.
كۇنا بولسا عاشىقتىق – عاشىقتىقتان 
جارىلام،
جارىلعاندار ادەتتە، جارىلادى اعىنان.
كوڭىلىم قالعان ساتتەردە دوس-جاراندار 
جاعىنان،
ەڭ تۇرلاۋلى ماحاببات،
سەنى، سەنى ساعىنام،
قوشالاعىم و، مەنىڭ قاسيەتتى قاعبام!

جاستىق شاقتىڭ قوڭىراۋى كەۋدەمىزدە كۇمبىرلەپ، اسپانداعى جۇلدىزدارعا قولىمىزدى سوزعىزعان سوناۋ «ماحاببات قىزىق مول جىلدارى» جۇمەكەنىڭ كىر شالماعان تازا جۇرەگىنەن اقتارىلىپ تۇسكەن وسى جىر جولدارىن وقىعانىمىزدا ءبىزدىڭ كوزىمىزگە قوشالاق قۇمى جەردىڭ جۇماعىنداي جايناعان تاڭعاجايىپ مەكەن بولىپ ەلەستەگەن. ۇلى اقىننىڭ تۋىندالارىن باسىنا جاستانىپ وقيتىن كەلەر ۇرپاقتىڭ دا ءدال وسىنداي سەزىمدى باسىنان كەشىپ قوشالاق دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە جۇماققا بەرگىسىز ەرتەگىدەي ولكەنى كوز الدىنا ەلەستەتىنىنە مەن ەش كۇماندانبايمىن. «قوشالاق تاۋى» دەگەن تۋىندىنى وقىعان جاننىڭ سارشۇناعى شوشقاشا قورسىلداعان، تورعايلارى قۇددى قىران قۇستارداي قالىقتاعان جۇمەكەن سۇگىرەتتەگەن دالادا ادام تۇسىنبەيتىن جۇمباق قۇدىرەتتىڭ بار ەكەنىنە سەنبەۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. 

كوكشىل توبە.
تاۋ دەگەن قۇر اتاعى،
دالا كۇنى قۇساپ كۇنى باتادى.
وزىنە ءتان بىراق اڭ، قۇس، داۋسى بار،
كىم بىلەدى، بۇل دا سودان تاۋ شىعار؟! 
اينالاسى قوبىراعان جال-جال قۇم
جەل كوتەرگەن جالى سىن-دى جالعاننىڭ.
ماڭدايىمەن سالىستىرساڭ 
الگى كوك
جۋسان توبە تالاي تاۋدان ماندىرەك،
سالماقتىراق،
اتاقتىراق.
اڭگى، الا 
قارعاسىنىڭ ءوزى قارار پاڭدانا.
جەر وتىنا حايۋان بىتكەن ءوش-ءتى اسا:
مورتىعىن قوي ماڭىراپ ىزدەر، ەشكى اساپ.
قىران قۇساپ قالىقتايدى تورعايى،
سارشۇناعى قورسىلدايدى شوشقاشا.
نەتكەن توقتىق!
تاعدىرىنا ءماز ءبارى،
دۋاداقتاي – كوبەلەگى جازداعى.
بوكسە ارتىپ ەم – تارعىل تاسى توقتىقتان
تۋلاپ-ۇركىپ جىعىپ كەتە جازدادى....

يا، ۇلى اقىن جىرلاعان قوشالاقتىڭ تابيعاتى وسىنداي. جۇمەكەننىڭ ءدال وزىندەي قاراپايىم، سىرت كوزگە توبە بولىپ قانا كورىنگەنىمەن شىڭىراۋداي تەرەڭ سىرىن ىشىنە بۇعىپ العان قۇم مىنەزى ناجىمەدەنوۆتىڭ اقىندىق جاراتىلىسىنان قالاي اينىماي قالعان دەسەڭىزشى. عافەكەڭنىڭ (قايىربەكوۆ) سوزىمەن ايتساق، تۋعان جەرىن بار بولمىسىمەن سۇيگەن اقىن ونى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن، بايتەرەگى مەن قۋرايىنا، قۇلانى مەن قۇمىرسقاسىنا، اتانى مەن ەسەگىنە، توبەسى مەن تاۋىنا دەيىن، بۇلاعى مەن اتىرابىنا دەيىن قاپىسىز تانىپ، جاڭىلماي جىرلادى. 

