جەر كوميسسياسىنىڭ نازارىنا

قازاق – قازاق بولعالى مەنىڭشە ۇزدىكسىز تالقىلانىپ كەلە جاتقان ەڭ باستى ەكى ۇلكەن ماسەلە بار. ونىڭ ءبىرىنشىسى – ەل بىرلىگى بولسا، ەكىنشىسى ودان ءبولىپ قاراۋعا بولمايتىن – جەر بۇتىندىگى ماسەلەسى. ءتىپتى الدىمەن – جەر بۇتىندىگى، سودان سوڭ – ەل بىرلىگى دەسەك تە قاتەلەسپەيتىنىمىز انىق. ويتكەنى بۇل ەكەۋى – ادامنىڭ جانى مەن ءتانى سياقتى.

1 گەكتارعا سالىق 70-اق تەڭگە

بۇگىنگى كۇنى قوعامدا قىزۋ تالقىلانىپ جاتقان ماسەلە – جەردى جالعا بەرۋ، ساتۋ-ساتپاۋ، ال تۇپتەپ كەلگەندە، ونى ەل يگىلىگى ءۇشىن دۇرىس، ناتيجەلى پايدالانۋ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا كۇتىمدى، قۇنارلى كۇيىندە جەتكىزىپ وتىرۋ!   

قازىرگە دەيىن وتكەن قوعامدىق كوميسسيانىڭ بىرنەشە وتىرىسىندا جاقسى-جاقسى پىكىرلەر ايتىلدى. ارينە ءبارىن ءتىزىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس، بىراق ماعان مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، نۇر وتان پارتياسى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد، ءماجىلىس دەپۋتاتى ۆلاديسلاۆ كوسارەۆ، «رودينا»  اگروفيرماسى جشس ديرەكتورى يۆان ساۋەر، قوعام قايراتكەرى مەرەكە قۇلكەنوۆ ايتقان باتىل پىكىرلەر ۇنادى. كەڭەستىڭ كوكشەتاۋداعى وتىرىسىندا تۋرا قويىلعان سۇراققا جەكە مەنشىگىندە 80 مىڭ گەكتار جەرى بار ەكەنىن جاسىرماي تۋرا جاۋاپ بەرگەن اقمولا وبلىسىنىڭ اكىمى سەرگەي كۋلاگينگە دە راحمەت! سونداي-اق وسى وتىرىستا پاي ماسەلەسى دە جاقسى ايتىلدى.

مىرزاتاي اعامىز بەن مۇحتار ابرارۇلى  قازاق تاريحىندا جەردىڭ جەكەمەنشىكتە بولعانى جونىندە ناقتى دەرەكتەر كەلتىرىپ، ونىڭ قانداي ءرول اتقارعانىن دالەلدەپ بەردى. مەرەكە قۇلكەنوۆ جەردى ساتۋعا مۇلدە قارسى ەكەنىن ءبىلدىردى. قارت كوممۋنيست ۆلاديسلاۆ كوسارەۆ ەگىستىك جەردىڭ 1 گەكتارىۇشىن تولەنەتىن سالىقتىڭ 70-اق (!) تەڭگە ەكەنىن جالپاق ەلگە جايىپ سالدى. اگرارشى يۆان ساۋەر اۋىل شارۋاشىلىعىنا ءبولىنىپ جاتقان ميللياردتاعان قارجىنىڭ قان-تالاپاي بولىپ جاتقانىن، حالىققا مالىمەتتى تولىق جەتكىزىپ، حالىقتىڭ سوزىنە قۇلاق ءتۇرۋ قاجەتتىگىن ايتتى. ونىڭ ويىنشا، سوندا قالىڭ بۇقارا ءتيىستى قورىتىندى شىعارادى. بۇل – ەلباسىنىڭ ويىمەن ءدوپ كەلەدى.

