حالىق  باتىرى امانگەلدى يمانوۆ باستاعان كوتەرىلىس تۋرالى اڭگىمەلەر بالا كەزىمىزدەن قۇلاعىمىزعا ءسىڭىستى بولىپ ءوسىپ ەدىك. 1958 جىلى تورعايدا سوۆەت كوشەسىنىڭ ورتا تۇسىندا، ورتالىقتا ا.يمانوۆتىڭ مۋزەيى بولعان. بۇل ءۇي  1916 جىلى سوۆدەپتىڭ شتابى، ءارى امانگەلدىنىڭ ءۇيى بولعان. سازدان سالىنعان، توبەسى قامىسپەن جابىلعان، پاتشا زامانىنان كەلە جاتقان، ۇلكەن بيىك ءۇي ەدى. اۋلاسى كەڭ، سازدان سوعىلعان دۋالى دا بار ەدى. ورتالىق جاق بەتىندە قىزىل كىرپىشتەن قالانعان  دۇكەن بولدى. ۇلكەن كىسىلەر «تاتارلار سالعان دۇكەن» دەيتىن.

ايتىپ وتىرعان امانگەلدىنىڭ مۇراجايىندا باتىردىڭ قىلىشى، ەر تۇرمانى  جانە ۆينتوۆكا ءتارىزدى مىلتىقتارى بولعان. سونداي اق، تورعاي پوسەلكەسىنىڭ (ول كەزدە «تورعاي قالاسى» اتاناتىن) سولتۇستىك باتىسىنا قاراي ورنالاسقان ۇلكەن ساي بولدى. بۇل سايدى جۇرت «پارتيزاندار سايى» دەپ اتايتىن. ول كەزدە سايدىڭ تەرەڭدىگى شامامەن ون مەتردەي بولعان. ءتۇبى اققايران قۇم ەدى. بالالىق شاقتاعى ويىندارىمىزدىڭ ءبىرازى وسى سايدا ءوتتى.  سول كەزە اق، «امانگەلدىنىڭ ساربازدارى وسى جەردە اتىلعان» دەسەتىن ەل. بۇل تراگەديانىڭ ناقتى قالاي بولعانى جونىندە ءالى كۇنگە دالەلدى دەرەكتەر جوق. ال، كەيبىر دەرەك كوزدەرى بويىنشا «امانگەلدى اتىلعاننان كەيىن، العاش الاكولدە جەرلەنىپ، كەيىن اۋدان ورتالىعىنا قايتا جەرلەنگەن» دەسەدى. تورعايدا «پارتيزاندار سايى» مەن تورعاي وزەنىنىڭ ورتا تۇسىندا ەسكى ەكى قورىم بولدى. ونىڭ بىرەۋىندە ورىستار (بۇل قورىمدا تورعاي ۋەزىنىڭ العاشقى ۋەز باستىعى ياكوۆلەۆ جەرلەنگەن) ، ەكىنشىسىندە مۇسىلماندار جەرلەنگەن. وcى مۇسىلماندار قورىمىنان  1950-جىلداردىڭ اياعىندا ءتورت قۇلاقتى سازدان سوعىلعان ا.يمانوۆتىڭ بەيىتىن كورىپ ەدىم. 1960-جىلدىڭ باس كەزىندە، ەكى اۋداندا سوۆحوزدار قۇرىلعان جىلى ا.يمانوۆتىڭ مۇراجايى  كورشى امانگەلدى اۋدانىنا كوشىرىلگەن ەدى.  باتىردىڭ تامىدا سول كەزدە تۋعان جەرىنە اپارىلعان ءتارىزدى. 

ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنە 100-جىل تولۋىنا وراي، وسى جىل باسىندا مەن «1916-جىلعى كوتەرىلىستىڭ ءبىر انىعى» اتتى ماقالا جازعان ەدىم. ول ماقالادا مەن تەك 1916-جىلدىڭ ۋاقيعالارىنا، ا.يمانوۆ باستاعان كوتەرىلىستىڭ ءمان جايىنا عانا توقتالعان ەدىم. وندا كوتەرىلىسشىلەرگە قارسى گەنەرال لاۆرەنتەۆتىڭ 3 مىڭ جاساعى  ىرعىز، بەستاۋ، ناۋىرزىم جولدارىمەن تورعايدى قورشاي بەت العانى ايتىلعان. گۋبەرناتور ەۆەرسماننىڭ  بۇيرىعىمەن گەنەرال لاۆرەنتەۆ باستاعان جازالاۋشى وتريادتار، تورعاي جەرىندە  جىلدىڭ ساۋىرىنە دەيىن ءجۇرىپ، قاندى ويراندار سالدى.  جىلدىڭ باس كەزىندە الاش قايراتكەرلەرى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باسىنا كەلگەن كەرەنسيدەن تورعايدا جۇرگەن جازالاۋشى وتريادتاردى قايتارۋدى تالاپ ەتكەن بولاتىن. سول تالاپ بويىنشا كەرەنسكي ەۆەرسماننىڭ جازالاۋشى جاساعىنىڭ رەسەيگە قايتۋىنا بۇيرىق بەرگەن. 

سودان كەيىن دە بۇرىنعى ۋەز ورتالىعى تورعاي قالاسى تالاي تاريحي وقيعالاردىڭ كۋاسى بولدى. تورعايدى بىرەسە بولشەۆيكتەر الىپ، كەلەسى جولى الاشتىقتاردىڭ قولىنا كەزەك- كەزەك وتكەن كۇندەر بولدى. 1918 جىلدىڭ اياعىندا ىرعىزدان سىبىرگە بەت العان كولچاك اسكەرىنىڭ قالدىقتارى تورعايعا سوعىپ، ءبىراز ىلاڭ سالدى. كەڭەس وكىمەتى رەسەيدە جىلى قاراشا ايىندا ورناسا، بولشەبەكتەر بيلىگى تورعايعا 1918-جىلدىڭ اياعىندا كولچاكتىقتار تورعايدان كەتكەننەن كەيىن ورناعان ەدى. امانگەلدى يمانوۆتىڭ تورعاي سوۆدەپىنىڭ كوميسسارى بولاتىنى وسى كەز. ءدال وسى كەزەڭدە امانگەلدىدەن  1916-جىلعى كوتەرىلىس كەزىندە جاقىن ۇرانداس، جولداس، سارباز بولعان كوپتەگەن ادامداردىڭ سىرت بەرگەنى تاريحي شىندىق.  تورعاي كوتەرىلىسى كەزىندە سايلانعان ەكى حاننىڭ ءبىرى ابدىعاپار مەن امانگەلدىنىڭ اعاسى بەكتەپبەرگەن جانە تورعايدىڭ باس كوتەرەر باسقادا كىسىلەرى امانگەلدىدەن سىرت اينالعان، ارازداسقان. ولار امانگەلدىگە ء«الىبيدىڭ ايتقانىنا ەردىڭ، بولشەبەك بولىپ كەتتىڭ» دەپ ايىپتاعان.  امانگەلدىنىڭ ەڭ جاقىن دوسى، كەيكى مەرگەن تورعايدا كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان بەرى ەلدەن تىس جەردە جۇرگەن.  

1916-جىلعى كوتەرىلىس كەزىندە ا.يمانوۆقا اقىل كەڭەسىمەن  كوپ كومەك بەرگەن - ءالىبي جانگەلدين. ءا.جانگەلدين پەتروگراد بولشەبەكتەرىمەن تىعىز بايلانىستا بولعان.  سودان 1918-جىلى ءا.جانگەلدين كەڭەس وكىمەتىنەن كوپ قارۋ جاراق، قارجى الىپ، كاسپي تەڭىزى، ماڭعىستاۋ ارقىلى تورعايعا جەتكىزىپ، سول كەزدە تورعاي كوميسسارى قىزمەتىن اتقارعان ا.يمانوۆقا تاپسىرعان.   

