قازاق عىلىمى"رۋحاني قۇلدىققا" قالاي ءتۇستى؟
جازۋ (گرافيكا) قاي ەلدىڭ الىپبيىنە (الفاۆيتىنە) نەگىزدەلسە، سول ەلدىڭ عىلىم ءسوزى (تەرمين) ازدى-كوپتى جۇعىستى كەلەتىنى – شىندىق. قاي ۇلت، مەيلى، كىمنىڭ ءالىپبيىن قابىلداسا دا، ءوزىنىڭ مىڭداعان جىلدار بويى قالىپتاسقان تىلدىك زاندىلىقتارى بويىنشا ءتول دىبىستارىن، دىبىس تىركەسىمدەرىن (سوزدەرىن) تاڭبالاۋ، جازۋ، وقۋ، ايتۋ ءۇشىن الادى. بۇل – زاڭدىلىق. وسىنى دەر كوزىندە پايىمداعان ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ سوزىمەن ايتساق، «دۇرىس ەمىلە (گرافيكا ماعىناسىندا – ب.ج.ي.) مەن قاتە ەمىلەنى ايىرۋعا مەنىڭ ويىمشا بىلاي قاراۋ كەرەك شىعار: ءتىل تابيعاتىنا قاراي ەمىلەنى ىڭعايلاۋ ما؟ جوق ەمىلە تۇرىنە قاراي ءتىلدى ىڭعايلاۋ ما؟ مەن ويلايمىن، ەمىلە – جازۋ ءۇشىن شىعارعان نارسە، جازۋ – ءتىل ءۇشىن شىعارعان نارسە. ولاي بولسا، ءتىلدى بۇزىپ ەمىلەگە ىڭعايلاۋ ەمەس، ەمىلەنى تىلگە ىڭعايلاۋ كەرەك، ءتىلدىڭ تابيعاتىنا قاراماي زورلاپ، ەمىلەگە تاڭىپ بايلاسا، قىتاي قاتىندارىنىڭ اياعى بولىپ شىعادى» (بايتۇرسىنوۆ ا. ءتىل تاعىلىمى. الماتى. انا ءتىلى، 1992 جىل. 395-بەت). بۇرىن قىتاي ايەلدەرىندە اياعىم كىشكەنتاي بولسا، اقسۇيەكتىلىكتى بىلدىرەدى دەگەن تۇسىنىك بولعان. سوعان بايلانىستى قىتايدىڭ قىزدارى ءسابي شاقتان باستاپ تار اياق كيىم كيىپ، ءوزىن-ءوزى ۇزاق جۇرە المايتىن كەمتارلىققا ۇشىراتادى ەكەن. ا. بايتۇرسىنۇلى سونى مەگزەگەن.
ادەتتە، قانداي تىلگە بولسىن جات دىبىستار ءوز بەتىمەن جەكە-جەكە كىرە المايدى. ولار تەك بوتەن سوزدەر ارقىلى سول سوزدەردىڭ تۇپكى يەسى قالاي ايتىپ-جازسا، سول قالپىندا ەكىنشى تىلدە دە سولاي بولۋى تالاپ ەتىلگەن جاعدايدا عانا ورنىعا الادى. وسىنى ارىدەن ويلاعان ورىس «وقىمىستىلارى» قازاق قوعامىنا سان عاسىرلار بويى مۇلتىكسىز قىزمەت ەتكەن، كەيىنگى عاسىردا ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ قولىمەن جەتىلدىرىلگەن، قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىن عانا قامتىعان اراب ارىپتەرى نەگىزىندەگى جازۋىمىزدى الداپ-سۋلاپ لاتىنشاعا اۋىستىرۋعا ءماجبۇر ەتتى. ورىس الىپبيىنە ۇقسايتىن لاتىنشا ارىپتەرگە قازاقتاردىڭ كوزى ۇيرەندى-اۋ، ەندى ءالىپبي اۋىستىرساق، قاتتى بۇلقىنا قويماس (قارسى شىعىپ، بۇلقىناتىنداردىڭ بارلىعى – ا.بايتۇرسىنۇلىنان باستاپ ول ۋاقىتتا رەپرەسسياعا ۇشىراپ، اتىلىپ تا كەتكەن ەدى) دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن كەزدەرىندە «كەڭەستەر وداعىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل – ورىس ءتىلى» دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، بىردەن ونى كيريلليتساعا اۋىستىرا سالدى.