ەندى ءارى قاراي ساراپتايىق، جەر كودەكسىنە سوڭعى وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار نە ءۇشىن ەنگىزىلمەك بولدى؟! ارينە، جەردى ەل يگىلىگى ءۇشىن ءتيىمدى پايدالانىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتىپ، مەملەكەتىمىزدىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىن نىعايتۋ ماقساتىندا! ال ول نەگە الىگە دەيىن ءتيىمسىز پايدالانىلىپ، ءتىپتى توزىپ بارا جاتىر؟! بۇعان جاۋاپتى دەپۋتات كوسارەۆتىڭ سوزىنەن تابۋعا بولادى. ەگەر شامامەن جىلىنا 20 ميلليون توننا استىق وندىرەلەتىن سولتۇستىك ايماقتاعى ەگىستىك جەردىڭ گەكتارىنا تەك 70-اق تەڭگە سالىق بەلگىلەنگەن بولسا، 80 مىڭ گەكتار جەردىڭ سالىعىن سەرگەي ۆيتالەۆيچ سياقتى الپاۋىتتار، وعان تۇقىم سالماعان كۇننىڭ وزىندە، قالتاسىنان-اق تولەي سالادى. ويتكەنى ونىڭ ءبىر جىلدىق سالىعى بار-جوعى 5,6 ميلليون تەڭگە بولادى، تەك جەردى يەمدەنىپ وتىرسا بولعانى. ال تۇقىم سالسا، ودان ورتاشا 12-13 تسەنتنەردەن استىق الىپ، تونناسىن 100 دوللاردان ساتقاننىڭ وزىندە 2,5-3 ميلليارد تەڭگە تابىس تابادى! وندا ءتىپتى كەرەمەت، قازىناعا بولماشى عانا سالىق تولەپ، ءوزى مول پايداعا كەنەلەدى. بۇل تەك ءبىر عانا مىسال، ال  جۇزدەگەن مىڭ گەكتار جەردى پايدالانىپ وتىرعان جەكە تۇلعالار قانشا؟!

21 ملن. 120 مىڭ گەكتار جەردى كىمدەر يەلەنىپ وتىر؟

بۇل سۇراققا ازىن-اۋلاق بولسا دا جاۋاپ تابۋ ءۇشىن پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ بۇرىنعى دەپۋتاتى ەراسىل ابىلقاسىموۆ مىرزانىڭ ادىلەت مينيسترىنە،  پرەمەر-مينيستر مەن باس پروكۋرورعا جولداعان (2003 ج.) دەپۋتاتتىق ساۋالدارىنا ۇڭىلەيىك.

الدىمەن ادىلەت ءمينيسترى گ.كيمگە ساۋال جولداپ، ەلىمىزدە 21 ميلليون 120 مىڭ گەكتار (!) اۋىلشارۋاشىلىق ماقساتتاعى جەردى يەمدەنىپ وتىرعان 660 ءىرى شارۋاشىلىق بار ەكەنىن، بۇل ورتاشا 32 مىڭ گەكتاردان تۋرا كەلەتىنىن، بىراق ولاردىڭ ارتىندا كىمدەر تۇرعانى بەلگىسىز ەكەنىن ايتقان ابىلقاسىموۆ مىرزا 30 شارۋاشىلىقتى ءتىزىپ كورسەتىپ، ولاردىڭ قۇرىلتايشىلارى، جارعىلىق قورىنىڭ كولەمى، ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسىنىڭ بار-جوقتىعى جونىندە قۇرىلتاي قۇجاتتارىمەن تانىستىرۋدى وتىنەدى. سونىڭ نەگىزىندە پرەمەر-مينيستر مەن باس  پروكۋرورعا ساۋال جولداپ:

1. الماتى قالاسىندا ورنالاسقان «پروتون-ينۆەست»  جانە  «ارمان-N» جشس-لەرى پەتروپاۆل قالاسىندا «Golden Grain» اگرووندىرىستىك كورپوراتسياسى» جشس-ءىن قۇرىپ، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 144 مىڭ گەكتار اۋىلشارۋاشىلىق ماقساتىنداعى جەردى;

2. ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىنەن ءۇش جەكە تۇلعا بىرلەسىپ قۇرعان «جۋلدىز- N» جشس ءدال وسىلاي «Golden Grain Group» جاق جشس-ءىن قۇرىپ (بۇل ەكى جشس-ءنىڭ دە زاڭدى مەكەن-جايى بىردەي – پەتروپاۆل قالاسى، تەاترالنايا كوشەسى، 47 ەكەنىنە نازار اۋدارۋ قاجەتتىگىن ءوتىنىپ), سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 135 مىڭ;

3. ءدال وسىلاي «Petroleum كومپلەكت» (الماتى ق-سى) جانە «اكمولا-بي م» (استانا ق-سى) جشس-لەرى «نوۆوماركوۆكا-اگرو» جشس-ءىن قۇرىپ، ولاردىڭ قىزمەتى كوممەرتسيالىق-دەلدالدىق بولسا دا اقمولا وبلىسىنىڭ ەرەيمەنتاۋ اۋدانىندا 50 مىڭ;

4. ي.ا.ساۋەر استانا قالاسىندا «اگروتسەنتر-استانا» جشس-ءىن قۇرىپ، ول «بەكتاۋ» جشس-ىنە قۇرىلتايشى بولىپ، اقمولا وبلىسىنىڭ شورتاندى اۋدانىندا 45,2 مىڭ، سونداي-اق «يالتينسكي-2» جشس-ءىن قۇرىپ، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ تسەليننىي اۋدانىندا 30,3 مىڭ;

5. ت.ە.جولدىباەۆ «تاۋشىق» اۋىل شارۋاشىلىعى» جشس-ءىن قۇرىپ، ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ تۇپقاراعان اۋدانىندا 463,4 مىڭ;

6.استانا قالاسىندا تۇراتىن ە.ك.يسكاكوۆ «اگروفيرما ايماق» جشس-ءىن قۇرىپ، اقمولا وبلىسىنىڭ ەگىندىكول اۋدانىندا 57,5 مىڭ;

7.قوستانايلىق ا.ۆ.ەمەليانوۆ «گراند» جشس-ءىن قۇرىپ، ونىڭ قىزمەتى تەك كوممەرتسيالىق دەپ كورسەتىلسە دە قوستاناي وبلىسىنىڭ فەودوروۆ اۋدانىندا 35 مىڭ;

8. الماتى قالاسىنان س.ا.احمەتوۆ ازامات گ.ت.فاستپەن بىرىگىپ «زولوتوي كولوس» جشس-ءىن قۇرىپ، اقمولا وبلىسىنىڭ ششۋچە اۋدانىندا 210 مىڭ;

9. الماتى قالاسىنان س.ا.تەرەششەنكو  گ.د.كۋلاگينامەن (اقمولا وبلىسى اكىمىنىڭ جۇبايى) بىرىگىپ «تسەلينا-اگرو» جانە "تسەلينا-اگرو-2» دەگەن ەكى جشس قۇرىپ، اقمولا وبلىسىنىڭ ەگىندىكول جانە ەڭبەكشىلدەر اۋدانىندا جالپى كولەمى 50,4 مىڭ جەردى پايدالانىپ وتىرعاندارىن ايتىپ، ولاردىڭ جارعىلىق قورى نەگە 100 مىڭ تەڭگەدەن 711 ميلليون تەڭگەگە دەيىن ءارتۇرلى بولىپ كەلەتىندىگىن، بۇل جشس-لەر قالاي جەرگىلىكتى شارۋالاردىڭ پايلارىن يەمدەنىپ العانىن، وبلىس اكىمىنىڭ جۇبايى كۇيەۋى باسقاراتىن ايماقتا ەكى جشس-گە قۇرىلتايشى بولىپ وتىرعانىنىڭ زاڭدىلىعىن، بۇل سۇراق ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىندە دە كوپ جەردى يەمدەنىپ وتىر دەپ سانالاتىن س.ا.تەرەششەنكو مىرزاعا دا قاتىستى ەكەنىن كورسەتىپ، شەتەلدىك اتاۋلارمەن قۇرىلعان جشس، جاق-تاردىڭ ارتىندا كىمدەر تۇر، جەرلەر ماقساتقا ساي پايدالانىلىپ، سالىق تولەنىپ جاتىر ما، اقىرعى ەسەپتە بۇعان ءىس جۇزىندە اياداي جەرسىز قالعان قاراپايىم حالىق قالاي قارايدى، نەگە بۇرىنعى كەڭشار مەن ۇجىمشارلارعا سىرتتاعى قالتالىلار ۇكىمىن جۇرگىزەدى دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋلەرىن وتىنەدى.

