(سۋرەتشى الماس سىرعاباەۆ سالعان اباي پورترەتى)

عالىم اراپ ەسپەنبەتوۆ «قايىم مۇحامەدحانۇلى جانە ابايتانۋ ماسەلەلەرى» اتتى ماقالاسىندا:

«سوڭعى كەزدەرى اباي ەسىمىن الدىنا قالقان ەتىپ ۇستاپ، اقىل-ويعا سىيمايتىن ەرتەگى-اڭىزشىلاردىڭ پايدا بولۋىنا قالايشا نەمقۇرايدى قارايسىڭ؟! ولاردىڭ قاتارى كوبەيىپ كەتسە، قوعامدىق سانا، ۇلتتىق رۋحانيات ءۇشىن قاۋىپتى قۇبىلىس», - دەيدى. وسىلاي جانايقايىن بىلدىرە كەلە، سونداي جايتتاردىڭ بىرىنە توقتالىپ: «بىرەر اي بەدەرىندە تەلەديداردان قازاق مادەنيەتى توڭىرەگىندە وزىنشە وي بولىسكەن ءبىر «شەشەن» ءسوزىنىڭ ءدامىن كەلتىرۋ نيەتىندە ابايدى كۋاعا تارتىپ: «سۋ ىشكەن قۇدىعىڭا تۇكىرمە» دەدى ەمەس پە ۇلى اباي، بۇل كارىنىڭ دە، جاستىڭ دا ەسىندە بولۋى كەرەك»، - دەپ كىجىنە، ەكىلەنە سويلەدى. سەنىپ قالا جازدادىم. ابايدى وقىمايدى، ۇقپايدى ەكەنبىز عوي دەپ ءوز-وزىمە نالىدىم. ەرىنبەي-جالىقپاي قوس تومدىقتى بىرنەشە رەت اۋدارىپ شىقتىم، ونداي ءسوز جوق ەكەن. ابايدى ءوزىنىڭ قاجەتىنە سايكەس بۇرمالاپ ءتۇسىندىرىپ، كولدەنەڭ كوك اتتى ۇلى اقىن ايتپاعان ءسوزدى ايتقىزىپ، تۇنىعىمىزدى لايلاپ، جادىمىزدى شيمايلاپ جاتسا، ابىرويدان ايىرىلامىز. ابايدىڭ ءار سوزىنە اباي بولايىق!» (28-بەت)  - دەپ كوتەرگەن كوكەيكەستى ماسەلەنىڭ ءالى دە كۇن تارتىبىندە تۇرعانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

ءار كەزدە ارقالاي قايتالانىپ تۇراتىن وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەرگە ۋاعىندا قارسى تۇرماساق، اباي سوزدەرىن بۇرمالاپ، حاكىم اتىن اركىم قولجاۋلىققا اينالدىرارى انىق. بۇل شىندىعىندا قاۋىپتى.

وسىعان وراي، ءبىز دە اباي ايتپاعان ءسوزدى ايتتى قىلىپ جۇرگەندەرگە ارنايى توقتالا كەتكەندى ءجون كوردىك.

باس گازەتىمىزدىڭ ءبىرى – «انا تىلىندە» (4-ناۋرىز، 2009) «جاراتۋشى تۇرعاندا، جاراتىلعاننان نە سۇرايسىڭ؟» اتتى ماقالا جاريالاندى. اۆتورى - ايدوس قۇرامىسوۆ. تاقىرىپتاعى ءسوز ونىڭ جازۋىنشا ابايدىڭ ءسوزى. جالپى قازىرگى كۇنى كەز كەلگەن جازارمان «اباي وسىلاي دەگەن، مۇقاعالي بىلاي دەگەن» دەسە، ونىڭ ءسوزىن تەكسەرمەيمىز، ەكشەمەيمىز. تاقىرىپ بولسىن، ءسوز ىشىندە بولسىن، بەرە بەرەمىز. ارينە، مۇنىمىز دۇرىس ەمەس.

بۇل – ءبىر، ەكىنشى - «استانا» تەلەارناسىنان (2014 جىلى) اقىن قالقامان ءساريننىڭ «كەش ەمەس» توك-شوۋى «جاراتىلعاننان سۇراعاندار» دەگەن تاقىرىپتا ارنايى حابار جاسادى. ءسوز سوڭىندا جۇرگىزۋشى توك-شوۋدى: «جاراتۋشى تۇرعاندا، جاراتىلىستان نە سۇرايسىڭ؟» - دەيدى اباي اتامىز»، - دەپ اياقتايدى.

