الداعى كەزەڭ قازاقستان ءۇشىن ۇلكەن سىنعا اينالاتىن ءتۇرى بار. جانە ماسەلە كۇللى الەمدى شارلاپ كەتكەن قارجى داعدارىسىنا عانا كەلىپ تىرەلمەيدى. ول تەك  ءبىزدىڭ وسال جەرلەرىمىزدى بايقاتتى. ال ەندى وسى ەمتيحاننان ءالسىز بوپ شىعامىز با، الدە قيىندىقتاردى ەڭسەرىپ، باقۋاتتى بولامىز با، ول  تەك وزىمىزگە بايلانىستى.  سوندىقتان تەگىن جاتقان شيكىزاتتى سىرتقا ساتۋعا داعدىلانعان ەكونوميكامىزعا زامان تالابىنا لايىق باعىت-باعدار بەرۋىمىز ءجون، قوعامدا قوردالانعان تالاي  الەۋمەتتىك تۇيتكىلدەردى تارقاتۋ، جەمقورلىقتى اۋىزدىقتاۋ، باسقا دا ماڭىزدى شارالار ءوز كەزەگىن كۇتۋدە. قاتارداعى وسىناۋ مىندەتتەردىڭ اراسىندا سىرتقى ساياساتىمىزدى مەيلىنشە كۇن تارتىبىنە ساي وڭتايلاندىرۋ، سول ارقىلى ۇلتتىق مۇددەلەرىمىزدى حالىقارالىق دەڭگەيدە ۇتىمدى جۇرگىزۋ ماسەلەسى دە وزەكتىلەندى.
كوپقىرلى ساياسات: نە ۇتتىق، نەدەن ۇتىلدىق؟
ەگەمەندىگىن جاريالاعاننان بەرى قازاقستان كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياسات ۇستانىپ كەلەدى. راسىن ايتۋ كەرەك، ءال-اۋقاتى ورتاشا مەملەكەت بولا تۇرا، باسقاشا ارەكەتتەنۋ قيسىنسىز بولار ەدى. بالكىم، سودان شىعار، 1992 جىلى ءبىزدىڭ پرەزيدەنتپەن كەزدەسكەندە اتى الەمگە تانىمال ءبىر ساياساتكەر بىلاي دەپتى: «مەن ءسىزدىڭ ورنىڭىزدا بولا قالسام، تاڭەرتەڭ وڭ كوزىمدى اشقانىمدا – قىتايدى، سول كوزىمدى اشقانىمدا – رەسەيدى كورەر ەدىم. سوندا مەن: «ءيا، قۇداي، بۇل ماعان نە قىلعانىڭ؟» – دەپ زار سالار ەدىم». بۇل سوزدەر ونداعان اراب ەلدەرىمەن سوعىس جاعدايىندا وتىرعان ۇلتاراقتاي جەر – ءيزرايلدىڭ باسشىسى شيمون پەرەسكە تيەسىلى. قالاي بولعاندا دا، وتكەن جىلدار ىشىندە سىرتقى ساياساتىمىزداعى وسى كوپۆەكتورلىق ۇستانىم ءوزىن-ءوزى اقتادى دەي الامىز.
بۇرىنعى كسرو مەملەكەتتەرىمەن (الدىڭعى كەزەكتە رەسەيمەن) بايلانىستاردى ۇدەتە وتىرىپ، ءبىز باتىسپەن دە (اسىرەسە اقش-پەن), شىعىسپەن دە (اسىرەسە ق+ىتايمەن) قويان-كولتىق ارالاسۋعا بەت الدىق. سول ارقىلى مەملەكەتىمىزدىڭ قالىپتاسۋىنا، ەكونوميكالىق دامۋىمىزعا العىشارتتار تۋعىزدىق. ۇزاق ۋاقىت الەمدىك ساياساتتا ورتاق مۇددەلەردەن گورى، باقتالاستىققا بوي ۇسىنعان الىپ وسى ءۇش كۇشتىڭ ارا-سالماعىن ساقتاعانداي بولدىق. بۇعان ولاردىڭ وزدەرىنىڭ قازاقستاندا، ءتىپتى تولىقتاي ورتالىق ازيا ايماعىندا تەڭدەي دارەجەدە ورنىققانى ءوز اسەرىن تيگىزدى. ايتالىق رەسەي كوبىنە ساۋدا-ەكونوميكالىق، ينتەگراتسيالىق جوبالاردا باسىمدىق تانىتسا، امەريكا پەن قىتاي ەنەرگەتيكالىق سالادا، ۇزاق مەرزىمدى ينۆەستيتسيالار جۇمىلدىرۋدا بەلسەندىلىك كورسەتتى. ال وسى ۇشتىك تيىسىنشە جەتەكشىلىك ەتەتىن اسكەري-ساياسي قۇرىلىمدار دا – تمد-نىڭ ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى، ناتو، شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى  ءبىر-بىرىمەن تەكە-تىرەسكە تۇسۋگە جول بەرمەدى.   