وتە ورىندى، ساۋاتتى ءارى باتىل قويىلعان بۇل سۇراقتاردان كوپ نارسەنى اڭعارۋعا، اسىرەسە قاراپايىم حالىقتىڭ جەرسىز، ەلى تاۋەلسىز بولعانمەن ولاردىڭ باي-ماناپتارعا، سونىڭ ىشىندە ءوز اۋلىنان شىققان ەمەس، وزگە وڭىرلەردەن، ءتىپتى كوزگە كورىنبەيتىن وزگە ەلدەردەن شىققان الپاۋىتتارعا تاۋەلدى بولىپ قالعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ال ول جەرلەر ءتيىمدى پايدالانىلىپ جاتىر ما، ءتيىستى سالىق تولەنىپ جاتىر ما – بۇل دا وتە ماڭىزدى. تاعى ءبىر بايقالاتىنى، جەردى تەك الپاۋىتتار يەمدەنىپ، اۋىلداعى قاراپايىم حالىقتىڭ كوپشىلىگى اگروكاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋدان ماقرۇم قالعانى دەر ەدىم. مۇمكىن، اۋىلدا كاسىپكەرلىك دامىماي، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ورگە باسپاي وتىرعاندىعىنىڭ باستى سەبەبى دە وسىندا شىعار! ەگەر حالىق جاپپاي كاسىپكەرلىكپەن اينالىساتىن بولسا، بيلىكتە وتىرعان الپاۋىتتار مەن قالتالى ازاماتتاردىڭ كاسىبى پايداسىز بولىپ قالادى عوي! سوندىقتان بىزدە ءالى بيلىكتەگىلەردىڭ ءوزى كاسىپكەرلىكتىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولىپ تۇرعانداي. ال ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «ەڭبەك ەتۋشى حالىقتىڭ 60 پايىزى شاعىن جانە ورتا بيزنەستە جۇمىس ىستەگەن كەزدە قازاقستان تۇراقتىلىققا قول جەتكىزەتىن بولادى» دەمەپ پە ەدى. سوندا شوب-تىڭ ىشكى جالپى ونىمدەگى ۇلەسى دە اناعۇرلىم ارتار ەدى...