قوشالاق-اي!
و، جاھاننىڭ مىقتىسى!
قار، مۇز تۇگىل، جارىتپايدى شىق ءتۇسىپ.
مۇنشا الاسا بولماساڭ سەن،
كەلمەس ەد
كورگەن جاننىڭ باسىنا ءبىر شىققىسى!
بىراق، بىراق، ويلاپ كورسەڭ ىندەتە،
الاسالىق – ادام كەشپەس ءمىن بە ەكەن؟!
ءار بۇتاسى ايدارلى، ءارى كەكىلدى – 
جاقسى اقىننىڭ قولتاڭباسى سەكىلدى!
كۇندەمەڭدەر، ەي، دوستارىم، كۇندەمە
توبەسىن تاۋ جاسايدى دەپ بۇل نەگە.
اڭ، قۇسى بار، دەمەك، ەرەك داۋسى بار
تاۋ بولسا ەگەر، كىم بىلەدى، تاۋ شىعار؟
توبە از با ەكەن تاۋدان بيىك زاتى، ارى،
تاۋ از با ەكەن اسىراعان اتاعى –
بۇ دا سونىڭ ءبىرى بولىپ جاتادى. 

قازاقتىڭ ۇلى اقىنى جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ 1935 جىلى 28 قاراشادا اتىراۋ وبلىسى، تەڭىز اۋدانى (قازىرگى قۇرمانعازى) «جاڭاتۇرمىس» كولحوزىندا، قوشالاقتا دۇنيەگە كەلدى. قازاقتىڭ ارۋاقتى باتىرلارى، جىر سۇلەيلەرى مەن دۇلەي كۇيشىلەرى دۇنيەگە كەلگەن كيەلى دە قاسيەتتى توپىراقتا تۋعان اقىننىڭ ارعى اتالارىنىڭ ءبىرى قارتپامبەت تە تاريحتا اتى قالعان - اتاقتى جىراۋ. وكىنىشكە قاراي تالانتىمەن ءدۇيىم جۇرتتى تامساندىرعان ايگىلى جىراۋدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جۇيەلى زەرتتەلمەگەندىكتەن ول تۋرالى دەرەكتەر سونشالىقتى كوپ ەمەس. ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز قازاق دالاسىندا كەلە جاتقان كوشتى «مىناۋ ءوزى نە دەگەن ۇزاق كوش، قارتپامبەتتىڭ جىرىنداي» دەگەن ەل اۋزىندا قالعان ءسوزدىڭ بار ەكەنى. ۇلى اقىننىڭ جۇبايى ءناسىپ مۇستاحقىزىنىڭ ايتۋىنشا، قارتپامبەت - جۇمەكەننىڭ بەسىنشى اتاسى. ءبورلىبايدان قارتپامبەت، قارتپامبەتتەن تاڭقاي، تاڭقايدان ستامعازى، ستامعازىدان ناجىمەدەن، ناجىمەدەننەن سابىرەدەن، سابىرەدەننەن جۇمەكەن تۋادى. 

«جۇرتتىڭ ءبارىن ۋايىمعا قارىق قىپ، ىرىم ەتكەن قۇمانىنان سۋ ۇرتتاپ، باس شايقايتىن مەزگىلىندە ىمىرتتا، ناجىمەدەن قايتىس بولدى جارىقتىق»، - دەپ جۇمەكەن جىرلاعان اقىننىڭ ۇلكەن اتاسى ونەردەن قۇرالاقان ادام بولماعان. ول كىسىنىڭ سوعىستان ورالماي قالعان جالعىز ۇلى سابىرەدەنگە ارناپ شىعارعان جوقتاۋى بار. ەت-جۇرەگىڭدى ەلجىرەتىپ جىبەرەتىن سول جوقتاۋدى ءالى كۇنگە دەيىن جۇرت جاتقا ايتادى. 

سابىرجانعا 
سارعايتىپ ساعىندىردىڭ بالاپانىم،
جايامىن تىلەك تىلەپ الاقانىم.
جانارىم شىلاۋلانىپ قۇرعامايدى،
كەتكەن سوڭ ەسكە ءتۇسىپ سابىرجانىم.

جالعىزىم جاۋ جولىنا بەلىن بۋدى
بۇرىنعى باتىرلاردىڭ جولىن قۋدى.
ءاردايىم ساقتاعايسىڭ قاراعىمدى
كيلىگىپ ەر باسىنا كۇندەر تۋدى.

جاس كەلدى جەتپىس بەستىڭ بەلدەسىنە،
قول جەتتى وتكەن ءومىر كەلمەسىنە.
سارعايتىپ ساعىندىرماي ەرتەلى-كەش،
جاقسىلىق بەرگەي ەدى پەندەسىنە.

جارىلقاپ قۇلىم دەسەڭ كەمپىر-شالدى،
كورسەتسەڭ ارمانىم جوق سابىرجاندى.
بەس جىلدان بەرمەن قاراي جالعىزىمنان
حات كەلمەي قايىستىردى قابىرعامدى.