الايدا كورگەنى كوپ قارت ۋينستون چەرچيللدىڭ ايتقانداي، بۇل دۇنيەدە مۇددەلەردەن باسقا ماڭگىلىك ەشنارسە جوق، اسىرەسە سىرتقى ساياساتتى ءسوز ەتكەندە.
سوڭعى جىلدارى الەمدىك ساحنادا ورىن العان وقيعالار ابىلاي حان نەگىزىن قالاپ كەتكەن باستى ديپلوماتيالىق ۇستانىمدى قايتا قاراۋعا تۇرتكى بولعانداي. سىرت كوزگە استانانىڭ ءىس-قيمىلىندا قانداي دا ءىرى وزگەرىستەر بايقالمايتىن سياقتى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاياۋ جانە شالعاي وڭىرلەرگە ساپارلارى ادەتتەگىدەي جالعاسىن تابۋدا، ءتۇرلى سامميتتەر، حالىقارالىق كەڭەستەر، فورۋمدار وتكىزىلۋدە، «ماڭىزدى كەلىسىمدەرگە» قول جەتۋدە. دەسە دە، جاعدايعا تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، جاڭاشا ۇردىستەردى بايقايمىز.
ەڭ الدىمەن، قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى ەكى فاكتورعا توقتالىپ كورەلىك. ءبىرىنشىسى – كوزدەلگەن مىندەتتەر مەن ولاردىڭ ورىندالۋىنىڭ اراسىنداعى الشاقتىق. كەز كەلگەن باستامالاردى الىپ قاراساڭىز، وسىعان دالەل تاباسىز. ماسەلەن، پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ينتە¬گراتسيانى دامىتامىز دەدىك، بىراق اتالمىش جوبا العا باسقانى بىلاي تۇرسىن، جىل وتكەن سايىن، كەرىسىنشە، باسەڭدەپ بارادى. ءتىپتى دوستاستىق قۇرىلعان 1991 جىلمەن سالىستىرعاندا، وعان ەنگەن ەلدەردىڭ اراسىنداعى تۇيتكىلدەر بۇگىندە كوبەيە ءتۇستى:  رەسەي مەن گرۋزيا اراسىنداعى قارۋلى قاقتىعىس، ۋكراينا مەن رەسەي ورتاسىنداعى تاۋسىلماس كيكىلجىڭدەر، ازەربايجان مەن ارمەنيانىڭ تاۋلى قاراباح ءۇشىن داۋلاسۋى، مولدوۆاداعى داعدارىس. تمد-نىڭ وزىنە كەلسەك، تۇركىمەنستان بۇل ۇيىمدا ءسوز جۇزىندە عانا مۇشەلىگىن ساقتاپ وتىر، دوستاستىقتان ءبىرجولاتا شىعاتىنى جايىندا گرۋزيا مالىمدەدى. وزبەكستان بولسا تاياۋدا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق قوعامداستىقپەن قوش ايتىستى، ال ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيىمى مۇلدە ماسكەۋدىڭ قاراماعىنا كوشىپ بارادى.
شامامەن وسىدان بەس جىل بۇرىن ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بىلاي دەپ ەدى: «ءبىزدىڭ ايماققا ەكونوميكالىق ۇستەمدىگىن ورناتۋ ءۇشىن ۇلى دەرجاۆالار كۇرەس جۇرگىزىپ وتىر. وسىنداي جاعدايدا ءبىزدىڭ الدىمىزدا قيىن تاڭداۋ تۇر: نە الەمدىك ەكونوميكانى شيكىزاتپەن قامتاماسىز ەتۋمەن شەكتەلىپ، جاڭا يمپەريانىڭ كەلۋىن كۇتۋ، نە ورتالىق ازيادا ماردىمدى ينتەگراتسيانى جولعا قويۋ. مەنىڭ قالاۋىم – سوڭعىسى». الايدا ءتىپتى ايماقتىق شەڭبەردە توپتاسۋ جونىندەگى قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ سوڭعى باستاماسى (2008 جىلدىڭ كوكتەمى) ايتارلىقتاي قولداۋسىز قالدى. رەسمي بىشكەكتەن باسقا استانانىڭ اتالمىش ۇندەۋىنە تاشكەنت، دۋشانبە، اشعابادتاعىلار قانداي دا ىنتا بىلدىرمەدى.
