جۇماش كەنەباي. زوبالاڭ
اقىن جۇماش كەنەبايدىڭ «زوبالاڭ» داستانىنىڭ ءماتىنى - ارادا 30 جىل وتكەندە – ەش رەداكتسياسىز، قايتا وڭدەۋسىز، تولىق تۇرىندە جاريالانىپ وتىر!
سول كەزدەگى جاس اقىن جۇماش كەنەبايدىڭ 1986 جىلعى 16-17-18 جەلتوقسان كۇندەرى ورىن العان ايگىلى جەلتوقسان قاسىرەتى تۋرالى قازاقستاندا قاندى وقيعانىڭ ءىزى سۋىماي جاتىپ جازىلىپ ءارى جاريالانعان «زوبالاڭ» اتتى بۇل تاريحي داستانىنىڭ ءماتىنى باسىلىم بەتتەرىندە تۇڭعىش رەت تولىق تۇردە جاريالانىپ وتىر (داستاننىڭ ءبىر ساعاتتىق راديوينستسەنيروۆكاسى 1990 جىلدان باستاپ، «ازاتتىق» راديوسىنان سان رەت بەرىلگەن جانە سول جىلى تۇركيادا تۇرىك تىلىنە اۋدارىلىپ باسىلعان، سول جىلدارى قازاق وقىرماندارىنىڭ ىقىلاسىنا ەرەكشە بولەنگەن تانىمال تۋىندى).
ارادا شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت وتسە دە، بۇگىنگە دەيىن بيلىكتەگى باسىلىمدار ونشالىقتى ۇناتا بەرمەيتىن شىعارما بۇل. تومەندە وقىرماندار نازارىنا اقىن جۇماش كەنەبايدىڭ(كوكبورىنىڭ) سول «زوبالاڭ» تاريحي داستانىنىڭ 1990 جىلى «ازات» گازەتىندە باسىلعان نۇسقاسى بويىنشا تولىق ءماتىنىن العاش رەت ۇسىنىپ وتىرمىز.
سونىمەن بىرگە الداعى ۋاقىتتا وسى اۆتوردىڭ««زوبالاڭ» داستانى قالاي دۇنيەگە كەلدى؟» اتتى ماقالاسى جانە اتالمىش داستاننىڭ «ازاتتىق» راديوسىنان سول جىلدارى بەرىلگەن راديوينستسەنيروۆكاسى دا سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنىلاتىن بولادى.
زوبالاڭ
(تاريحي داستان)
1986 جىلعى 18-ءشى جەلتوقساندا،كۇندىزگى ساعات ون ەكىلەر شاماسىندا ساتپاەۆ پەن بايسەيىتوۆا
كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا، مۇزداي تەمىر قۇرسانعان ون شاقتى قىزىل اسكەر جاپ-جاس قازاق قىزىن شاشىنان سۇيرەپ، ءولىمشى ەتىپ ساباعانىن، سول ارادا بولعان تالاي اداممەن بىرگە مەن دە ءوز كوزىممەن كوردىم. جول جيەگىندەگى قىزىل گرانيتتىڭ قىرىنا سوعىلعان قازاق قىزىنىڭ باسىنان قىپ-قىزىل
قان شاپشىپ، اعىپ جاتتى. ءوزىمىز الگى "قورعانىمىز" دەپ ماقتان ەتىپ جۇرگەن سوۆەتتىك قىزىل جاۋىنگەرلەردىڭ قولىنان قانسىراپ جاتتى، اياۋلى ارۋ. . .
تومەندە نازارلارىڭىزعا ۇسىنىلىپ وتىرعان داستاندا، مىنە، وسى قايعىلى وقيعا باياندالادى.
تالدىرماش تۇزگە بىتكەن تالداي ءمۇسىن،
اعارىپ اتقان اپپاق تاڭدايمىسىڭ
ويلاسام، قارىنداسىم، تاعدىرىڭدى،
ورتەنىپ، وكىنىشتەن لاۋلايدى ءىشىم.
الدىڭ با، توتەپ بەرە داۋىلعا سىن،
قارا كوز قازاق قىزى، جادىمداسىڭ.
سەن مەنىڭ جانىمداسىڭ، قانىمداسىڭ.
قايداسىڭ، اينالايىن، قارىنداسىم؟..
اۆتور.
1
قاسىرەتتىڭ كوتەرە الماي قاناتىن،
كۇندىزدە دە باسىپ تۇرعان قارا ءتۇن.
بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا، ەسىمدە،
جەلتوقساننىڭ ون سەگىزى بولاتىن.
قازاعىمنىڭ شايقالعانداي تىرەگى،
راسىندا،قارعىس اتقان كۇن ەدى.
ونى ويلاسام، ءبىر وكسىك جاس كەپتەلىپ،
وزەگىمدى ءبىر وكىنىش تىلەدى.
تاعدىرىمىز تۇسكەن سىننىڭ تەزىنە،
ءمولت-ءمولت ەتىپ، جاس كەلەدى كوزىمە.
ونى ويلاسام، ۇرەي بيلەپ دەنەنى،
ءالى كۇنگە كەلە المايمىن وزىمە.
...بۇگىن كىممىن؟ كەشە عانا كىم ەدىم؟
نە بوپ كەتتى، قايعى-مۇڭسىز ءجۇر ەدىم.
جازىلماستاي، كۇيىپ قالعان قولدىراپ،
ۋاقىت سالعان جاراقاتتان جۇرەگىم.
...بۇلكىل قاعىپ، وزدەرىنشە جورتادى،
قالىڭ اسكەر، قولدارىندا شوقپارى.
قانعا تۇنعان كوزدەرىندە ولاردىڭ،
قوزداپ جانعان وشپەندىلىك وتتارى.
توسكە شاۋىپ، كىرمەي جاتىپ ەسىكتەن،
نەگە سونشا، قازاعىما وشىككەن؟
ۇلى ابايدىڭ كوشەسىمەن كەلەمىن،
قىرباق قاردى، قىزىل قاندى كەشىپ مەن.
ەكى-اق كۇندە ەل ەڭسەسى ەزىلگەن،
مونشاق-مونشاق جاس تامادى كوزىمنەن.
سالى سۋعا كەتكەن جۇرتتى كورەمىن،
زور قايعىدان ەڭسەلەرى ەزىلگەن.
جاڭا الاڭدا اسكەرلەر تۇر تاس ءتۇيىن،
جاۋار بۇلتتاي كوڭىلىمدى باستى مۇڭ.
ۇلى ابايدىڭ كوشەسىندە شاشىلعان:
سىڭار قولعاپ... سىڭار ەتىك... باس كيىم...
قۇلاعىما جەتكەندەي مە ازالى ءۇن،
اۋدى ابايدىڭ كەلبەتىنە نازارىم.
وسى ساتتە كۇڭىرەنىپ، ۇلى ادام،
دەپ تۇرعانداي: "قايران ەلىم، قازاعىم!.."
كوتەرەم بە، مىنا تاعدىر مازاعىن،
از با ەدى ەلىم، سەنىڭ تارتار ازابىڭ!
كوزى جاستى، كۇڭىرەنگەن ۇلى ادام،
دەپ وكسي مە: "قالىڭ ەلىم، قازاعىم!.."
- قايران اتا! قۇدىرەتتى ۇلى اباي،
قالاي توزەم، ەڭىرەمەي، جىلاماي!
ەسىڭدە مە، اق پاتشانىڭ كەزىندە.
قىزىل قىرعىن بولىپ پا ەدى مىناداي؟
دەي بەرەمىن: "بۇلاي بولۋ مۇمكىن بە؟.."
ءداتى بارىپ، قول كوتەردى كىم، كىمگە؟
قار بەتىنە ۇيىپ قالعان قىزىل قان،
ءبىر سويقاننىڭ بولعانى انىق بۇل تۇندە...
تابانىمنان جەر قوزعالىپ كەتكەندەي،
بايعۇس جۇرەك، ءدىر-ءدىر ەتتى كەپتەردەي.
ازان-قازان... ويباي سالىپ، شىڭعىرعان،
قىزدار ءۇنى، قۇلاعىما جەتكەندەي.
بىرەۋ ءبىلدى. بىرەۋ مۇلدەم بىلمەدى،
سالىندى ەرتە قالالىقتار ىلگەگى.
كوز الدىمنان، ءوتىپ جاتتى بىرتىندەپ،
قاز قالپىندا، قاندى وقيعا تۇندەگى...
ۇلى مەن قىزدى دەمدە قورشاپ الادى،
شوقپارلارىن، سىلتەپ-سىلتەپ قالادى.
ابالاعان، قاسقىر يتتەر سوڭىندا
دەدەك قاعىپ، قالقاندى اسكەر بارادى.