جازۋىمىز لاتىنشاعا نەگىزدەلگەن ۋاقىتتا (1938-1939 جج) تام-تۇمداپ ءوز دىبىس-ارىپتەرىن ەنگىزىپ، ءتىلىمىزدى بۇزۋدىڭ العى شارتىن جاساپ، ءتىپتى وزىمىزگە جاساتىپ العان ولار تەك قازاق ءتىلى دىبىستارىن ء(الىپبيىن) كيريلليتساعا كوشىرىپ قانا قويماي، ورىس تىلىنەن جانە سول ارقىلى باسقا تىلدەردەن ەنگەن سوزدەردى دە ورىسشا قالاي ايتىلىپ-جازىلسا، قازاق تىلىندە دە سولاي بولۋى كەرەك دەگەن تالاپ قويىپ، ءوز تىلىنە ءتان، ال ءبىزدىڭ ءتىلدىڭ تابيعي ءبىتىم-بولمىسىنا مۇلدەم جات دىبىستاردى جانە ولاردىڭ تاڭبالىق ارىپتەرىن تىلىمىزگە توعىتتى دا جىبەردى.
بىرەۋ ايتار، «ولار بىزگە جاماندىق ويلايمىز دەپ «حالىقارالىق تەرمين» سوزدەردى تىلىمىزگە وزگەرتپەي ەنگىزىپ، ەۋروپالىق مادەنيەتكە ءبىر قادام بولسىن جاقىنداتتىپ، جاقسىلىق جاسادى. ءسويتىپ، ءتىلىمىزدى وزگەشە دىبىس، توسىن دىبىس تىركەسىمدەرىمەن بايىتتى. سونىڭ ارقاسىندا قازىر ءبىزدىڭ ءتىلىمىز شەتەلدىك نەبىر قيىن سوزدەردى ايتۋعا يكەمدەلدى، ءبىزدىڭ تىلدىك دىبىستاردى جاساپ شىعارۋ مۇشەلەرىمىز (اكۋستيكا-ارتيكۋلياتسيوننىي اپپارات) جەتىلىپ، ورىس، اعىلشىن، نەمىس ت.ب. تىلدەردى وڭاي ۇيرەنىپ الۋعا زور مۇمكىنشىلىك الدىق» دەپ. ءبىر قاراعاندا بۇل دۇرىس پايىمداۋ سەكىلدى كورىنەتىنى راس. بىراق سونىڭ بارىنە ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىزدى (بازامىزدى) ساقتاي وتىرىپ تا جەتۋگە ابدەن بولاتىن ەدى.