1918-جىلى كەڭەس وكىمەتى بارلىق جەرلەردە جەڭىسكە جەتىپ، باتىستاعى اقگۆاردياشىلار باتىس ەلدەرىنە، سىبىردە كولچاك جەڭىلىپ، ونىڭ اقگۆاردياشىلارى قىتايعا تىعىلعان. بولشەبەكتەردىڭ جانگەلدين ارقىلى تورعايعا قارۋ -جاراق جىبەرۋ سەبەبى سودان. 1918-جىلدىڭ اياعىنا تامان كەڭەس ۇكىمەتى ورتا ازيا ەلدەرىن باسقارۋ جونىندە ويلاسا باستايدى. لەنين ۇكىمەت جانىنان ۇلتتاردى باسقارۋ كوميسسياسىن قۇرىپ، وعان باشىلىق ەتۋگە ءستاليندى تاعايىندايدى. وسى كەزدە لەنين مەن ستالين ورتا ازيا ەلدەرىن ءبىر ورتالىقتان باسقارۋدى ويلاستىرىپ تا قويعان. سوعان بايلانىستى 1919-جىلدىڭ باس كەزىندە وزدەرىنە ءىس قارەكەتىمەن بۇرىننان تانىس ءا.جانگەلديندى ماسكەۋگە كەلۋگە شاقىرادى. وعان شىعىس، ورتا ازيا ەلدەرىندە اۆتونوميا قۇرۋ تۋرالى تالقىلاۋعا بولاتىنىن، تاريحتان، قۇقىق ماسەلەلەرىنەن وتە ساۋاتتى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ بىرنەشەۋىن الا كەلۋدى تاپسىرادى. سونىمەن 1919-جىلدىڭ باس كەزىندە ءا.جانگەلدين. ا.بايتۇرسىنوۆ، ب.قارالدين جانە تاعى بىرنەشە ادام ماسكەۋگە جول تارتادى.  وندا ءا.جانگەلدين دە، ا.بايتۇرسىنوۆ تا لەنين مەن ءستاليننىڭ قابىلداۋىندا بولعان. «سول كەزدە ا. بايتۇرسىنوۆقا (ماسكەۋدە جانە باسقا جەردە جۇرۋگە» رۇقسات بەرىلگەن سوۆدەپتىڭ قۇجاتى وسى كۇنى دە ساقتالعان. سول جولعى ۇكىمەتتىك جيىنداردا قازاق اۆتونومياسى تۋرالى، ونىڭ تەرريتورياسى تۋرالى ماسەلەلەر قارالعان.  

بۇل تورعايدا الاساپىران ۋاقيعالار بولىپ جاتقان ۋاقىت ەدى. بولشەبەكتەردەن جەڭىلگەن كولچاكتان ءۇمىتى ۇزىلگەن الاشتىڭ ءبىر توپ قايراتكەرلەرى تورعايعا  كەلگەن بولاتىن.  سوعان وراي ما، تورعايداعى امانگەلدى باسقارعان كەڭەس كوميسسارياتىنا كومەكتەسۋ ءۇشىن قوستانايدان تاران باسقارعان وترياد تورعايدى بەت الىپ، جولعا شىعادى.  تاران وتريادى الباربوگەتكە تاياعاندا قىزىل كوماندير جيلياەۆتىڭ جاساعى تورعايدا ويران سالىپ جاتقان. ولار تورعايداعى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قارۋ جاراقتارىن سىپىرىپ، تارتىپ العان. ال، تاراننىڭ وتريادى تورعاي قاقپاسىنا كىرەر جەردە قارۋسىزداندىرىلعان. ويتكەنى، سوعىس جاعدايىندا اسكەر تۇرعان ءبىر قالاعا ەكىنشى اسكەر قارۋ جاراقپەن كىرگىزىلمەيدى ەكەن.سودان، تورعايعا تاران ەكى جولداسىمەن كەلىپ، سول جەردە تۇتقىنعا الىنادى.  

تورعايدا ا. يمانوۆ پەن ونىڭ ون سەگىز جولداسىنىڭ  (تاران مەن ونىڭ ەكى جولداسى سونىڭ ىشىندە) تۇتقىندالىپ، تۇرمەگە جابىلاتىنى وسى كەز. 