ءورت سوندىرگىش، تۇردى مۇزداي سۋ بۇركىپ،
ەمىس-ەمىس... ەسىمدە ءالى بۇلدىرتۇك...
تايىپ كەتىپ، ۇشىپ تۇسكەن ءبىر قىزدى
تالاپ جاتتى، قاسقىر يتتەر شىڭعىرتىپ.
جەر تايعاناق... جۇرت جان-جاققا قاشۋدا،
"ەل قورعانى" مىنگەن تەگىس اشۋعا.
شولاق كۇرەك، اي بالتاداي جارقىلداپ،
ويناپ ءجۇردى، بەيبىت ەلدىڭ باسىندا.
جۇرت بىلمەدى، نە بولعانىن باس كەزدە،
دەيدى ءبىر قىز، جاس جىگىتكە: "قاش! تەزدە!.."
شولاق كۇرەك، وڭدى-سولدى شولتاڭداپ،
سىلتەنەدى، قاراماستان باس-كوزگە...
كورگەن شوشىر، جەندەتتەردىڭ سيىعىن،
سالىپ جاتتى، اسكەر ويناق، قۇيىنىن.
ءبىر ارۋدىڭ، جالبىراتىپ شەكەسىن،
ءبىر جىگىتتىڭ، كەسىپ ءتۇستى يىعىن.
جۇرت سەلدىرەپ، تەگەۋرىندى قايراتتان،
سارى ايازدا، كۇرتىك قارعا قان قاتقان...
/جوعارىدا وتىر مىعىم ءالى دە
مەششەرياكوۆ، سول كۇرەكتى قايراتقان/.
قايران ەلىم! باسقا سالدى - كوندىڭ دە.
قاسىرەتتەن، قان جۇتتىڭ عوي سول كۇندە.
ارەكەتىن ىستەپ باقتى قان قۇيلى
جالپاقتاعان جاعىمپازدار كولبينگە...
بۇل باقىتتاي، عۇمىرىندا ءبىر كەلەر،
تۇتقىندارعا، تولىپ كەتتى تۇرمەلەر.
الاڭداعى " بۇزىقتاردان" باسقا دا،
شىقتى مۇننان، ءوز بەتىنشە جۇرگەن ەل.
سەزبەسىن دەپ، بۇل قىلمىستى جان ادام،
قويداي ءتىزىپ، تۇتقىنداردى قاماعان.
ءولىسىن دە، تىرىسىندە توگەدى،
اۋلاعىراق جەرگە اپارىپ قالادان...
ەلەڭ قىلماي: قاقاعان قىس، مۇز-قاردى،
بارلىق ءزارىن، بەتكە جيناپ ىزعارلى.
اناسىنان جاڭا عانا تۋعانداي،
تىر جالاڭاش شەشىندىرگەن قىزداردى...
ىستەدى ولار، ويلارىنا كەلگەنىن،
كورسەتپەسىن... سول قىزداردىڭ كورگەنىن!
كوزگە تۇسكەن "ەرلەر" كەيىن ەستىدىك،
الدى دەيدى وكىمەتتەن وردەنىن.
...شوگىپ جاتقان مۇنار، مۇنار، مۇنار كۇن،
ونى ويلاسام، كوزدەرىمە تۇنار مۇڭ.
قايران حالقىم! تىعىرىققا تىرەلدىڭ،
قۇلاق ءتۇرىپ، مۇڭ-زارىڭدى ۇعار كىم؟!..
...قاسىرەتتەن، كوتەرە الماي قاناتىن،
كۇندىزدە دە باسىپ تۇرعان قارا ءتۇن.
بۇگىنگىدەي، كوز الدىمدا، ەسىمدە،
جەلتوقساننىڭ ون سەگىزى بولاتىن…...
كوپپەن بىرگە كەلىپ جەتتىم الاڭعا،
جاڭعىرادى قايعىلى اۋەن سانامدا.
جاۋاپ تاپپاي، قينالامىن ىشىمنەن.
"نەگە؟ نەگە؟ نەگە؟.."- دەگەن ساۋالعا.
كىنا كىمنەن؟ اق-قاراسىن تاۋىپ كور...
سەزگەندەي مە، ءتونىپ كەلگەن قاۋىپتى ەل،
قاشىر-قۇشىر، تاسىن ۇگىپ كوشەنىڭ
بارا جاتىر جىلان باۋىر تانكتەر.
قاڭتارداعى بۋرادايىن بۋسانعان،
قالىڭ اسكەر، مۇزداي تەمىر قۇرسانعان.