بۇل – بۇگىنگى احۋال. ەگەر كەلەشەكتە دە ساۋەر، جولدىباەۆ، يسكاكوۆ، ەمەليانوۆ، احمەتوۆ، فاست، تەرەششەنكو، كۋلاگين سياقتى بىرنەشە ءجۇز ادام شىعىپ، ارقايسىسى 100-500 مىڭ گەكتارلاپ قۇنارلى جەرلەردى جەكە مەنشىگىنە ساتىپ الا بەرسە جانە ولار ءبىر-بىرىمەن تۇتاسىپ جاتسا، ودان ميللياردتاعان تەڭگە پايدا تاۋىپ، قازىناعا بولماشى عانا سالىق تولەيتىن بولسا جاعداي قانداي بولماق؟! ەلدىڭ بىرلىگىنە، جەردىڭ بۇتىندىگىنە، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە سىزات تۇسپەي مە؟! وسىدان سوڭ دا تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تىزگىنىن قولىنا العان تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ مەملەكەت ورتالىعىن الماتىدان استاناعا كوشىرگەندەگى كورەگەندىگىن، ىشكى-سىرتقى كوشى-قون ۇدەرىسىنىڭ باعىتىن دا سولتۇستىككە قاراي بۇرعانىن تۇسىنبەي كورىڭىز!.. مىرزاتاي اعامىز ايتتى عوي، جەردەن ايىرىلسا، قازاق ونى ەلدەن ايىرىلدىم دەپ تۇسىنەتىندىگىن، جەر داۋىنىڭ عاسىرلار بويى جالعاسىپ كەلە جاتقاندىعىن. ونىڭ ۇستىنە قازاق تاريحىندا جەر جەكە ءبىر بايدىڭ ەمەس، بۇكىل رۋدىڭ مەنشىگىندە بولدى دەسەك قاتە بولماس. وسىلاي جەر – جەكە ادامنىڭ ەمەس، ولاردىڭ ۇلكەن ءبىر قاۋىمىنىڭ، سول قاۋىمدا قانشا ادام بولسا، سولاردىڭ بارلىعىنىڭ ورتاق مەنشىگى بولىپ كەلگەندىگىن بايقايمىز.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى اتا زاڭىنىڭ 6 باپ، 3 تارماعىندا  «جەر جانە ونىڭ قويناۋى، سۋ كوزدەرi, وسiمدiكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسi, باسقا دا تابيعي رەسۋرستار مەملەكەت مەنشiگiندە بولادى. جەر، سونداي-اق زاڭدا بەلگiلەنگەن نەگiزدەردە، شارتتار مەن شەكتەردە جەكە مەنشiكتە دە بولۋى مۇمكiن» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان. بۇدان جەردىڭ مەملەكەت مەنشىگىندە بولاتىنىن جانە ول شەكتى دەڭگەيدە عانا جەكە مەنشىككە بەرىلۋى مۇمكىن ەكەنىن ۇعامىز. ال «مۇمكىن» دەگەن تۇجىرىم جەردى ساتۋعا مىندەتتەمەيدى! جەر ساتىلعان جاعدايدا دا شەكتى مولشەردە عانا ساتىلۋى مۇمكىن. وندا دا باسشىلىققا الاتىن ءبىر نەگىز، ۇستانىم بولۋى كەرەك-اق. مەنىڭشە، ول بىلاي بولۋى ءتيىس.

 ەگەر ەلىمىزدەگى بۇكىل جەر – مەملەكەتتىڭ، دەمەك قازاقستان حالقىنىڭ ورتاق مەنشىگى دەسەك،  وندا كونستيتۋتسيالىق تەڭقۇقىقتىلىق نەگىزىندە ءار تۇرعىننىڭ ۇلەسىنە تيەتىن جەر مولشەرى دە تەڭ بولادى. قازىرگى جاعدايدا اڭگىمە نەگىزىنەن اۋىلشارۋاشىلىق ماقساتتاعى جەر جونىندە بولعاندىقتان،  100 ميلليون گەكتار جەردى 18 ميلليون تۇرعىنعا بولسەك، ارقايسىسىنا شامامەن  5,5 گەكتاردان تۋرا كەلەدى. دەمەك، جەر ساتىلاتىن جاعدايدا وسى شەكتەن اسۋعا بولمايدى!  