تورعاي تۇرمەسىندە تۇتقىندالعان ون سەگىز ادامدى اتقاندار وسى جيلياەۆتىڭ سولداتتارى ما» دەگەن دە كۇدىك بار. ويتكەنى وسى «جيلياەۆ ىرعىز جاقتا ۇستالىپ، سوۆەت تريبۋنالىمەن اتىلدى» دەگەن اقپارات بولعان. كەيىن جۇرگىزىلگەن قىلمىستىق ءىس زەرتتەۋىندە تورعاي تۇرمەسىندەگى ون سەگىز ادامنىڭ قالاي، كىمدەردىڭ اتقانى جونىندە ەش ناقتى دەرەكتەر كورسەتىلمەگەن. ون سەگىز ادامنىڭ مۇردەسى «پارتيزاندار سايىنان» تابىلىپ، ولار ارداقتالىپ، جەرلەنگەن. تەك ونىڭ ىشىندە امانگەلدىنىڭ دەنەسى بولماعان. ونى  ءبىر سيىر باعۋشىنىڭ ايتۋىمەن سول ماڭنان كەيىن تاپقان.  

بۇل قاندى وقيعادان كەيىن، امانگەلدى مەن تاراننىڭ ولىمىنە الاشتىقتاردى، ابدىعاپاردى كىنالاعان وسەك سوزدەر كوپ بولدى. كەيكى باتىر بولشەبەك امانگەلدگە كوڭىلى تولماي سىرتتاپ جۇرگەنمەن، ونى ولىمگە قيمايتىن قاندىبالاق، مايدانداس دوس ەدى. كەڭەس تۇسىنداعى «قازاق ءسسرى تاريحىندا» كەيكى مەرگەننىڭ ەسىمى اتالماعان. بىراق، ەل جۇرتتىڭ اڭىزىندا ارا كىدىك كەيكى باتىر تۋرالى ايتىلاتىن.  سوناۋ جىلدارى جازۋشى اقان نۇرمانوۆ «قۇلاننىڭ aجالى» اتتى رومانىن باسپادان شىعارعان بولاتىن. شىعارمادا  ەسىمى تۋرا اتالماسا دا، ونىڭ باس كەيىپكەرى كەيكى باتىر ەكەنىن ءبىراز وقىرمان سەزدى، ايتىپ تا ءجۇردى. كەيكى باتىر اتتا شاۋىپ كەلە جاتىپ، نىساناسىن ۇشىرىپ تۇسىرەتىن قول مەرگەن بولعان. 1916-جىلعى جازالاۋشى وتريادتارمەن بولعان شايقاستاردا جاۋدىڭ تالاي سولداتتارى مەن وفيتسەرلەرى وسى كەيكى مەرگەننىڭ قولىنان قازا بولعان. كەيكى مەرگەننىڭ بەكىش قىلىشباەۆ دەگەن اعاسى كوتەرىلىس كەزىندە جۇزدىكتىڭ باسى بولعان ەكەن. وسى سارباز بەكىش ۇلى اۋباكىر قىلىشباەۆقا كەيكىنىڭ ءومىربايانى تۋرالى ءبىراز ەستەلىك ايتىپ قالدىرعان ەكەن.سول اۋباكىر قىلىشباەۆ اكەسىنىڭ كەيكى مەرگەن تۋرالى  ەستەلىكتەرىن كىتاپقا باستىرعان ەدى. ءا.قىلىشباەۆتىڭ اتالمىش كىتابىندا، ياكي، امانگەلدىنىڭ ءجۇزباسىسى بولعان بەكىش قىلىشباەۆتىڭ ايتۋى بويىنشا  1919-جىلدىڭ  كوكتەمىندە امانگەلدىنىڭ تۇرمەگە قامالعان حابارىن امانتوعاي جاقتا ءجۇرىپ ەستىگەن كەيكى ءمان جايدى بىلمەك بولىپ تورعايعا كەلەدى. بۇلار دۋان ورتالىعىنىڭ شەتىنە ىلىككەندە، قالانىڭ كوزگە ۇرىپ تۇرعان تىنىشتىعىنان سەكەم الادى. قاسىندا ون بەس شاقتى سەرىگى بار كەيكى باتىر سوۆدەپتىڭ شتابىنا كىرگەندە (امانگەلدىنىڭ ءۇيى سوندا بولعان) باتىردىڭ جارى بالىم بۇلاردى جوقتاۋمەن قارسى الادى. جۇرت اياعى ءبىراز تىنىشتالعاننان كەيىن، وتىرعانداردان (ۇيدە قالعاندار امانگەلدىنىڭ جاقىن تۋىستارى، بەگىمبەت رۋىنان) سۇراستىرعاندا ، ولار امانگەلدىنىڭ تۇرمەگە قامالۋىنا رۇقسات بەرىپ، مامىلەگە كەلگەن ابدىعاپار  حان جانبوسىنۇلى مەن امانگەلدىنىڭ ءوز اعاسى بەكتەپبەرگەن ەكەنىن ايتادى. سول جەردە كەيكى باتىر قامشىسىن جەرگە ۇرىپ، جۇرت كوزىنشە، ابدىعاپار حان مەن بەكتەپبەرگەننەن امانگەلدى ءۇشىن كەك الۋعا سەرت بەرەدى. بەتەپبەرگەن امانگەلدى قازا بولعان كۇنى وزەننىڭ ارعى بەتىنە ءوتىپ كەتىپ، وڭتۇستىككە بەت الىپتى. كەيكى مەرگەن كەزىندە اڭشى بولعان، ءىز كەسىپ، بەكتەپبەرگەندى ارالدىڭ ماعىنان تاۋىپ، سول جەردە اتىپ كەتىپتى. سودان سەرت بويىنشا، ابدىعاپار حاندى ىزدەپ، ونىڭ اۋىلىنا كەلگەندە، مەرگەننىڭ ىزدەپ جۇرگەنىن ەستىگەن حان، ءىزىن سۋىتىپ ۇلگەرىپتى. سودان ىرىمشىل كەيكى «اجالى مەنەن ەمەس ەكەن» دەپ ابدىعاپاردى ىزدەۋىن دوعارىپ، ۇلىتاۋ جاعىن پانالاپ كەتىپتى.  

