الماتى. تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتى. مونۋمەنت ارتىنداعى قازاق تاريحىنىڭ قيلى كەزەڭدەرىنىڭ بەينەسى. بۇگىندە دۇنيەجۇزىندەگى ءبۇتىن قازاقتىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى وزدەرىنىڭ   تاريحي اتامەكەنى - قازاقستاننان تىسقارى جەرلەردە تۇرادى. حالقىمىزدىڭ وسىنشالىقتى تارىداي شاشىراپ كەتۋىنىڭ وزىنىدىك سىرى مەن سەبەبى - اق باس تاريحىمىزدىڭ ەنشىسىندە.  ءوز اتاقونىسىندا وتىرىپ-اق قيلى زاماندارداعى شەكەرانى قايتا ءبولىسۋدىڭ سالدارىنان قازاقستاننان سىرت قالىپ، شەتەلدىك اتانىپ شىعا كەلگەندەرى دە تاريحي ءارى تاۋقىمەتتى شىندىق. جانە كەڭەستىك سولاقاي ساياساتتىڭ سالدارىنان، تۇرلىشە قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ سالقىنىنان شەت ەل اسىپ، جان ساۋعالاپ كەتكەندەر قانشاما!

اتامەكەنىنە العاش الپىسىنشى جىلدارى اياق باسقان باۋىرلاردىڭ دەنى سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ استاناسى الماتىعا تابان تىرەۋگە تىرىستى. وكىنىشكە وراي، بۇل ۇلى كوش از ۋاقىتتا-اق توقتاپ قالدى. الايدا، وسى دۇرمەكپەن ەلگە ورالعان ازاماتتار، ولاردىڭ ۇرپاقتارى قازاقتىڭ رۋحاني اينالىمىنا بۇگىندە ۇلكەن ۇلەس قوستى. تانىمال تالانتتار شوعىرىنىڭ شوقتىعىن بيىكتەتە ءتۇستى. ياعني، اقىن-جازۋشىلار نەسىپبەك ايتۇلى، ەسەنعلي راۋشانوۆ جانە يسرايىل ساپارباي سىندى زيالى قاۋىم وكىلدەرى الماتىعا قونىس تەۋىپ، قالا مادەنيەتىنىڭ وسۋىنە وزىندىك ۇلەستەرىن قوستى.

الماتى. 1991 جىل. رەسپۋبليكا سارايى. ەلاسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتتىك ۇلىقتاۋى. الماتى اۋەجايىنداعى شەت ەلدىك قازاقتاردىڭ ەلگە كەلىپ، تۋعان جەر توپىراعىن ءسۇيىپ، جىلاپ جاتقان كورىنىستەرى. كوزگە ەرىكسىز جاس ۇيىرەدى.

ء يا، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىن كەزىپ كەتكەن قانداستارىمىزدىڭ مۇمكىندىگىنشە باسىن قوسايىق دەگەن ماسەلە بۇرىن رەسمي تۇردە جۇزەگە اسا الماي كەلدى. تەك قانا قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن العان ۋاقىتتان باستاپ قانا شەتەلدەگى وتانداستارىمىزعا مادەني-رۋحاني جاعىنان دەمەۋ جاساۋ، وقۋ-ءبىلىم سالاسى بويىنشا كومەك كورسەتۋ، ولاردىڭقازاقستانعا ورالۋىنا جاعداي جاساۋ مەملەكەتتىك تۇرعىداعى ساياسات رەتىندە تۇڭعىش رەت قولعا الىنا باستادى.   

الماتى قالاسىنا شەت ەلدەن ماڭگىلىك تۇراق ەتىپ كەلگەن ابىز اقساقالدىڭ ءبىرى حاليفا التاي اتامىز ەدى. حاليفا التاي اقساقالدىڭ اتا بابالارى اتا جۇرتىنان ەكى عاسىر بۇرىن  جىراق كەتىپ، قىتاي، ءۇندىستان، پاكىستان اسىپ، تۇركيا ەلىنە قونىس تەبۋگە ءماجبۇر بولعان. دەگەنمەندە تاۋەلسىزدىكتىڭارقاسىندا ەلگە ورالعان حاليفا التاي اقساقال شاۋ تارتقانشاعىنا قاراماستان ەلىنە ولشەۋسىز ەڭبەگىن ءسىڭىرىپ كەتتى.الماتى قالاسىنداعى قالا بەردى، ەلدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى بارلىق مەدرەسەدە قازىر قۇران حاليفا التايدىڭتارجىمەسى بويىنشا وقىتىلادى. جانە ونىڭ اۋدارماسى بويىنشاتاسقا باسىلعان قۇراننىڭ ميلليونداعان داناسى الماتى قالاسىنان ەلىمىزدىڭ تۇس-تۇسىنا تولاسسىزتاراتىلدى.