وفيتسەر تۇر، بتر-ءدىڭ ۇستىندە
توڭىرەككە قولىمەنەن كۇن سالعان.
ىزعارىن-اي! سۋىق ەدى كۇن قانداي!
عالامات كۇش ىشتە قايناپ تىنعانداي.
بۇكىل قالا، زور قايعىدان تەڭسەلىپ،
جوقتاۋ ايتىپ، ويباي سالىپ تۇرعانداي.
بار بەرەكە، كەتكەندەي مە، بۇل ەلدەن،
انا اسكەردىڭ، ىشتەگى ويىن بىلەر مە ەم؟..
سۇرقاي تارتقان تانكتەردىڭ تۇسىندەي
سۇرلانادى، ءتۇسسىز اسپان تۇنەرگەن.
ودان دا سۇر، اسكەرلەردىڭ ءتۇر-ءوڭى،
قولدارىندا: شوقپارلارى، كۇرەگى...
تانكتەردى، قۇيعان سۇپ-سۇر تەمىردەن
قۇيىلعان با، بۇلاردىڭ دا جۇرەگى.
بۇلار جۇرداي: مەيىرىمنەن، ىزەتتەن،
اياقتارىن قاعىپ قويىپ، سىز وتكەن.
انا ورتالىق كوميتەتتىڭ اق ءۇيىن
جاۋ الارداي، اسكەرلەر تۇر كۇزەتكەن.
ۋىتىنداي، ۋىن جيعان جىلاننىڭ،
تۋعان با راس، ولارعا دا بۇعار كۇن.
سوندا كىمنەن؟ ءوز حالقىنان قورعاي ما،
/بولسا ەگەر دە، سەنگەن "حالقى" بۇلاردىڭ/.
بۇل تاس ۇيلەر: تولعان ۇران، اقپارلار،
دەگەندەي مە: "مەنى ەلىمنەن ساقتاڭدار!"
تۇكسيەدى، ەڭسەلى ۇيلەر تۇنەرىپ:
قىزىل، قارا، سارى، اپپاق ءمارمارلار...
ىسىنە ەمەس، داۋلەتىنە ەل قاراي ما؟
سەس كورسەتكەن تاس قامالدار تالايعا.
ءوز حالقىنان، ءوزى بەزگەن شىركىندەر،
شالقايادى، ءزاۋلىم-ءزاۋلىم سارايدا.
ىشكەنى - ارتتا، ىشپەگەنى - الدىندا،
نە تۇرلەرى: قازى-قارتا، جالدىڭ دا،
ءبىز جوق دەيتىن "قۇس ءسۇتىنىڭ" ءوزى دە
سەنەسىڭ بە، سەنەسىڭ بە، بار مۇندا.
تەرەزەدەن توگىلەدى جارىق كۇن،
بايىبىنا بارماس بۇلار پارىقتىڭ.
جاعدايىنا تۇكىرىپ تە قاراماس،
اش-جالاڭاش، جاياۋ-جالپى حالىقتىڭ.
شىركىندەردە قايعى-ۋايىم جوقتا ونشا،
جەتىپ جاتىر، قالتالارى توق بولسا.
بىلايى ەلگە بەرمەيدى ەكەن نەگە ءۇي ساپ،
وزدەرىنە تاس سارايلار سوققانشا...
...قاتار-قاتار، اسكەرلەر تۇر. كەڭ كوشە...
ناعىز قىرعىن بولعان ورىن ول كەشە.
تۇرعانداي-اق، وت-مايداننىڭ وتىندە،
ۇستەرىندە وق وتپەيتىن كەۋدەشە.
جاۋى - سىرتتا، ىشتە - ەلىندەي «دوسى»بار،
«كەلىپ قاپتى، گۇل ۇسىنىپ، توسىپ ال!»
ءوز حالقىنا، پانا بولعان وسىلار،
ءوز حالقىنا، قول كوتەرگەن وسىلار!
ماقتانشاق ەڭ! ماقتان قازاق! ماقتانعىن!
"دوستارىڭ عوي"! جان سىرىڭدى اقتارعىن!
كەشە تۇندە، كەرزى ەتىكتىڭ استىندا
ەسىڭدە مە، قالاي، قالاي تاپتالدىڭ!