سوندىقتان مۇنى جەتى عانا ەمەس، جەتپىس رەت ولشەپ، اسىقپاي، اپتىقپاي، دۇرلىكپەي، داۋرىقپاي اتا زاڭ نەگىزىندە، ءبىزدىڭ باستى ۇستانىمىمىز – ەل بىرلىگى، جەر بۇتىندىگى، بۇگىنگى ۇلتتىق يدەيامىز – ماڭگىلىك ەل بولۋ تۇرعىسىنان، قازاقتىڭ مەنشىگىندە ماڭگىلىككە قالاتىن، ماڭگىلىككە سول ەلدىڭ يگىلىگىنە جاراپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ نەگىزى – ونىڭ ەكونوميكالىق، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ تۇرعىسىنان شەشۋىمىز ءتيىس! جەردى جەكە مەنشىككە ساتساق، تەك زاۋىت، فابريكا، وڭدەۋ كاسىپورىندارىن، قىزمەت كورسەتۋ نىساندارىن، الەۋمەتتىك نىساندار سالامىن دەيتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىنا عانا 5 گەكتاردان اسپايتىن مولشەردە ساتۋعا بولادى دەپ ويلايمىن. ال، جايىلىم، شابىندىق جەرلەردى، سۋ قويمالارى ورنالاسقان اۋماقتاردى، قازبا بايلىق كەنىشتەرىن ساتۋعا مۇلدە تىيىم سالۋ كەرەك. ينۆەستيتسيا سالامىن دەۋشىلەر بولسا، وندا دا تەك قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىنا، جەردى ەمەس، تەك بەلگىلى ءبىر مەرزىمگە ونىڭ بەلگىلى ءبىر كولەمىن پايدالانۋ قۇقىعىن عانا ساتۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيمىن.

جەردى ساتپاي-اق، ونى ءتيىمدى، توزدىرماي پايدالانۋعا بولادى

 سونداي-اق جەردى ساتىپ العان جەكە ادامدار نەمەسە جالعا العان ۇجىمدار وسى ۇستانىم نەگىزىندە اتا زاڭنىڭ 6 باپ، 2 تارماعىندا ايتىلعان: «مەنشiك مiندەت جۇكتەيدi, ونى پايدالانۋ سونىمەن قاتار قوعام يگiلiگىنە دە قىزمەت ەتۋگە تيiس» دەگەن كونستيتۋتسيالىق تالاپ نەگىزىندە بەلگىلى مولشەردەگى ادامدى جۇمىسپەن، سول  ارقىلى تابىسپەن قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس. ايتالىق، جەر ءار ادامعا 5 گەكتاردان تۋرا كەلەدى، ءار وتباسىندا – ورتاشا 5 ادام، ونىڭ اسىراۋشىسى – 1 ادام دەسەك، 5-ءتى 5-كە كوبەيتسەك 25-كە تەڭ بولادى. دەمەك جەر يەلەنۋشى ءار 25 گەكتار جەر ءۇشىن كەم دەگەندە 1 ادامدى جۇمىسپەن قامتۋعا مىندەتتى بولۋى ءتيىس. مىسالى، كۋلاگين مىرزا تەك ءوز مەنشىگىندەگى 80 مىڭ گەكتار جەرگە 3200 ادامدى جۇمىسقا تارتۋى جانە ولاردى ءتيىستى جالاقىمەن قامتاماسىز ەتۋى كەرەك. باسقالار دا سولاي. سوندا اۋىلداعى، ءتىپتى قالاداعى  جۇمىسسىزدىق تا ءوز-وزىنەن جوعالادى.  ال، ازىپ-توزىپ بارا جاتقان جەرىمىزدى ءتيىمدى پايدالانۋ، اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ماسەلەسىن مەنىڭشە جەردى ساتپاي-اق شەشۋگە بولادى. قالاي، دەيسىز عوي. ول ءۇشىن:

1. مەملەكەتتىك-جەكە مەنشىكتىك ارىپتەستىك نەگىزىندە جەردى جالعا بەرۋ ارقىلى ۇساق جەكە جانە شارۋا قوجالىقتارىن ىرىلەندىرىپ، اۋىلشارۋاشىلىق وندىرىستىك كووپەراتيۆتەرىن ۇيىمداستىرۋ، سۋارمالى جەرلەردى سۋمەن قامتاماسىز ەتەتىن يرريگاتسيالىق جۇيەنى تولىق قالپىنا كەلتىرىپ، سۋشارۋاشىلىق نىساندارىن تولىقتاي مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋ، اۋىلدىق جەرلەردە وڭدەۋ ونەركاسىبىن دامىتۋ، سونىڭ ىشىندە ەكسپورتقا باعىتتالعان ءونىم ءوندىرۋدى قولعا الۋ ارقىلى جۇمىس ورىندارىن ەسەلەپ كوبەيتۋ;