باسقا جۇرت سولاي ەتتى (ارميان، گرۋزين ت.ب. تىلدەر), ءالى دە سول ۇستانىمدارىنان (پوزيتسيا) تايماي، دامىپ، وركەندەپ كەلە جاتىر. ءTiپتى ورىس ءتىلىنىڭ ءوزى دە سوناۋ م. لومونوسوۆتىڭ زامانىنان بەرى وسى ۇردىستەن استە جاڭىلعان جوق. سەبەبى ورىس عىلىمىنىڭ اتاسى سانالاتىن ول، كەز كەلگەن شەتەلدىك سوزگە ورىسشا بالاما تابۋىمىز كەرەك، ەگەر ونداي مۇكىنشىلىك تىلىمىزدە بولماي جاتسا، وندا ولاردى، دەمەك كىرمە سوزدەردى ورىس ءتىلىنىڭ دىبىستىق (فونەتيكالىق), كۇرىلىمدىق (گرامماتيكالىق) جاعىنا بارىنشا يكەمدەپ قابىلداۋىمىز كەرەك (ەفيموۆ ا.ي. م.ۆ.لومونوسوۆ ي رۋسسكي يازىك. م.، 1961 گود، 160-بەت) دەگەن ەدى. وسىنى ولار كۇنى بۇگىنگە دەيىن باسشىلىققا الىپ، قاتاڭ قاعيدا ەتىپ ۇستانىپ كەلەدى. سەنبەسەڭىز، ورىس ءتىلىنىڭ كەز كەلگەن وقۋلىعىنا نەمەسە ورىس تىلىنە ەنگەن بارلىق كىرمە سوزدەردىڭ تۇپنۇسقاسىنا قاراڭىز. لاتىنشا، گرەكشە، اعىلشىنشا، نەمىسشە، ءتىپتى قازاقشا تۇپنۇسقاسىنان (وچاك – وشاق، وتەتس – وت يەسى، سولدات – سالت اتتى، كينجال – قانجار، ارىك – ارىق، تۋمان – تۇمان، كامىش – قامىس، دەنگي – تەڭگە، كۋمس – قىمىز، ساكساۋل – سەكسەۋىل، توبولگا – توبىلعى ت.ب.) ورىسشاسى وزگەشە. سەبەبى ولار تۇپنۇسقاداعىداي ەتىپ ايتىپ-جازۋدى قاجەت ەتپەگەندىكتەن، بوتەن ءتىلدىڭ دىبىستارىن ءوز تىلدەرىنە جولاتقان جوق. ءسويتىپ، ۇلى ورىس ءتىلىنىڭ تابيعي قالپىن ساقتاپ قالدى.
دەمەك، ولاردا ءتىل ارقىلى كورىنەتىن ۇلتتىق ەرەكشەلىك، ۇلتتىق تۇتاستىق، ۇلتتىق وي-سانا، ۇلتتىق رۋحاني تاۋەلسىزدىك ت.ب. بىزگە قاراعاندا الدەقايدا بەرىگىرەك دەۋگە ابدەن بولادى. ولار وزدەرىنىڭ مىڭداعان جىلدار بويى قالىپتاسقان، باسقا تىلدەردىڭ سوزدەرى ەسەبىنەن (ورىسشا ءوڭ بەرىلىپ) بايىپ، جەتىلىپ كەلە جاتقان ءتىلى تۇرعاندا ءتىلىنىڭ تابيعاتىن بۇزاتىن باسقا جۇرتتىڭ تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىن قابىلداپ اقىماق بولىپ پا؟ ال كەيبىر جات تىلدىك ەلەمەنتتەر ءتىلدىڭ دامۋى ءۇشىن قاجەت بولسا، تابيعي جولمەن-اق، ءوز رەتىمەن ورىسشالانىپ ەنەدى، ءسىڭىسىپ كەتەدى. مىنە، وسىنى ولار تەرەڭ تۇسىنگەن.
ال بىزدە شە؟ بار-جوعى 70-80 جىلدىڭ ىشىندە جاسالعان شۇعىل وزگەرىستەر (رەفورمالار) تىلىمىزدى ابدەن ءبۇلدىرىپ ءبىتتى. ەندى بۇگىن سول رەفورمالار ء«تىلىمىز بۇرىن قانداي ەدى، قازىر شە، ول بايىدى ما، الدە كەرى كەتتى مە؟» – دەگەن داۋ-دامايعا قالدىرىپ وتىر. ءتىپتى، كوپشىلىگىمىزدىڭ سانامىزدىڭ ابدەن ۋلانىپ قالعانى سونشالىق – ەش وزگەرىسسىز ەنگەن «حالىقارالىق» دەگەن جالعان اتاۋدى جامىلعان تەرميندەرگە مۇلدەم باۋىر باسىپ كەتتىك. قازىر ولارعا: «ونداي سوزدەردىڭ ىڭعايعا كەلىپ تۇرعاندارىن قازاقشالاپ، ال ەندى ءبىرازىنا قازاقشا بالاما ىزدەمەي-اق، تىلىمىزدەگى ءتول دىبىستارىمىزبەن قازاقشالاپ جازىپ-وقيىق، قازاقشا ايتىلىممەن (اقتسەنتپەن) ايتايىق» دەسەڭىز ءبىتتى، تەك ءوزىنىڭ تانىم-تۇسىنىگىنىڭ بەزبەنىنە سالىپ ولشەپ، تورەلىك ايتىپ: «بۇل دەگەنىڭىز كەرى كەتۋ عوي، قازىر بۇكىل قازاق ول سوزدەردى ەش ءمۇدىرىسسىز، قاتەسىز ءدال ورىستارداي جازىپ-ايتا الادى، كۇللى قازاققا شەتەل سوزدەرى قۇرامىنداعى تس، چ،يو (يو), يۋ، يا، ۆ، ف، ح، ھ، شش، ، دىبىس-ارىپتەرى مەن كل، سك، سپ، پر، ست، پل، تر سياقتى ت.ب تولىپ جاتقان دىبىس تىركەسىمدەرى بوتەن ەمەس» دەپ، كورسەتىلگەن دىبىس-ارىپتەر مەن دىبىس تىركەسىمدەر قازاق ءالىپبيىنىڭ قۇرامىندا بولماسا، قازاق وركەنيەتى كەرى كەتەتىندەي-اق، اسا ءبىر قارسىلىق كورسەتىپ باعادى.