ءا.جانگەلدين ماسكەۋدەن كەلگەننەن كەيىن، تورعايدا ا.يمانوۆتىڭ  ءولىمىنىڭ سەبەپتەرىن تەكسەرۋ كوميسسياسى قۇرىلىپ، ونىڭ توراعالىعىنا ءا.جانگەلدين  تاعايىندالعان. الىبيدەن امانگەلدىنىڭ قۇنىن ابدىعاپار حاننان ءوندىرىپ بەرۋدى سۇراعاندار دا بولىپتى. ابدىعاپار حان امانگەلدىنىڭ قۇنىن وتەۋگە كەلىسكەن ەكەن، بىراق امانگەلدىنىڭ  جاقىن تۋىستارى «جانعا -جان» دەپ بىتىسپەي قويىپتى. سودان ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالعان ءا.جانگەلدين سول تالاپقا ءۇنسىز كەلىسىمىن بەرگەن ءتارىزدى. ويتكەنى، كوپ ۇزاماي، ابدىعاپار حاننىڭ اۋىلىنا التى جەتى سولداتپەن وكىل كەلىپ ء«سىزدى تورعايعا الىپ كەتەمىز» دەيدى. ابدىعاپار «ەندى بۇل ساپاردان ورالماسپىن» دەپ ءۇي ىشىمەن قوشتاسىپ، سولداتتارعا ىلەسىپ جولعا شىعادى. جول ورتاسىندا بەسىن نامازىن وقۋعا اسكەريلەردە رۇقسات سۇرايدى. ابدىعاپاردى سول نامازىن وقىپ وتىرعان جەرىندە اسكەريلەردىڭ شەندىسى ناگانمەن اتىپ ولتىرەدى. 