بۇل ماڭگۇرتتەر، سىيلاي بىلمەس شەشەنى،
اق قار، كوك مۇز، قانعا بوياپ كوشەنى،
ىشتەن شىققان قىزىڭ مەنەن ۇلىڭدى
وسى ەتىكتەر، تەپكىلەگەن كەشەگى.
اشۋ قىسسا، توقتامايتىن اقىلعا،
كەرەك ەدى، وكپەڭ بۇنداي پاقىرعا!
"سەندەرسىڭدەر، كوبەيتەتىن قازاقتى!"-
دەپ قىزىڭدى،تەپكەن كەشە جاتىرعا!
مىنە، مىنە، "ەل قورعانى" وسىلار!
بۇلار ەمەس، ءجون سوزىڭە توسىلار!
ءدال قازىرگى قانتالاعان كوزدەرىن
كورگەن ادام، جاننان بەزىپ، شوشىنار!
مىنە، وسىلار: "سۇيەنىشىڭ", "قورعانىڭ!..."
مىنە، وسىلار: "قالىڭ قولىڭ...", "ورمانىڭ..."
ءوزىڭ باعىپ، ءوزىڭ باۋلىپ وسىرگەن
كۇشىگىڭنىڭ ءوز قولىنان سورلادىڭ...
قايران حالقىم! اڭعالسىڭ-اۋ، اڭعالسىڭ!
قالاي عانا قۇر ۋادەگە نانعانسىڭ!؟
ەندى مىنە، ءوز يتىڭە تالانىپ،
ىڭىرسىعان، ولەكسەدەي قان-قانسىڭ!..
قايران حالقىم! اڭقاۋسىڭ-اۋ،اڭقىلداق!
قوناعىڭا: بار قۇس توسەك، بار تۋلاق...
قويمادىڭ-اۋ، ومىراۋىڭدى اشقاندى
ۇشىپ-قونىپ، كورىنگەنگە جالپىلداپ!؟
ولار ءۇشىن، تابالاۋداي - شاتتىعىڭ...
كورسەتتى ولار، جەز تىرناعىن، جاتتىعىن...
جاقسى ەدى عوي، بۇلار سونى تۇسىنسە،
پەيىلىڭنىڭ، كوڭىلىڭنىن اقتىعىن!..
قايران حالقىم! بىرلىگىڭدە - ەلدىگىڭ!
سور بوپ ءتيدى-اۋ، اقىر وسى كەڭدىگىڭ!؟
تەڭ ەكەن عوي، سونشا جىلعى قۇلدىقپەن
جەلبىرەگەن جەتپىس جىلعى "تەڭدىگىڭ!"
قايران حالقىم! جەل سوزگە ءۇيىر. ماقتانشاق...
ءۇي كۇشىكسىڭ، اتقا مىنبەس "اتتان!" ساپ.
كورىنگەننىڭ قۇقايىمەن كۇن كەشىپ،
بولىپ الدىڭ، جامان اتتاي جاسقانشاق.
قايران حالقىم! ساقي جاندى جومارتىم!
جومارتتىعىڭ، مۇمكىن، سورىڭ بولار تىم!
الىپ بولىپ، سىي-سياپات بارىڭدى،
كورسەتتى عوي اقىرىندا ول ارتىن...
دەپ تۇرعاندا«نەگە سونشا تاۋسىلام»،
بويجەتكەن قىز، شىعا كەلدى قارسىدان.
جيىپ الدىم، مەن سەلك ەتىپ ەسىمدى
وفيتسەردىڭ شاڭق-شاڭق، ەتكەن داۋسىنان!
4
...ەندى مەنىڭ سول قىزعا اۋدى نازارىم،
جۇزىندە مۇڭ... تارتتى نەنىڭ ازابىن؟
ءوزى سونداي كورىكتى ەكەن اي ماڭداي،
"حور قىزىنداي كوركەم!" دەيتىن قازاعىم.
مۇڭعا تۇنىپ، بوتالاعان جانارى،
كەكتەنگەندەي، اسكەرلەرگە قارادى.
بوس جىبەرگەن قولاڭ شاشى توگىلىپ،
ارشىن ءتوسىن، الما موينىن جابادى.
ۇزىلەردەي، جىڭىشكە ەكەن بەلى دە،
ۇلبىرەگەن، ادەمى ەكەن ءوڭى دە.
ماڭدايىنىڭ جارقىراعان جۇلدىزى
تىلەيتىندەي "قوسىلسا - دەپ، - تەڭىنە!"
سۇلۋ ەدى، تال شىبىقتاي بۇرالعان،
تەربەلىپ تۇر، كوز الدىمدا گۇل ارمان!