ارامىزدا وسىنداي پىكىردەگىلەردىڭ تىم كوپتىگى دە شىندىق. ولاردىڭ وزدەرى، ەڭ قۇرىعاندا، قازاقشا ءماتىن جازىپ، سول سوزدەردى سول قالپىندا پايدالانىپ، ەل قۇلاعىنا ءسىڭىستى ەتىپ جۇرسە، ءبىر ءسىرا عوي. ءويتىپ تە جۇرگەن جوق. دەگەنمەن بىرەن-ساران قازاق عالىمدارى تىلىمىزگە زياندى قاعيدانىڭ شىلاۋىندا قانشالىقتى بولسا دا، ءوز ۇلتىنا عىلىم ۇرىعىن سەپكىسى كەلگەن يگى نيەتپەن ولاردىڭ، ياعني ورىس عالىمدارىنىڭ ورىسشا جازعاندارىن قازاقشالاپ، سول ەڭبەكتەرىندە سول جات تىلدىك سوزدەردى ەرىكسىزدەن-ەرىكسىز ەش وزگەرىسسىز قولدانىپ، كۇللى ەلگە كەڭ تارالۋىنا سەبەپكەر بولىپ ءجۇر. باسقاداي تارالۋ ءورىسى جوق.
ال قازاق عالىمدارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ءوز ەڭبەكتەرىن (مولشەرى 80 پايىزداي) ورىس تىلىندە جازىپ، ورىس ءتىلىنىڭ عىلىمي ءستيلىن دامىتۋعا زور ۇلەس قوسىپ ءجۇر. كەرىسىنشە، قازاقشا عىلىمي ەڭبەكتەر جازىپ، ءتىلىمىزدىڭ عىلىمي ءستيلىن دامىتۋعا ات سالىسىپ جۇرگەندەر شامالى. سوندىقتان ولاردىڭ، دەمەك كىرمە سوزدەردىڭ (بۇل ءسوز شارتتى تۇردە الىنىپ وتىر، كىرمە ءسوز بولۋى ءۇشىن «بوتەلكە، بورەنە، سىرىڭكە، ورىس، اعىلشىن، نەمىس، كارىس، ءۇندىس، ءجويىت» ت.ب. سوزدەر سياقتى قازاقشا ايتىلىپ-جازىلۋى قاجەت) تىلىمىزدە ورنىعىپ، ونى بايىتىپ جاتپاعاندىعى ءمالىم. وسىنداي جاعدايدان كەيىن ولاردىڭ بارى نە، جوعى نە دەگەن ويعا قالاسىز.
