اسىرە ءدىنشىل سالافيتتەر مەن ءدىني فاناتتىقتى ساياسي نەگىزگە العان  تۇركيانىڭ بۇگىنگى بيلىگى حالقىنىڭ بىرلىگىن بولشەكتەپ، ەتنيكالىق اجىراۋدى تۋدىرىپ، كەماليستىك يدەولوگيانى قۇرتۋدىڭ باتىس جوسپارلاعان جوباسىن ىسكە اسىرىپ جاتىر. جالپى، اتاتۇرىكتىڭ «اتەيستىك باعىت» ۇستاۋى تۋرالى ايتىلىپ جاتقان ايىپتاۋلار دا باتىستىڭ زىميان ساياساتىنىڭ جەمىسى.

شىنىن ايتقاندا، اسىرە دىنشىلدىك پەن ءدىني فاناتتىق مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ شاڭىراعىن ورتاعا تۇسىرەتىنىن اتاتۇرىك ەرتە بىلگەن. ءدىني جول شىن مانىندە حالىقتى ۋلايتىن – اپيىن. مىنە، وسى ساياساتتى باتىس ۇتىمدى پايدالانىنىپ، ارابتاردىڭ شاڭىراعىن شايقالتىپ، ەندى تۇرىكتەردىڭ اياعىن قانعا مالىپ وتىر. اتاتۇرىكتىڭ جولىن ۇستاعان تۇرىك پاتريوتتارى مەن اسىرە دىنشىلدەر اراسىندا  ازاماتتىق سوعىس وتى تۇتانسا، تۇرىك ەلىنە ورنى تولماس وكىنىش اكەلۋى مۇمكىن. بۇل جاعدايدا ءوزىنىڭ تۇرىك ناسىلىنەن ەمەس، ءدىنشىل ەكەنىن ايتقان ەردوعاننىڭ كىمنىڭ قاسىنان تابىلاتىنى ايتپاسا دا بەلگىلى.  بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن, ەردوعان باسشىلىق ەتكەن تۇرىك ساياسي بيلىگىنىڭ وسى ۇستانىمى تۇركيانى ەۋرازيالىق بىرلىككە ۇمتىلۋدان الىستاتتى. تۇركىشىلدىك يدەياسىن نەگىز ەتكەن تۇرىك بولاشاعىنا كەرى جۇمىس جاسادى. گەوساياسي جاقتان ۇتىمدى جول تاڭداي المادى. 

ۇشىنشىدەن, سوڭعى 20-30 جىلدىڭ ىشىندەگى تۇرىك ەكونوميكاسىنىڭ اسا قۋاتتى ءوسىمى – مەملەكەتتىڭ ساياسي تۇراقتىلىعىنا قىزمەت ەتە المادى.

تورتىنشىدەن, كەزىندە مۇستافا كەمال اتاتۇرىك: «تۇركيانىڭ باسىنا كۇن تۋىپ، ۇكىمەت ءتىپتى قارۋلى كۇشتەر مەملەكەتتى قورعاي الماسا،  قان تامىرىندا تۇرىك قانى اعىپ جاتقان تۇرىك جاستارى مەملەكەتتى قالىپىنا كەلتىرىپ، قۇتقارىپ قالۋلارى كەرەك» دەگەن وسيەت قالدىرعان. دىنشىلدەر مەن اتاتۇرىكتىڭ تۇرىكشىلدىك وسيەتىن جاقتاۋشىلار ۇكىمەتتىڭ كەرتارتپا ساياسات سالدارىنان  جاۋلاسا باستادى. راديكالدى يسالميستەردىڭ جۇمىسى جاندانىپ، ەتنيكالىق توپتار مەن سەكتالار اسقىندى. قازىرگى تاڭداعى  جاعداي تۇركيادا تۇرىك جاستارىنىڭ باسىنا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك،  اۋىر مىندەت تۇسكەنىن كورسەتەدى. 