قايدان عانا شىعا كەلدى، بايعۇس قىز،
جۋىمايتىن، «قاۋىپتى اۋدان - بۇل اۋدان».
ون التى مەن ون جەتىدە شاماسى،
الدە نەدەن تاۋسىلعانداي شاراسى...
جالعىز ءوزى، توپتى اسكەرگە بەتتەدى،
جۇرەك جۇتقان، نە دەگەن قىز قاراشى!..
قالىڭ اسكەر، قاتىپ تۇرعان ساپتاعى
قوزعالىسقا ەندى ەكى جاق قاپتالى.
اياق استى، ابىگەرگە ءتۇستى اسكەر،
بولار مۇمكىن، جالعىز قىزدان ساسقانى...
ءبىراز ءجۇرىپ، قىز ءسال عانا بوگەلدى،
الدىن وراپ، توقتاتقانشا، مەن ەندى،
جوتكىرىنىپ، كەنەپ الىپ تاماعىن
تۇرا قالىپ، سۇلۋ سويلەي جونەلدى:
- ءاي، اسكەري ادامدار!
ەي، اسكەري ادامدار!
سەندەردىڭ دە اناڭ بار،
سەندەردىڭ دە بالاڭ بار!
كەشە جۇرتتى قىرعاندار!
مەنى ءبىر ءسات تىڭداڭدار!
دوستارىمدى، قورعانسىز،
ۇرماڭدارشى!؟ ۇرماڭدار!
جاي تۋماعان انامنام،
قورىقپايمىن، جالاڭنان!
قايتارىڭدار، قۇربىمدى،
جاي كەتپەيمىن، الاڭنان!
وڭشەڭ يتتەر، جەلىككەن!
قىزىل قانعا جەرىك پە ەڭ!
جان قۇربىما قورعانسىز،
قول كوتەردىڭ نەلىكتەن!
بەتتى جۋام جاسىممەن،
مەن سوندا دا باس يمەن!
انا جاڭا "قۇدايدى"
شاقىرىڭدار، تاس ۇيدەن!؟
بەتتەسەيىن، وزىمەن،
جۇباتا الماس، سوزىمەن.
كەلمەي جاتىپ،توگىلگەن
قاندى كورسىن كوزىمەن!
وتىرعانمەن بۇعىنىپ،
تاس ۇيىنە تىعىلىپ،
ايتام وعان شىندىقتى
ولسە داعى بۋىنىپ!
نەمەنە ءوزى - الىپ پا؟
الدە سال بوپ قالىپ پا!؟.
قىلمىسىنىڭ الدىندا
جاۋاپ بەرسىن حالىققا!
قايتارىڭدار، قۇربىمدى،
قايتارىڭدار، قۇربىمدى!
ءتىرى بولسام، عۇمىردا
ۇمىتپاسپىن، بۇل كۇندى!
تالكەگىنە تاعدىردىڭ
قالاي جالعىز قالدىردىم!؟
قالاي جاۋعا الدىردىڭ،
اينالايىن، جان قۇربىم!
سۇم زامان-اي! سۇم زامان!
ءسىرا بۇگىن جىندانام!
جان قۇربىمدى قايتارىپ،
بەرە الادى كىم ماعان؟...
5
...وسىلاي دەپ، قىز كەنەتتەن بوزدادى،
جۇرەگىمدە كەكتىڭ شوعى قوزدادى.
بەرىش بولىپ، تاس بوپ قاتقان ىشتەگى
دەرتكە اينالعان شەمەن-شەردى قوزعادى...
و سۇمدىق-اي! قانى سۇيىق قاس نەتكەن!
ءمىز باقپادى-اۋ! بۇلك ەتپەدى-اۋ، تاس بەتتەر!
ءىسىپ-كەپكەن سۇر جىلاننىڭ الدىندا
ءدىر-ءدىر ەتىپ، شىرىلدايدى جاس كەپتەر.
قارا نيەت قارالىعى - كومىر عوي!
ودان داعى، جار تاسقا ايتقان جەڭىل عوي!
قور قىلدىڭ-اۋ، مىلقاۋلارعا ءسوزىڭدى،
ادام ەمەس، بۇلار ناعىز تەمىر عوي!
اينالايىن! قارىنداس-اي، اياۋلى،
قانداي ەم بار، كوڭىلىڭە قاياۋلى؟!