ماسەلەن، ارىگە بارماي-اق عىلىمي تەرميندەر ەمەس سوزدەردەن قۇرالعان مىنا سويلەمگە كوڭىل اۋدارايىقشى: «مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فارماتسەۆتيكا فاكۋلتەتىنىڭ ۇشىنشى كۋرس ستۋدەنتىمىن». جەتى سوزىنىڭ بىرەۋى (ۇشىنشى) عانا قازاقشا. قالعاندارىنىڭ قوسىمشالارى «سيىرعا ەر سالعانداي» ەرسى كورىنىپ تۇر. وسى سويلەمنىڭ ءوزى-اق، ەش وزگەرىسسىز ەنگەن «كىرمە سوزدەردىڭ» تىلىمىزگە قانشالىقتى كورىك بەرىپ، بايىتىپ تۇرعاندىعىن كەرسەتىپ تۇر ەمەس پە!؟
ارينە، وسىنداي سويلەمدەرى مول قازاقشا، كوپشىلىگى اۋدارما عىلىمي ماتىندەردى وقىعان كەز كەلگەن ادامنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورى مەن قۇرامى تۋرالى ءارتۇرلى ويعا كەلىپ، تىلىمىزگە مەنسىنبەۋشىلىك نەمەسە كەمسىتۋشىلىك نيەتپەن قارايتىنى انىق. ياعني، «ون سوزدەن تۇراتىن سويلەمىنىڭ بەس ءسوزى ورىس تىلىنىكى، دەمەك قازاق تىلىندە عىلىمي ەڭبەك جازباق تۇگىلى، ساياسي، رەسمي تاقىرىپتا قارىم-قاتىناس جاساپ، پىكىرلەسۋ دە مۇمكىن ەمەس. قالايشا، وسىنداي ءتىل مەملەكەتتىك ءتىل بولا الادى» («مەگاپوليس» گازەتى، «لوشادكا رۋسسكوگو يازىكا ي تەلەگا كازاحسكوي تسيۆيليزاتسي» №48, 05.ءحىى. 2001 جىل), – دەپ جامان ويعا تەك وزگە ءتىلدى ۇلتتاردى عانا ەمەس، ورىستانىپ كەتكەن ءوز قانداستارىمىزدى دا سەندىرىپ باعادى.
ال ءبىز بولساق، ورىس ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىنداعى سوزدەردى قاراداي وزىمىزدىكىنە ساناپ، بايدىڭ قوراسىنداعى مالدى وزىمدىكى دەپ يەمدەنىپ جۇرەتىن بايقۇس كەدەي قۇساپ كۇنى-بۇگىنگە شەيىن مالدانىپ كەلەمىز. ءتىلىمىزدىڭ ەندىگى وركەندەپ دامۋى تەك اۋىزەكى ءتىل مەن كوركەم ادەبيەت، ءباسپاسوز، رەسمي ءىس قاعازدار ءتىلى ارقىلى عانا ەمەس، عىلىم ءتىلى ارقىلى دا بولاتىنىنا ءجىتى ءمان بەرمەي ءجۇرمىز. بۇرىن، عىلىم مەن تەحنيكا ءالى قارىشتاپ دامىماي تۇرعان زاماندا ءتىلىمىز تابيعي قاجەتتىلىك جولىمەن تۇرمىستىق سوزدەر ەسەبىنەن تولىعىپ، تولىسىپ وتىرعان شىعار، قازىر دە سول قالىپپەن دامۋ ۇستىندە بولار، بىراق بۇگىنگى زامان باسقا، قازىرگى دامىعان عىلىم مەن تەحنيكا جانە تۇرمىس-تىرشىلىكتىڭ قاجەتتىلىگى، سونداي-اق بۇكىلالەمدىك قارىم-قاتىناس تىلىمىزگە كۇنىنە جۇزدەگەن سوزدەر ەنگىزىپ جاتىر. دەمەك، ءتىلىمىزدىڭ بولاشاعى عىلىم مەن تەحنيكا سوزدەرىنىڭ تىلىمىزگە قازاقشا ءوڭ الىپ ەنۋىمەن وتە تىعىز بايلانىستى.