امانگەلدىنىڭ ولىمىنە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى بولعاسىن با، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى اشىق ايىپتاعاندار دا بولدى. ءتىپتى احمەت بايتۇرسىنوۆقا دا وسى ماسەلە بويىنشا كىنا تاققىسى كەلگەندەر بولعان. بىراق ا.بايتۇرسىنوۆ بۇل كەزەڭدە ماسكەۋدە بولعانى تۋرالى قۇجاتى بار. جانە ول كىسى قازاق اۆتونومياسىن ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنا بەلسەنە كىرىسىپ كەتكەن بولاتىن. 

امانگەلدىنىڭ ءولىمىنىڭ سەبەپتەرىن تەكسەرەتىن كوميسسيا تورعايدا بەلسەنە جۇمىس ىستەپ جاتتى. تەرگەۋشىلەر سول كەزدە تورعايدا بولعان ءبىراز الاشتىقتاردان جاۋاپ العان. كەڭەستىڭ قاتال تەرگەۋشىلەرى ا.وماروۆتىڭ، ا.كەنجيننىڭ جانە ت.ب. جاۋاپتارىنان  مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ا.يمانوۆتىڭ ولىمىنە قاتىستى دالەلدى تابا الماعان. اقىرى وسى قىلمىستىق ءىس بويىنشا ءبىراز ادام اتىلدى، سوتتالدى. الاش كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ۇستىنەن قوزعالعان ءىس دالەل بولماعاندىقتان قىسقارتىلدى. بىراق، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ۇستىنەن جوعارى جاققا ارىز جازۋشىلار كوپ بولعان. ءتىپتى، كوپ جىلداردان كەيىن دە قازاقستان ۇكىمەتىنە، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا، ونىڭ ىشىندە س.مۇقانوۆ پەن ءا.تاجىباەۆتىڭ اتىنا جازىلعان ارىزدار بولعان ەكەن. 

امانگەلدى باتىردىڭ ءولىمى تۋرالى وسى ماقالانى  مەن شاعىن ماقالانىڭ شاعىن ەپيلوگى ءتارىزدى تۋرا 50-جىلدان كەيىن، الماتىدا بولعان شاعىن وقيعانىڭ سۋرەتتەمەسىمەن اياقتايىن. ا.يمانوۆتان رامازان، ءشارىپ اتتى ەكى بالا قالعان. ءشارىپ يمانوۆ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن الماتىدا تۇردى. ال، الاش كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتان دا ەكى بالا قالعان. ۇلى مىرجاقىپ قايتىس بولعان جىلى ول دا ومىردەن اۋىرىپ،الماتىدا  كوز جۇمدى. قىزى گۇلنار دۋلاتوۆا اكەسى م.دۋلاتوۆ پەن الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى «الاشتىڭ سونبەس جۇلدىزدارى»، «شىندىق شىراعى» اتتى كىتاپتار جازىپ قالدىرعان كىسى. سول گۇلنار اپايدىڭ «الاشتىڭ سونبەس جۇلدىزدارى» كىتابىندا امانگەلدىنىڭ ۇلى ءشارىپ يمانوۆتىڭ 1979-جىلى ءوزىن ۇيىنە ىزدەپ كەلگەنىن ايتادى. «جاقىندا اۋرۋحانادا بولىپ، وپەراتسيا جاساتىپ ەدىم، سەنىڭ دارىگەر ەكەنىڭدى ەستىپ قۋاندىم» دەپتى ءشارىپ.  كەزدەسۋ سوڭىندا گۇلنار دۋلاتوۆا شارىپتەن «اكەڭنىڭ قۇنىن كىمنەن الدىڭ؟» دەپ سۇراعاندا، ءشارىپ يمانوۆ «اكەمنىڭ قۇنىن ابدىعاپاردان الدىم» دەگەن ەكەن. «ەندەشە بۇدان بىلاي كوڭىلىمىزدە كىر قالماسىن» دەپ گۇلنار دۋلاتوۆا ءشارىپ يمانوۆپەن قوشتاسىپتى. بۇگىندە ەكەۋى دە ومىردە جوق بولسا دا، قازاقتىڭ الىپ  تۇلعالارىنىڭ اسىل تۇياقتارى ەكەنىن مۇڭايىپ ەسكە الامىز. 

جۇمات انەسۇلى، جازۋشى، تاريحشى 

Abai.kz