سابىر ەتشى... بىلەدى دەپ ويلاپ پا ەڭ!
بۇل جاۋىزدار، جان بالاسىن اياۋدى!؟
وسىلاردىڭ بىلسەم ارالارىندا،
ءاي، ادام جوق، قارىنداسىم، جالىن با؟
"ات!" دەپ، بۇيرىق بەرسە قازىر باستىعى،
ايامايدى تۋعان انالارىن دا!
...ءبىر وفيتسەر قولىن سالىپ قارۋعا،
دەپ اقىردى: "سەن، سايقال قىز، قاعىن با!"
ون ەكى دە اشىلماعان ءبىر گۇلى،
بۇلك ەتپەستەن: "سايقال!.." دەدى-اۋ ارۋعا...
بۇل بەتسىزگە، نە دەرسىڭ-اۋ، نە دەرسىڭ،
كونتەرىسىڭ. كونىپ كەلدىڭ! كونەرسىڭ!..
امان بولساڭ، سورلى حالقىم، سور ماڭداي،
بۇدان دا اسقان زورعىلارىن كورەرسىڭ!
ءبىر-اق تۇندە، باعىڭ تايىپ باسىڭنان،
زامان بولدى-اۋ، كىم كورىنگەن باسىنعان!
«ناعىز دوستىڭ» كىم ەكەنىنىن كور ەندى،
بىلدىرمەستەن، ءبىر تىرناعىن جاسىرعان!..
...كەنەت ايعاي! قىز قاشقانداي... قۋعانداي...
اششى داۋىس! قۇلاعىم تارس تۇنعانداي...
اعاي- سۇرەڭ... شاتىر- شۇتىر، مورت كەتىپ،
ءبىر جاس قايىڭ، ورتاسىنان سىنعانداي.
الگى وفيتسەر، تارس ايرىلىپ تالاعى،
باقىلدايدى، قىزدى نۇسقاپ ماناعى.
قولدا قارۋ، ساۋىت-سايمان اسىنعان
ون شاقتى اسكەر، قىزدى قۋىپ بارادى...
باسقا سالسا، شىركىن، پەندە كونەدى،
شىقىر كوزىم، قازىر نەنى كورەدى؟..
قارشاداي قىز، اتىرىلىپ ەلىكتەي
انالاردان وق بويى الدا كەلەدى.
جەر تايعاناق! قارىنداسىم، ابايلا!
/جەتسە بۇلار، شىنىمەنەن ساباي ما؟!/
جىرتقىشتاردىڭ شەڭگەلىنەن و قۇداي،
اينالايىن، قۇتىلسا ەكەن، قالاي دا!..
بىراق، قۇداي، تىلەگىمدى بەرمەدى،
جەتكەن ءبىرى، قىزعا شوقپار سەرمەدى...
وسى زامات، توقتاپ قالعانداي بولدى،
قىبىرلاعان بار تىرشىلىك جەردەگى.
قىزدى شالدى... اسىردى اسكەر ايلاسىن،
قازىر كوردى،شوقپاردىڭ دا پايداسىن.
قاق ماڭدايدان تارتىپ كەلىپ جىبەردى،
قىز قۇلادى، دەپ: "اناشىم! قايداسىڭ!؟".
6
... تەڭسەلگەندەي قار جامىلعان الاتاۋ،
قۇتقارساڭشى، قۇلىنىڭدى جان اتا-اۋ؟!
قۇقارساڭشى، ءولتىردى عوي، مىنالار!
كومەككە ۇمتىل! قايداسىڭدار... كۋالار؟!
تەپكىلەيدى، قىزدى انالار جىعىلعان،
ءدىر-ءدىر ەتىپ، ءال كەتكەندەي بۋىننان...
وي دۇنيە-اي! نە بوپ كەتتى،بۇل زامان؟!
شىقپايدى ءۇنىم، تاماعىم دا قۇرعاعان.
تەپكىلەيدى، ون شاقتى اسكەر جابىلىپ،
ءتىس جارمايدى، قىز تىستەنىپ، جالىنىپ...
تۇسىنىكسىز... ەستەن تانىپ قالدىم با؟
بۇل نە سۇمدىق! تامام ەلدىڭ الدىندا...
ەستى جيىپ، جەتكەنىمشە جۇگىرىپ،
قىزدىڭ باسىن تاس جاقتاۋعا ءبىر ۇرىپ،
تىندىرىپ تا ۇلگەردى ارام ىستەرىن،
شوشىر ەدى، كورگەن ادام تۇستەرىن!