بەسىنشىدەن, تۇركيانىڭ ورتا ازياداعى تۇركىلەردىڭ قاسىنان تابىلعاندا ورىس دارا بيلەۋشىلىگىنە كادىمگىدەي قىسىم ءتۇسىرىپ، قازاقستان سىندى ەلدەردىڭ سەنىمىن ارتتىرار ەدى. الايدا جاعداي كەرىسىنشە بولىپ، ءبىز سەنگەن تۇركيانىڭ ءوزى رەسەيدىڭ قولتىعىنا كىرىپ الدى.  

باتىس تۇركيا بيلىگىن قولعا الدۋدىڭ جوسپارىن مىقتاپ ويلاستىرعان. قازىر كۇردتەر مەن ارميانداردىڭ، يران مەن ارابتاردىڭ جانە ەۆرەيلەردىڭ تاريحي وسمان تۇرىك يمەرياسىنان  كەك الۋ مۇمكىندىگىن تۋدى. باتىس ولاردى ساياساتتىڭ قۇرالىنا اينالدىرىپ، تۇركياعا قارسى جۇمىلدىرىپ وتىر. 

بىرىنشىدەن,  ەرەجەپ تايىپ ەردوعان – اكەسى جاعىنان گرۋزياداعى رۋمدەردىڭ ۇرپاعى، ايەلى – ەۆرەي تەكتى اراب. ال ابدۋللاح گۇلدىڭ دە تۇرىك تەكتەس ەمەس ەكەنى تۋرالى كىتاپتار جازىلدى. وسى ەردوعان مەن گۇلدىڭ تەكتەرى تۋرالى جازعان كىتاپتارى ءۇشىن ەرگۇن پويراز  تۇرمەگە توعىتىلدى. ءبىر قىزىعى، ەردوعان ەۆرەيلەردىڭ مۇددەسى ءۇشىن سىڭىرگەن ۇلكەن ەڭبەگىنە قارىمتا رەتىندە ەۆرەيلەردىڭ ەڭ جوعارعى دارەجەلى وردەنى – «ەڭ جوعارعى دارەجەدە قىزمەت ەتكەنى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالعان ءبىرىنشى تۇرىك ەلىنىڭ باسشىسى جانە مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ ىشىندە وسى مەدالعا يە بولان ءبىرىنشى شەتەلدىك باسشى.

وعان شىعىس تۇركيادان  شىققان ءدىني ازعىنداتقىش اتاعى بار ۇلتى بەلگىسىز فەتحوللاھ گۇلەندى قوسىڭىز. گۇلەننىڭ اقش-قا نە ءۇشىن قاشىپ بارعان سىرى دا وسى جەردە بەلگىلى بولدى. مىسالى، اقش-تاعى گۇلەننىڭ سول ەلدە تۇرۋى ءۇشىن قاجەتتى رۇقسات قاعازدى الۋى ءۇشىن ونداعان تسرۋ-دىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ، ەۆرەيلەردىڭ ىقپالدى تۇلعالارىنىڭ ، ارميانداردىڭ سونداي-اق حريستان ءدىني جەتەكشىلەرىنىڭ كەپىلدىك بەرگەنىن ايتساق، كىمنىڭ مۇدەسى ءۇشىن قىزمەت ىستەپ جۇرگەنى ايتپاي-اق تا تۇسىنىكتى بولادى. وسىلايشا، جىمىسقى ساياساتتى مىقتى پايدالانعان تۇرىك جاۋلارى (گۇلەن مەن ەردوعاندى قارسى قويۋ ارقىلى) دەموكراتيا دەگەن جەلەۋمەن بيلىكتى يەلەندى. ايتپەگەندە، تۇرىكتەن ەل باسقاراتىن ۇل تۋمادى دەيسىز بە؟ تەك جەتەكشىلەردىڭ بەتىندەگى ءدىني ماسكانى  عانا كورىپ، ءىشىن تۇسىنبەگەن اڭقاۋ حالىقتىڭ بەيكۇنا، تالعامسىز شەشىمى ەلدىڭ باعىن بايلادى.   ەندى، تاريحتا وتارلانعاندار تۇرىكتەردەن ءوشىن الۋدىڭ باسقىشىنا وتتى. وسىلايشا كىشى ازيا تۇبەگىندەگى تۇركى  تۋىستاردى قۇرتۋعا ۇمتىلۋدا.  اراب ۇلتىندا: «ماقساتىڭا جەتۋ ءۇشىن ەكى ءجۇزدى بول» دەگەن ماقال بار. تۇرىك ۇلتى بولىپ جاسانىپ كىرگەن جاۋ تۇرىك مەملەكەتىنىڭ كورىن قازىپ جاتقانىن تۇسىنگەن ءجون. 