ايتۋلى ايتىسكەر اقىنىمىز مۇحامەدجان تازابەكوۆ تە رەسپۋبليكالىق «قازاق ءۇنى» گازەتىنە (م.تازابەكوۆ: «يدەولوگيا – وقسىز قارۋ»، 23-تامىز، 2010) بەرگەن سۇقباتىندا: «اباي اتامىز بولسا «جاراتۋشى تۇرعاندا جاراتىلۋشىدان نە سۇرايسىڭ» دەيدى», - دەگەن ەكەن.

ولار بۇل ءسوزدى ابايدىڭ قاي كىتابىنان الىپ وتىر؟! ابايدىڭ تولىق جيناقتارىن تاعى دا قاراپ شىقتىق، بىراق مۇنداي ءسوز جوق. اشىعىن ايتقاندا، بۇل ءسوزدى نەلىكتەن ابايدىڭ اۋىزىمەن ايتقىزىپ وتىرمىز؟

ءبىرى «جاراتىلعاننان» دەدى،

ءبىرى «جاراتىلىستان» دەسە،

ءبىرى «جاراتىلۋشىدان» دەيدى.

ابايدىڭ و زاماندا ورتاعا ارۋاق ماسەلەسى تۋرالى ءدال وسىلاي ساۋال تاستاي قويۋى دا ەكىتالاي نارسە. وۋ، ولار بۇلايشا ويلارىنان ءسوز قۇراعانشا، دانا قازاقتىڭ «اللادان سۇراعاننىڭ ەكى ءبۇيىرى شىعادى، ادامنان سۇراعاننىڭ ەكى كوزى شىعادى» دەگەن ءسوزىن كەلتىرسە دە بولماي ما؟ الدە بۇل جەتكىلىكسىز بە؟ ءبىز بىرەۋدىڭ ءسوزىن بىرەۋ ۇرلاسا، ونىسىن «پلاگياتتىق» دەيمىز عوي، ال بىرەۋدىڭ ايتپاعان ءسوزىن ايتقان دەپ ايتۋشىلاردى كىم دەيمىز سوندا؟!

جالپى كەز كەلگەن داۋعا مۇنداي ءسوزدى جازباعان ابايدى ارالاستىرۋ – ونىڭ اتىنا قول سۇعۋشىلىق، بۇل – «اتا داڭقىمەن ءسوز وتەتىنىن» ءبىلىپ، اقىن داڭقىن پايدالانۋشىلىق، باسقا ەشتەڭە دە ەمەس. ابايدى ءوزىمىزدىڭ مۇنداي تالاس-تارتىسىمىزعا قولجاۋلىق قىلمايىق، اعايىن.

ءبىز اباي ايتپاعان سوزگە بايلانىستى ءوز ءۋاجىمىزدى ايتتىق. ال ەندى ادەبيەتشىلەر اراسىندا اباي ايتقان دۇنيەلەردى «اباي اۋىزىنا دا الماعان» دەيتىندەر دە قىلاڭ بەرە باستادى.

ماسەلەن «اڭىز ادام» (№5, 2010, 51-بەت) جۋرنالىنىڭ تۇتاس ابايعا ارنالعان نومىرىندە اقىن جارىلقاسىن امانوۆ ابايعا قاتىستى مىناداي ءبىر وقشاۋ پىكىر ايتىپ قالادى. ول:

«وسى اباي ابىلايدى اۋىزىنا الماعان. ورتا ءجۇزدىڭ حانىنا ءبىر اۋىز ولەڭ ارناماعان»، - دەگەن ءسوز.

اقىن اعامىز 1933 جىلى مۇحتار اۋەزوۆ قۇراستىرىپ شىعارعان «اقىن اباي» كىتابىنداعى اقىن كوكبايدىڭ ەستەلىگىنەن حاباردار بولماۋى مۇمكىن، ءتىپتى م.مىرزاحمەتوۆ 1997 جىلى قۇراستىرعان «ابايدى بىلمەك پارىز ويلى جاسقا» (الماتى، «سانات» باسپاسى) اتتى يبراھيم قۇنانبايۇلىنىڭ عۇمىرنامالىق كىتابىن دا ءبىر شولىپ شىقسا، بار قازاقتىڭ پاناسى بولعان ابىلاي حان حاقىندا، بالكىم، بۇلاي دەمەس پە ەدى.