شىڭ-شىڭ ەتىپ، ءبىتىپ قالدى قۇلاعىم،
جىندى ادامداي، ءبىر تۇرىپ، ءبىر قۇلادىم...
قارعىس ايتام، كەرى كەتكەن زامانعا!
ەسىمدە جوق، قىز ءولى مە، امان با؟..
كوپ قاباتتى بيىك ۇيدەن الداعى،
ءبىر قارت انا، جوقتاۋ ايتىپ، زارلادى...
انا زارى، ساي سۇيەكتەن وتەدى،
ءبىر سۇمدىق وي، سانامنان جىلت ەتەدى...
كەشە كىم ەم؟.. ەندى بۇگىن كىم ەدىم؟..
اۋزىما تىعىلعانداي جۇرەگىم...
7
قۇلاعىمدا تۇنشىققانداي كومەسكى ءۇن،
ءجۇرمىن ءالى، قىر سوڭىندا ەلەستىڭ.
ءبىراز جىلدار وتسە داعى ارادا،
سول سۋرەتتى، ۇمىتا الار ەمەسپىن.
لاۋلاپ جانىپ، ورتكە ورانعان وي ورمان،
كۇندى كورىپ، قىزىل قانعا بويالعان.
"قۇتقارىڭدار، قازاق قىزىن!"- دەپ جاتىپ،
مەن تۇسىمنەن تالاي شوشىپ ويانعام.
ەل باسىنا تۇسكەن سولاي زوبالاڭ،
قايران ەلىم! سەن قاشان دا بول، امان!
قىرشىن كەتكەن قارىنداستىڭ داۋىسى
ەستىلگەندەي،"باتىستاعى" مولادان...
اينالايىن، قارىنداسىم، قايداسىڭ؟
/سۇراعىما بىلەم، جاۋاپ الماسىم/
قورعاماعان، كەشىر مومىن حالقىڭدى،
جىرمەن جازام، عۇمىرىڭنىڭ جالعاسىن.
كوردىڭ حالقىم، نە قۇقايىن عايباتتىڭ،
يىعىڭا ءتۇستى اۋىرى سالماقتىڭ.
سوڭعى ءسوزى قۇلاعىما جەتكەندەي
رىسقۇلبەكوۆ قايراتتىڭ...
شاحانوۆ بوپ شىندىق قايتا ەستىلدى،
توگىلگەن قان، جىبەرمەيدى ەشكىمدى!
جەلتوقساننىڭ زوبالاڭى جاساعان
اقيقاتتى، اتتەڭ حالقىم، كەش ءبىلدى...
سوڭى.
داستاننىڭ جازىلىپ، جاريالانعان ۋاقىتى-1986 – 1990 جج.
ءسوز سوڭى
(بۇل داستانىم وقيعا ءىزى سۋىماي جاتىپ، 1986-1987 جىلدارى جازىلىپ، 1990 جىلى اۋەلى «ازات» گازەتىنىڭ جەلتوقسان ايىنداعى سانىندا، ىلە-شالا «ازاتتىق» راديوسى ارقىلى ەفيردەن بەرىلگەن. داستاننىڭ راديوقويىلىمىندا سول جىلدارى، بۇگىندە مارقۇم حاسان ورالتاي باسقارعان «ازاتتىق» راديوسى قىزمەتكەرلەرى 1990 جىلى رولدەردە ويناعان، مۋزىكامەن كوركەمدەلگەن، ەفيردەن سان رەت بەرىلگەن سول نۇسقاسى www.tanym.tv پورتالىنىڭ «بۇگىن تىڭدايتىندارىڭىز» ايدارىندا تۇر. وسى ارادا، بۇل تۋىندىنىڭ «ازاتتىق» راديوسىنان بەرىلۋىنە سول جىلدارى سول راديودا قىزمەت ەتكەن جۋرناليست قيال ءسابداليننىڭ جانە قازاقستانداعى ەل تاۋەلسىزدىگى قارساڭىنداعى تۇڭعىش تاۋەلسىز ساياسي باسىلىم - «ازات» گازەتىنىڭ ىستىعى مەن سۋىعىنا بىردەي توزگەن مارقۇم باتىرحان دارىمبەت ەكەۋىنىڭ ەكەۋىنىڭ ايتا كەتۋ - مەنىڭ ادامي ءارى ازاماتتىق پارىزىم ەكەنى راس).
Abai.kz