جۇراعات ەكىلى-ءۇشتى باۋىرىم-اي
تۋعانعا ساۋ-سالامات قاۋىشتىرعاي.
كورە الماي كەتەم دە دەپ جالعىزىمدى
كاۋىپ ەتتىم وتە قاتتى اۋىرىپ-اي.

قايعىمەن قاپالانىپ ءسوز شىعاردىم،
جالعىزىم، ارتىڭدا بار ءبىر تۇياعىڭ.
جۇمەكەن اينالايىن كەمپىر-شالعا
الدانىش بولىپ تۇرعان سول شىراعىم.

ساعىنىپ ساۋلى ىنگەندەي كۇڭىرەنەمىن،
سابىرجان ەسكە ءتۇسىپ تەبىرەنەمىن.
ءتاتتى ەكەن الدانۋعا نەمەرە دە،
سوعان دا كوڭىل ءبولىپ شۇكىر ەتەمىن.

قايتەيىن كارى كوڭىل شابانداۋ عوي
تىلەيمىز سابىرجاننىڭ اماندىعىن.
كەلگەندە جەتپىس بەسكە جەر تايانىپ،
جالعىزدىڭ كورسەتپەگەي جاماندىعىن.

وسىرگەن سىلاپ-سيپاپ قايران بالا،
الپەشتەپ قاراق-شىراق بولعان جاڭا.
ءجۇر مە ەكەن ءسۇيتىپ قارعام وسى كۇنى
جانىنا جالعىزدىعى بولىپ پانا.

بوزتورعاي شىرىلدايدى بالاسىنا-اي،
كورە الماي بالاسىنىڭ قاراسىن-اي.
جاۋدا ءجۇر جانىن قيىپ قايران بالا،
اتا مەن ەركەلەگەن اناسىنا-اي.

سابىرجان ءوزىڭ كەتكەن ورىندامىز.
«اشاقتىڭ» ايدىن يرەك سورىندامىز
توق ساناپ سوردا باسقان ءوز ءىزىڭدى
قاراعىم ساعىنعاندا كورىپ تۇرامىز.

جايقالتىپ جورعا ءمىندىڭ وسى سوردان،
جالعىزىم امان كەلگەي جاۋ جولىنان.
اللاعا ەش ارمانىم بولماس ەدى-اۋ:
بۇيىرسا توپىراعىم ءوز قولىڭنان.

جۇرەدى بۇل دۇنيەدە شايتان ولمەي،
بۇيرىق جوق ادامزاتقا جۇرۋگە ولمەي.
جالعىزىم امان-ەسەن قاۋىشقانشا،
اجالعا بىرەر كەزەك سابىر بەرگەي.

ويلايمىن جالعىزىمدى وت باسىنان،
كوزىمنىڭ جاس اعادى جوتاسىنان.
بىزدەردەن وسى كۇندە نە سۇرايسىڭ،
ايرىلعان بوز مامامىز بوتاسىنان.

ىشىمنەن شىداي الماي ءسوز شىعاردىم،
تۇسىنەر اقىلدى ادام ءسوزدىڭ پارقىن.
بولۋگە كوڭىلىمدى وسى سەبەپ،
قۇرمەتتەپ قادىرلەيدى قايران حالقىم.

ءاردايىم قۋات بەرگەي جاس جاندارعا،
بۇل ورتاق بولدى بىراق بارشا جانعا.
ۇلى توي كوپپەن كورگەن شۇكىر ەتىپ،
وتىرمىز كەلەر-اۋ دەپ سابىرجان دا.

الاشا رۋىمىز سۇلتان-سيىق،
باي ءبىراز اتا-اناعا ءبارىن جيىپ.
تاپسىردىم ساقتاي گور دەپ شىراعىمدى،
قىدىر اتا قاۋىشتىرعاي پانا ءيىپ.

تۇزدە ءوسىپ، قاراشاعىم، ۇيدە تۋىپ،
ويلايمىز كەلەر-اۋ دەپ جاۋىن قۋىپ.
قىسقارتتىم ءبىراز عانا ەتىپ ەرمەك،
كوڭىلدىڭ جەل سوزبەنەن كىرىن جۋىپ.

جەڭگەن سوڭ كەسىر جاۋدى كەلەر-اۋ دەپ،
بارشامىزعا شىن تىلەكتى بەرەر-اۋ دەپ.
ۇمىتتىرىپ وتكەن كۇندى قاراشىعىم،
قۋانىپ قاراپ ءجۇرمىز كەلەر-اۋ دەپ. 
ستامعازيەۆ ناجىمەدەن. (جالعاسى بار)

امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى

Abai.kz