ايماقتاعى باسقا باسىمدىقتارىمىزعا كەلسەك، مۇنداعى احۋال دا جوعارىداعى مىسالداردىڭ بالاماسى ىسپەتتەس. ماسەلەن، يران، پاكىستان، ءۇندىستاننىڭ شىۇ-عا ەنۋگە دەگەن ۇمىتكەرلىگى جاۋاپسىز قالىپ، بۇل ۇيىم بەلسەندىلىگىن جوعالتىپ بارادى. ازياداعى ءوزارا ىقپالداستىق پەن سەنىم شارالارى جونىندەگى استانانىڭ ەندىگى جوباسى ناقتى بەرەشەگى شامالى قۇجاتتاردى قابىلداۋدان ءارى قادام باسا الماي-اق قويدى.
قازاقستان ديپلوماتياسىنا ىقپال ەتۋشى ەندىگى فاكتور ەكونوميكالىق قۇلدىراۋمەن، اسەرەسە عالامدىق قارجى داعدارىسى كەسىرىنەن، گەوساياساتتاعى شيەلەنىسپەن، رەسەي مەن ناتو اراسىنداعى الاۋىزدىقپەن، ءۇندىستان مەن پاكىستانداعى لاڭكەستەردىڭ كۇشەيۋىمەن، اۋعانستانداعى سوعىسپەن، تاعى دا باسقالارمەن بايلانىستى. بايقاساڭىز، مۇنىڭ ءبارى استانانىڭ ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتتا جاڭاشا ارەكەتتەنۋىن تالاپ ەتەدى.
ءبىر عانا مىسال: 2008 جىلدىڭ تامىز ايىنداعى سولتۇستىك كاۆكازداعى قاندى قاقتىعىس. سول كەزدە قازاق بيلىگىنىڭ الدىندا ەكى تاڭداۋ تۇردى: ءبىرىنشىسى، ستراتەگيالىق وداقتاس بولىپ سانالاتىن ماسكەۋدى جاقتاۋ، ەكىنشىسى، تمد اياسىندا سەرىكتەس بولعان، سوڭعى جىلدارى ءتاپ-ءتاۋىر ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ورناتۋعا ىقىلاس تانىتىپ كەلگەن ءتبيليسيدىڭ كوزقاراسىن قولداۋ. استانا مۇنداي «تىعىرىقتان» وڭاي قۇتىلعانداي. اربانى دا سىندىرماي، وگىزدى دە ولتىرمەيتىندەي سىڭاي تانىتىپ، شالعاي ساياسات ۇستاندى. بىراق از دا بولسا كرەملدىڭ ىڭعايىنا جىعىلعانداي بولدىق. ازىرشە ماسكەۋ بۇل جاعدايداعى قازاقستانعا دەگەن «وكپەسىن» سەزدىرمەدى. ال استانا جەمە-جەمگە كەلگەندە، گرۋزيامەن جاساسقان بىرقاتار اۋقىمدى جوبالاردان باس تارتتى. دەمەك، ەكى ورتادا رەسەيلىكتەردىڭ دە كوڭىلىن كونشىتپەدىك، گرۋزيامەن ارادا ەكونوميكالىق مۇددەلەردەن ۇتىلدىق.
«...ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس»
گەوساياسات – ەڭ الدىمەن، مۇددەلەردىڭ تارتىسى. ءپۋتيننىڭ داۋىرىندەگى رەسەي باياعى  دەرجاۆالىق قالپىن قايتارىپ، الىپ مەملەكەتكە اينالۋ ۇستىندە. تمد-عا مۇشە ەلدەردىڭ كوپشىلىگى وسى تۇرعىداعى كرەملدىڭ قادامىنا سەسكەنۋمەن قاراۋدا.  2000 جىلى بيلىككە كەلگەندە پۋتين: «سوڭعى ون جىل بويىندا ءبىز تەك جوعالتىپ كەلدىك، ەندىگى ۋاقىتتا تەك الامىز»، – دەپ جاريالادى. وسى بەتالىستى رەسەيدىڭ جاڭا پرەزيدەنتى مەدۆەدەۆ بىلاي ءوربىتتى: «تمد كەڭىستىگىندە ءبىز ايرىقشا لاۋازىمعا يەلىك ەتەمىز». وسى سىندى مالىمدەمەلەر كەشەگى گرۋزياداعى سوعىستان كورىنىس تاپسا، ەرتەڭگى كۇنى باسقالاردى ءوز دەگەنىنە كوندىرۋدە جالعاسپايتىنىنا كىم كەپىل؟ ال «ۇلكەن ۇشتىكتىڭ» قالعان ەكەۋى – اسپان استى ەلى بولسىن، امەريكا بولسىن  قول قۋسىرىپ وتىرمايتىنى بەلگىلى.