2. اۋىل شارۋاشىلىعىنا جەڭىلدىكپەن ءبولىنىپ جاتقان ميللياردتاعان قارجىنىڭ ديقان-شارۋالارعا تولىق جەتۋىن قاتاڭ قامتاماسىز ەتىپ، ءتيىمدى يگەرىلۋىن (ال بىزدە جەتپەگەنىمەن تۇرماي، تريلليونداعان تەڭگەنىڭ يگەرىلمەي جاتقانى جۋىردا عانا پارلامەنتتىڭ بىرلەسكەن وتىرىسىندا ايتىلدى), جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان كووپەراتيۆتەردىڭ جەدەل اياققا تۇرۋىنا مەملەكەتتىك ىقپال ەتۋ، اۋىل شارۋاشىلىعىندا وندىرىلەتىن ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن ءتيىمدى باعادا، دەلدالدارسىز تۇراقتى وتكىزۋ جۇيەسىن قۇرۋ;

 3. اۋىلشارۋاشىلىق ماقساتتاعى جەرلەردىڭ كاداسترلىق قۇنىن بىرنەشە ەسە، ال سۋارمالى جانە باسقا دا ەگىستىك جەرلەردەن الىناتىن سالىق كولەمىن كەمىندە ون ەسە كوتەرىپ، قازىناعا تۇسەتىن كىرىستى كۇرت كوبەيتۋ;

4. اۋىل تۇرعىندارىن، باسقا دا ازاماتتاردى ەگىن سالۋ، كوكونىس ءوسىرۋ، مال شارۋاشىلىعىمەن، وڭدەۋ ونەركاسىبىمەن اينالىسىپ، اگروكاسىپكەرلىككە قۇلشىندىراتىن پارمەندى اقپاراتتىق ناسيحات جۇرگىزۋ، 5-6 پايىزدان اسپايتىن جەڭىل نەسيە، ءتيىمدى دەمەۋقارجىمەن قامتاماسىز ەتۋ;

5. اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاجەتتى مامانداردى كوللەدجدەردە تەگىن وقىتىپ، جوعارى وقۋ ورىندارىنا بولىنەتىن گرانتتاردى كوبەيتۋ، جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى مەن ستۋدەنتتەردىڭ ەڭبەك وتريادتارىن ۇيىمداستىرۋ ارقىلى وسكەلەڭ ۇرپاقتى ەڭبەككە باۋلۋ، اۋىلدىق جەرلەردە جاساپ، ەڭبەك ەتۋگە، باسەكەگە قابىلەتتى، ەكولوگيالىق تازا ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن وندىرۋگە  ىنتالاندىرۋ...

بۇلاردىڭ بارلىعى تۇپتەپ كەلگەندە ەلباسى العا قويعان كەشەندى مىندەتتەردى – جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىن قۇرۋ، ورتا جانە شاعىن كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ، ەڭ دامىعان وتىز ەلدىڭ قاتارىنان ورىن الۋ، جۇمىسسىزدىقتى جويۋ، قوعامداعى تۇراقتىلىقتى، ازاماتتاردىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمىن نىعايتۋ، تۇپتەپ كەلگەندە تاۋەلسىزدىكتى تۇعىرلى ەتىپ، ماڭگىلىك ەل بولۋداي ەڭ ۇلى مۇراتىمىزعا جەتۋدىڭ بەرىك نەگىزدەرىن قالايتىنى ءسوزسىز!