ورىستارعا تاۋەلدى بولعانعا دەيىن بىزگە عىلىم-بىلىمگە قاتىستى سوزدەر، نەگىزىنەن، اراب-پارسى تىلدەرىنەن ەندى. ولاردىڭ سوزدەرى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعي ءبىتىم-بولمىسىنا، زاڭىنا سايكەس قابىلدانىپ، سوزدىك قورىمىزعا بوتەندىگى مۇلدەم بىلىنبەي ءسىڭىسىپ كەتتى. وعان قازىر ءبىز قازاقتىڭ ءتول سوزدەرى دەپ جۇرگەن عالىم، عىلىم، ءىلىم، قاعاز، قالام، كىتاپ، داپتەر، مۇعالىم، ۇستاز، شاكىرت سياقتى ت.ب. سان مىڭداعان كىرمە سوزدەردى (مىنە، ناعىز كىرمە سوزدەر – وسىندايلار) دالەل رەتىندە مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى.
ال قازىر شە؟ ولاي ەمەس. بۇنىڭ ەكى تۇرلى سەبەبى بار. بىرىنشىسى – بىز بىراز سوز ەتكەن تۇرلى عىلىم سالاسى سوزدەرىنىڭ تىلىمىزگە ورىسشالانىپ ەنۋى بولسا، ەكىنشىسى – تىل-ادەبيەت، تاريح، فيلوسوفيادان باسقا عىلىمدار بويىنشا عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ قازاقشا جازىلماۋى نەمەسە وتە از جازىلۋى سەبەپ بولدى. اسىرەسە دۇنيەجۇزىنە ورتاق عىلىم دەگەن جالعان اتتى جامىلعان مەديتسينا، ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميا، بيولوگيا ت.ب. عىلىمدار بويىنشا قازاق تىلىندە جازىلعان عىلىمي ماقالالار، ديسسەرتاتسيالار، مونوگرافيالار، وقۋلىق، وقۋ قۇرالدارى،ء تىپتى، قازاق تىلىنە اۋدارىلعان دۇنيەلەردىڭ تىم ماردىمسىزدىعى قىرسىعىن تيگىزدى.
جاسىراتىنى جوق، كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسى باعىتتاعى عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ دەنى ورىس تىلىندە جازىلىپ كەلەدى، ياعني قازاقتان شىققان عالىمدار وز بويىنداعى بىلىمى مەن بىلىكتىلىگىن، نەبىر عىلىمي وي-تۇجىرىمدارىن ەڭ اۋەلى وز تىلىندە وز قانداستارىنا بەرۋدىڭ ورنىنا وزگە تىلدە جازىپ، كەيبىر قازاق اقىن-جازۋشىلارىمىز سياقتى ورىس تىلىن، ادەبيەتىن، عىلىمىن، مادەنيەتىن، وركەنيەتىن دامىتۋعا ارناپ جۇر.
البەتتە، بۇنى جاقسى تۇسىنەتىن ولار (ورىستار) تەگىن ەڭبەك قىلاتىن «رۋحاني قۇلدارىنان» وڭايلىقپەن قالايشا ايىرىلسىن. بارىنشا «بۇكىل الەمدىك ورتاق عىلىم» دەپ ۋاعىز ايتىپ نەمەسە ءوز تىلىنە وزگەرىپ (ورىسشالانىپ) ەنگەن وزگە تىلدىك (گرەك، لاتىن، اعىلشىن ت.ب.) سوزدەردى «حالىقارالىق تەرمين سوزدەر» دەگەن جالعان پىكىر قالىپتاستىرىپ، ورىستانىپ بارا جاتقان ولاردىڭ ء(ورىستىلدى قازاقتاردىڭ) سانالارىن ودان سايىن ۋلاپ، ورىسشا وقىتۋعا،ء تىپتى بولماسا، تىلىمىزگە ەندىرىپ جىبەرگەن وز سوزدەرى ارقىلى ورىسشا ويلانتۋعا،ء وز تىلىنەن بىرتىندەپ جەرىندىرۋگە،ء سويتىپ، وز انا تىلىندە عىلىمي ويدى شورقاق ايتقىزۋعا، جازعىزۋعا تىرىسىپ باعادى. وسى ماقساتتى كوزدەپ، بۇكىل عىلىمي تەرميندەردىڭ بارىنشا ورىسشا بولۋىن قالايدى.