ەكىنشىدەن, قاي ەل دە بولماسىن، ء دىني زومبيلەندىرۋ ساياساتى سول ەلدى قۇرتۋدىڭ  العىشارتىنا اينالادى. تۇركيادا بۇدان قاعىس قالعان جوق. بۇل جوعارىدا ايتىلدى. وعان اكە-شەشەسىن، اعا-ءىنىسىن ايامايتىن قارانيەت حالىق ۋاحابيتتەر مەن سالافيتتەردى قوسىڭىز. اللا-تاعالانىڭ توپاس، بۇزىلعان حالىققا پايعامبارلاردى جىبەرۋى دە وسى زۇلىمدىقتاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن بولسا كەرەك. دەسە دە، ارابتار اقىرى ەۆرەيلەردىڭ تابانىندا تاپتالىپ بارا جاتىر. ليبيا كەرى شەگىندى، ەگيپەت  پيراميدالارىن ساۋداعا شىعاردى، ساۋد-ارابيا ۆاحابيستەردىڭ وتانىنا اينالدى، سيريادا جاۋلاسقان ەكى جاق ءبىرىنىڭ جۇرەگىن ءبىرى تىرىدەي سۋىرىپ جەگەن ارابتاردى ينتەرنەتكە تاراتىپ جىبەردى.  وعان «يسلام مەملەكەتى» اتتى ۇشقارى ۇيىمنىڭ قۋىرشاق ۇكىمەتىن قوسىڭىز. بۇل قانداي مۇسىلماندىق؟ بۇل شىڭعىرعان شىندىق، توپاستىق، قاتىگەزدىك. 

ۇشىنشىدەن, 1 ملن استام اسكەرى بار تۇركيا ەلى  «يراك سوعىس» كەزىندە اقش اسكەرلەرى مەن يراك، كۇرد جاساقتارى تۇركىمەندەردى قىناداي قىرعاندا ەشتەڭە دەگەن جوق. شەكاراسىن اشىپ، كومەك تە بەرمەدى. ال يم-ءنىڭ باسىنا زاۋال كەلگەندە  تۇركىمەنشىل بولىپ ەكى جۇزدىلەنۋى كۇلكىڭدى كەلتىرەدى. تىپتەن، نەشە ءجۇز رەت شەكاراسىن بۇزعان گرەك ۇشاقتارىن اتپاعان تۇرىك بيلىگىنىڭ بىرنەشە رەتكە بولا ورىس ۇشاعىن اتۋى ساياسي تاپسىرىس. ايتپەسە بۇل ماسەلەنى باسقا جولمەن شەشۋگە بولار ەدى. 

تورتىنشىدەن، ورتا ازيا جانە رەسەي ازاماتتارى تۇركيا ارقىلى سيريا ەلىندەگى يم-ىنە كومەككە بارىپ، سوعىسقا قاتىسۋدا. تىپتەن ولاردى تۇركيادا دايىندىقتان وتكىزگەنى تۋرالى دا اقپاراتتار جارىققا شىقتى. وسىلايشا يم-نە اشىق جانە جاسىرىن تۇردە اسكەري كومەك بەردى. مىڭداعان ورتا ازيالىق ۋاحابيستەر مەن سالافيتتەر ەش كەدەرگىسىز تۇركى جەرى ارقىلى سيرياعا ءوتتى. بۇل كۇدىك پەن كۇمانعا تولى ەمەس پە؟ 

بەسىنشىدەن, تىپتەن، يم مۇنايىن تۇركيا ارقىلى ساتىپ، ساۋدا جاساعىنى دا اشىققا شىقتى.

قوش! وسى جايلارعا قاراپ، ەردوعاننىڭ كىم ەكەنىن باعامداي بەرۋگە بولاتىن سەكىلدى.

التاي بۇقارباەۆ

Abai.kz