ارينە، ءبىراز ادام اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى جەردىڭ كاداسترلىق قۇنى مەن  سالىقتى كوتەرۋ قاجەتتىگىن تولىق ماقۇلداماۋى مۇمكىن. بىراق بىرىنشىدەن، ءدال وسى جاعداي جەكەلەگەن ادامداردىڭ بىرنەشە ءجۇز مىڭداعان گەكتار جەردى يەمدەنىپ، ميلليونداعان گەكتار جەردىڭ ازىپ-توزىپ بارا جاتقانىنا نەگىزگى سەبەپ بولىپ وتىرعانىن تۇسىنۋلەرى كەرەك. ەكىنشىدەن، بۇرىن گەكتارىنا 70-اق تەڭگە تولەپ، ميللياردتاپ تابىس تاۋىپ وتىرعان جەر پايدالانۋشى ءۇشىن 700 تەڭگە ونشا اۋىر  ەمەس جانە ول ەندى جەردى تيىمدىرەك پايدالانۋعا مۇددەلى بولادى. تابىس سالىعى، قوسىلعان قۇن سالىعى تۋرالى بۇل جەردە اڭگىمە جوق، مەيلى ول بۇرىنعى كۇيىنشە قالا بەرسىن. سوندا اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ەڭبەك ونىمدىلىگى ەسەلەپ ارتىپ، ءوندىرىس كولەمى كۇرت كوبەيەتىن بولادى. قازىر ورتا ەسەپپەن 40-50 پايىز ازىق-تۇلىك ونىمدەرى يمپورتتالاتىنىن ەسكەرسەك، ولاردى ساتىپ الۋ ءۇشىن سىرتقا كەتىپ جاتقان اقشانىڭ ءبارى ەل ىشىندە قالىپ، قارجى تاپشىلىعى ازايادى، ينفلياتسيا تومەندەيدى، ۇلتتىق ۆاليۋتامىزدىڭ قۇنى ارتادى، ازىق-تۇلىك باعاسى ارزاندايدى.

توقسان ءسوزدىڭ ءتۇيىنى – جەردى ءىرى كولەمدە ساتۋعا اسىقپاۋ كەرەك!  سوندىقتان حالىقتىڭ ساناسىنا «جەردى ساتىپ ال» دەگەندى كۇشتەپ سىڭىرمەگەن ءجون. بۇل ماسەلەدە اتى اڭىزعا اينالعان الاشا حاننىڭ شوبەرەسى وعىز حاننىڭ: «جەر – جالعىز ءبىزدىڭ مۇلكىمىز ەمەس، مازارلاردا جاتقان اتالارىمىزدىڭ دا، قيامەت-قايىمعا دەيىن تۋىلاتىن اۋلەتتەرىمىزدىڭ دە بۇل مۇباراك توپىراق ۇستىندە حاقىلارى بار» دەگەن وسيەتىن ەشقاشان ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك! مۇمكىن، باياعى كەڭەس كەزىندەگى سياقتى  ء«بولىپ ال دا بيلەي بەر» دەگەن ۇستانىممەن بۇل ماسەلەنى كۇن تارتىبىنە شىعارتىپ وتىرعان دا الگى الپاۋىتتار شىعار، كىم ءبىلسىن! ال ولاردىڭ اراسىندا قانداستارعا قاراعاندا قانى باسقالار، حالىقتىڭ قامىن ويلايتىنداردان گورى قارا باسىنىڭ قامىن كۇيتتەيتىندەر كوپ دەگەن كۇدىك باسىم مەندە. كۇدىكتى ماسەلەگە ەشقاشان تاۋەكەل ەتۋگە بولمايدى! «جەر – ادامنىڭ بەسىگى، ەل – باقىتتىڭ ەسىگى» دەيدى دانا حالقىمىز. بەسىگىمىزدى بولشەكتەپ، باقىتىمىزدىڭ ەسىگىن ءوز قولىمىزبەن جاۋىپ المايىق، اعايىن!

قۇتماعامبەت قونىسباي، مادەنيەت قايراتكەرى

Abai.kz