سوندىقتان بىز وسى بىر قۇيتىرقى ساياساتتىڭ مانىسىن تەرەڭ تۇسىنىپ، وعان اسا مان بەرىپ، بۇكىل عىلىمي تەرميندەردىڭ بارلىعىنا ( 2011 جىلى جارىق كورگەن «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ 15 تومدىق تۇسىندىرمە سوزدىگىندە» 92 300 ءسوز، 57 856 ءسوز تىركەسى – بارلىعى 150 156 لەكسيكالىق بىرلىك قامتىلسا، سونىڭ ءبىرشاماسى يو، ف، ح، تس، چ، شش، ە، يۋ، يا ارىپتەرىنە باستالاتىن ورىس سوزدەرى. ال قازىرگى ءبىز سويلەپ-جازىپ جۇرگەن ءتىلىمىزدىڭ سوزدىك قۇرامىندا 200 مىڭنان اسا ەش وزگەرىسسىز قولدانىستا جۇرگەن عىلىمي تەرميندەر مەن باسقا دا سوزدەر بار) قازاقشا بالاما سوزدەر تاپپاساق تا ء(تىپتى ىزدەپ، ويدان ءسوز جاساپ قينالۋدىڭ قاجەتى جوق-اۋ، وعان ۋاقىت تا، ءتىلىمىزدىڭ مۇمكىنشىلىگى دە، ولاردىڭ، ياعني جاڭا سوزدەردىڭ بارلىعىن جاس ۇرپاققا وقىپ-ۇيرەنەتىن ەلدىڭ شاماسى دا جوق), سولاردى – قازىرگى جازۋىمىزدى قازاقشالاندىرۋ، ءتىپتى بولماسا، قازاقتىڭ ءتول دىبىستارىن عانا قامتيتىن جاڭا الىپبيگە (الفاۆيت) كوشۋ ارقىلى قازاقشالاپ جازىپ، پايدالانساق، حالىقارالىق، ورىستىكى دەپ جۇرگەن سوزدەردىڭ بارلىعى وزىمىزدىكى بولىپ شىعا كەلەر ەدى-اۋ!
سوسىن بۇگىنگى تىلدەرى قاتىپ، قالامدارى تەك ورىسشا جازۋعا عانا توسەلىپ كەتكەن عالىمدارىمىز ەندى وزدەرى قازاقشا جازا الماي جاتسا، وندا عالىمدىققا تاربيەلەپ جاتقان شاكىرتتەرىن قازاقشا جازۋعا باۋلىپ، قازاق عىلىمىنىڭ ءتىلىن دامىتۋعا باعىتتاسا، وڭ قادام بولار ەدى. ايتپەسە، ءتىلىمىزدى دامىتامىز دەپ نەشە ءتۇرلى قاۋلى-قارارلار قابىلداپ، بۇيرىقتار، زاڭدار شىعارساق تا،ء ىسىمىزدىڭ العا باسار ءتۇرى جوق.
وسى ماسەلەنى قاپەردە ۇستاپ، دۇرىس جولعا سالماساق، ونداعان جىلداردان سوڭ ءتىلىمىزدىڭ بۇگىنگى جاي-كۇيىنىڭ وزىنە دە زار بوپ قالۋىمىز ىقتيمال-اۋ! سوندىقتان ءتىلىمىزدى بايىتۋ مەن وركەندەتۋ – تەك عىلىمي تەرميندەردى قازاقشالاۋ ارقىلى عانا ەمەس، سولاردى (تەرميندەردى) عىلىمي ماتىندە قولدانىپ، عىلىمي اينالىسقا ءتۇسىرىپ، تىڭ قولدانىستار مەن جاڭا ءسوز تۇلعالار (سلوۆافورما), جاڭا ءسوز تىركەستەر مەن وزگەشە قۇرىلعان سويلەمدەر جانە كۇردەلى عىلىمي وي-تۇجىرىمدار، ورالىمدار ەندىرۋمەن دە بولاتىنىن مىقتاپ ەستە ۇستاۋ كەرەك سياقتى. سونى جۇزەگە اسىرامىز دەسەك، بۇكىل قازاق عالىمدارى ءوز ەڭبەكتەرىن قولدان كەلسە، تەك قازاق تىلىندە جازۋعا بەت بۇرۋلارى ءجون شىعار.