بۇل تۇستا 2008 جىلدىڭ قاراشاسىندا مەملەكەت      باسشىسى سىرتقى ساياساتى¬مىز¬دىڭ جاڭا تۇجىرىمداماسىن دايىنداۋدى تاپسىرعانى كەزدەيسوقتىق ەمەس. سوندا سىرتقى ىستەر ۆەدومستۆوسىنىڭ باسشىسى مارات ءتاجين مىرزا قازاقستاندىق ديپلوماتيانىڭ جاڭا باسىمدىقتارىن 2010 جىلى ەقىۇ-عا توراعالىق ەتۋىمەن ءتۇسىندىردى. بىراق توراعالىقتىڭ ءوزى –  قازاقستانعا كورسەتىلگەن سىي-قۇرمەت قانا ەمەس، زور جاۋاپكەرشىلىك. بىرىنشىدەن،  دەموكراتيا مەن ادام قۇقىقتارىن قورعاۋعا قاتىستى حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي بولۋعا، ەكىنشىدەن، كەزىندە قازاقستاندى وسىنداي لاۋازىمدى مانساپقا كوتەرگەن تمد ەلدەرىنە ەقىۇ اتىنان سىني مالىمدەمەلەردى جاريالاۋعا تۋرا كەلەدى. الايدا جاڭا تۇجىرىمدامانىڭ وزەكتىلىگى ءبىر عانا توراعالىقپەن انىقتالمايدى. ەۋرازياعا، ونىڭ ىشىندە ورتالىق ازياعا ۇستەمدىك ورناتۋ ءۇشىن تەكەتىرەس جاڭا كەزەڭگە اياق باستى. سوڭعى 10-15 جىل بويى ساقتالىپ كەلگەن تەپە-تەڭدىك جويىلىپ بارادى. اسىرەسە، رەسەي مەن اقش اراسىنداعى تايتالاس كۇشەيۋدە. ءوز ىشىندە ايماق ەلدەرىنىڭ بىرىكپەي، اركىم ءوز قارا باسىن ويلاۋى، سىرت كۇشتەردىڭ قاتقىل ارەكەتتەرىنە قولايلى جاعداي قالىپتاستىرۋدا. 
ءدال وسىنداي جاعدايدا «كوپۆەك¬تورلىقتىڭ» كەلەشەگى بۇلىڭعىر. رەسەي – ستراتەگيالىق وداقتاسىمىز، اقش – ستراتەگيالىق سەرىكتەسىمىز، ال قىتاي ماڭگىلىك كورشىمىز ءارى دوسىمىز. دەمەك، قايتادان كۇردەلى ديلەمما الدىندا تۇرمىز. نەمەسە ۇيرەنشىكتى ادىسپەن «ۇلكەن ۇشتىكتىڭ» اراسىندا ءسوز بەن ءىستى ىڭعايلاندىرىپ قالا بەرۋ نەمەسە ءبىر الىپقا باسىمدىق بەرۋ. بىراق ءۇشىنشى جولمەن دە جۇرۋگە بولادى. بۇل تۇرعىدا الىسقا بارماي-اق ىرگەدەگى تۇركىمەنستاننىڭ تاجىريبەسىن الايىق. تۇركىمەندەر تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن ساتتەن بەرى بەيتاراپ ساياساتتى ۇستاناتىنىن جاريالادى. سول ارقىلى جەكەلەگەن الىپ دەرجاۆالارعا جاعىپ، كوڭىلىنەن شىعۋ قامىن كوكسەگەن باس اۋرۋلاردان ارىلدى. سونىمەن بىرگە ءتىپتى توسەكتە باسى قوسىلماسا دا، توسكەيدە مالى قوسىلعان اۋعانستانمەن شەكارالاس جاتقان اشعاباد سوڭعى ون سەگىز جىلدان بەرى قامسىز ءومىر كەشىپ كەلەدى. مۇنى دابىرا جاساپ، شۋ شىعارىپ جاتقان ولار جوق. ءيا بولماسا، شۆەيتساريانى مىسالعا كەلتىرەيىك. كەزىندە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قاق ورتاسىندا وتىرىپ، وسى كىشىگىرىم ەلدىڭ  بەيتاراپ ساياساتى ونى كوپتەگەن قيىندىقتاردان اراشالاپ قالدى ەمەس پە؟ ال ءىرى دەرجاۆالار الدەبىر ساياسي، ەكونوميكالىق پيعىلدارعا جۇگىنىپ، باستارىن جارعىسى كەلسە، ەرىك وزدەرىندە. بىراق وعان ءبىزدىڭ قانداي قاتىسىمىز بولۋ كەرەك؟ ماسەلە ءدال وسىندا.

اۆتور: راسۋل جۇمالى، ساياساتتانۋشى   
«جاس قازاق» گازەتى 29 مامىر 2009 جىل