        تاۋەلسىزدىك جىلدارىنىڭ قارلىعاشتارى بولىپ، الماتىعا سوناۋ شەت جۇرتتان ونەر قۋىپ، مايرا مۇحامەدقىزى، شۇعىلا ساپارعاليقىزى، ەرمۇرات زەيىپحان سىندى مادەنيەت مايتالماندارى قونىس تەپتى. قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن العاننان بەرى جىراقتا جۇرگەنقازاقتىڭ تالاي تالانتتى ۇل قىزدارى الدىمەن الماتىعا ورالىپ، قازاق ونەرىنىڭ ومىرشەڭدىگىن الەمنىڭ ايتۋلى دەگەن تالاي ساحنالارىندا پاش ەتىپ ءجۇر. دەگەنمەندە ولار شەت ەلدەردەگى، اسىرەسە وزدەرى ەلگە ورالعان كورشى مەملەكەتتەردەگىوتانداستارىنىڭ بولاشاعىنا الاڭدايدى.

      بۇل تۋرالى كەزىندە مارقۇمانشى، جازۋشى، اقىن ەرمۇرات زەيىپحان بىلايشا تەبىرەنگەنى بار ەدى:«مەنى بۇگىندە قىتاي ەلىندە قالعان تۋىسقاندارىم مەنونداعى قازاقتاردىڭ تاعدىرى ويلاندىرادى.ولار ءوز بەتىنشە ەلگە كوشىپ كەلگەنىمەن مۇندا جان ساقتاۋ ماسەلەسى قيىن. مەنىڭ الماتىداعى ءبىر بولمەلى پاتەرىمدە ونسىزدا قىتايدان كوشىپ كەلگەن وننان استام تۋىسقانىممەن قىسىلىسىپ تۇرىپ جاتىرمىز.  شەتتەن كۆوتا بويىنشا كەلگەن اربىرقازاققا قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ كورسەتەتىن باستى كومەگى ماردىمسىز. سوندىقتان اتالعان كومەككە ءۇي ساتىپ الماق تۇرماق، پاتەر دە جالداي الماسى انىق. جەر الۋ مۇمكىندىگى دە وسىنىڭ اياعىن قۇشىپ وتىر. ال  ماماندىعى بويىنشاجۇمىسقا تۇرۋ ماسەلەسى دە ءوز كۇشىمەن شەشىلسە جاقسى».

 شەت ەلدەردەگى قازاقتار ەڭ كوپ قونىس تەپكەن ەلدەردىڭ ءبىرى - قىتاي. وندا  رەسمي ەمەس دەرەكتەر بويىنشا 2 ميلليون قانداسىمىز بار. جانە قازاق دياسپوراسىنىڭ ەڭ كوپ شوعىرى ورنالاسقان وزبەكستاندا دا بەيرەسمي دەرەككوز  2 ميلليون قازاقتىڭ تۇرىپ جاتقانىن ايتادى. وزدەرىنىڭ پىكىرىنشە، تىرشىلىكتەرى الا - قۇلا. ەكى ەلدەگى قانداستارىمىز دا الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق جانە تۇرلىشە  جاعدايلارعا بايلانىستى ءارى ەڭسە تىكتەگەن قازاقستانعا  قايتۋعا ىقىلاستى.

       تاۋەلسىزدىك العالى التى ءجۇز مىڭ قازاق وتانىنا ورالعان. ونى وسىمىمەن ەسەپتەگەندە ءبىر ميليوننان استام ورالمان قازاقتىڭ سانىن ءوسىرىپ وتىر. اجەپتاۋىر كورسەتكىش. ونىڭ نەگىزگى دەنى الماتى قالاسىنىڭ ۇلەسىنە تيەسىلى ەكەنى انىق. ەندەشە، مىڭ جاساعان شاحار الماتىنى سايالاعان تارىداي شاشىراعان تاعدىرلاردىڭ جايىنا ءمان بەرۋ ماڭىزدى دەپ بىلەمىز.

ماقسۇتحان دالەيۇلى

abai.kz