قازاق تىلىندە جازسام، مەنىڭ ەڭبەگىمدى ەشكىم وقىمايدى، بۇكىل الەمگە تانىلماي قالامىن دەگەن بەيۇلتتىق نەمەسە داڭعويلىق نيەتتەن دە ارىلعاندىعىمىز ابزال بولار. ەگەر سول قازاقشا جازىلعان ەڭبەكتەرىمىز، ەڭ اۋەلى، وزىمىزگە قىزمەت ەتىپ، يگىلىگىمىزگە جاراپ جاتسا، ءسويتىپ، ءبىز دە ءبىر ۇشپاققا جەتىپ، باق پەن ابرويعا كەنەلىپ، قۋانىپ جاتساق، «اۋ! مىنا قازاقتى ءماز-ءمايرام ەتىپ، قارىق قىلعان بۇل نەتكەن كەرەمەت دۇنيە» دەپ، ەڭ الدىمەن ورىستاردىڭ وزدەرى-اق ادەمىلەپ ءوز تىلىنە اۋدارىپ الارى ءسوزسىز. اباي اتامىز ايتقانداي «اقىماق ءوزىن ماقتاپ بىلجىرايدى، بويىڭا ولشەپ سويلەسەڭ، نەڭ قۇرىيدى، جاقسى بولساڭ، جارىقتى كىم كورمەيدى، ءوز باعاڭدى وزىڭنەن كىم سۇرايدىنىڭ» كەبىن كەلتىرمەي، بارلىق ۇلتتىق مۇمكىنشىلىگىمىز بەن الەۋەتىمىزدى (پوتەنتسيال) الدىمەن وزىمىزگە ارنايىق، سوسىن بارىپ باسقا جۇرتقا قاراسايىق. سونداي-اق كوركەم ولەڭسوزىمىز (پروزامىز) بەن قاراسوزىمىزدىڭ (پوەزيامىزدىڭ) وزىق ۇلگىلەرىن ورىس قاجەتسىنە مە، جوق پا، سوعان قاراماستان، جالپاڭداپ، بۇكىل الەمگە ورىس ءتىلى ارقىلى ايگىلى بولۋعا سونشالىقتى قاتتى قۇمارتىپ، ءوزىمىز اۋدارىپ بەرۋدى دە توقتاتقان ءجون سياقتى. ماسەلەن، ءبىزدىڭ قاجەتىمىزگە جاراسىن، وسىلاردى وقىپ، وي-ءورىسىن كەڭەيىپ،ء بىلىمدى ادام بولسىن دەپ وزدەرىنىڭ قاي اسىل دۇنيەسىن كىم بىزگە قاشان اۋدارىپ بەرىپتى!! ۇلتقا قاجەتتىلىگىن ءبىلىپ، پۋشكين مەن لەرمونتوۆتىڭ، تولستوي مەن دوستوەۆسكيدىڭ ت.ب. الەمدىك كلاسسيكتەردىڭ قۇندى دۇنيەلەرىن ۇلى اباي باستاعان ءوز قانداستارىمىز قازاقشالادى ەمەس پە؟ سوندىقتان سوڭعى جىلدارى بۇرقىراتىپ دايىنداعان ەكى تىلدىك سوزدىكتەرىمىزدى ىسكە جاراتىپ، ءارى سولارداعى «اسا قينالىپ تۋدىرعان» جاڭا سوزدەرىمىزدى يگەرىپ، تولىق اينالىسقا ءتۇسىرىپ، يگىلىگىمىزگە اينالدىرعىمىز كەلسە، عىلىمي، قوعامدىق-ساياسي ادەبيەتتەر مەن كوركەم شىعارمالاردى باسقا تىلدەردەن، اسىرەسە ورىس تىلىنەن كوپتەپ اۋدارۋدى دۇرىس جولعا قويۋ كەرەك-اق.
بەيبىت جالەلۇلى
Abai.kz