سول 1933 جىلعى ابايدىڭ ەڭ العاشقى تولىق جيناعىندا مۇحتار اۋەزۇلىنا بەرگەن ەستەلىگىندە كوكباي جاناتايۇلىنىڭ بىلاي دەيتىنى بار:

ء«بىر جىلى مەنىڭ وزىمە ابىلاي حان مەن كەنەسارىنىڭ قازاققا ىستەگەن ەڭبەكتەرىن ۇزاق اڭگىمە قىلىپ ايتىپ بەرىپ، وسىنى ولەڭ قىل دەدى. «ابىلاي دا، كەنەسارى دا قازاقتىڭ ماقتان قىلاتىن ەرلەرى. بۇلاردىڭ ەڭبەگى دە ايتا قالعانداي، ۇمىتپاستىق ەڭبەك. سوندىقتان باستارىنان كەشكەن داۋرەندى جاقسى سوزبەن جىر قىلىپ ەل ورتاسىنا جايۋ جاقسى ولەڭشىنىڭ مىندەتى، سەن ۇيىڭە بارىپ ورنىعىپ وتىرىپ وسىنى ولەڭ قىلىپ كەل»، - دەدى.

سودان كەيىن ۇيگە كەلىپ وتىرىسىمەن ولەڭ قىلۋعا كىرىسىپ، كۇندىز-ءتۇنى تىنىم الماي جازدىم دا، 5-6 كۇندە ءبىتىرىپ، ابايعا قاراي قايتا ءجۇردىم. اباي بۇل ۋاقىتتا ۇلكەن اۋىلىنان باۋىرداعى اۋىلىنا توقالىنىكىنە بارىپ سوندا جاتىر ەكەن. كىشى اۋىلى «ارالتوبە» دەگەن جەردە، ۇلكەن اۋىلىنان 35 شاقىرىم جەردە، ءبىزدىڭ اۋىلدان 70 شاقىرىمداي جەردە ەدى.         

وسى جولعا قاسىمداعى اتشىممەن قىستى كۇنگى ايازدا سالت اتپەن كەلە جاتىپ، جازعان ولەڭىمدى ويلاپ كورسەم، جاتقا ايتۋعا ءبىر دە ءبىرى ەسىمدە قالماپتى. ابايدىڭ بارىسىمەن «ايت» دەيتىنى ءمالىم. سوندىقتان جول ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، ءوز ولەڭىمدى ءوزىم جاتتاۋعا كىرىستىم.

كۇن سۋىق، قاعازدى ەكى جەڭىممەن ۇستاپ، اتىمنىڭ باسىن جولداسىما جەتەكتەتىپ قويىپ، جول بويى جاتتادىم.

سونىمەن كەش بولىپ، ەل ورنىعا وتىراتىن كەزدە كىسى اۋىلعا جەتىپ، اباي وتىرعان ۇيگە سالەم بەرىپ كىرىپ كەلدىم. ۇيدە كىسى كوپ ەكەن. الدارىنا كەشكى شايدى جاڭا العان ەكەن. كىرگەن جەرىمدە سالەمىمدى الماستان: «ابىلاي كەلدى مە؟» - دەدى.

تەگىندە سول 25 جىل جولداس بولعان ۋاقىتىمدا، اندا-ساندا قاسىنان كەتىپ قايتا كەلگەنىمدە سالەم الىپ، «مال-جان امان با؟» دەپ امانداسىپ كورگەن ەمەس. ىلعي عانا جاڭا كورىسىپ شىققان كىسىدەي ءىلىپ الا اڭگىمەگە كىرىسەتىن، بۇل جولى دا سونى ىستەدى.

مەن سۇراعانىنا «كەلدى» دەپ ەدىم، «ولاي بولسا ايت» دەدى» (اbai Qunanbajul «Tolq gjnaq»، 1933, «Kazagstan baspas»، 390-بەت).

كوردىڭىز بە، كوكباي سوزىنەن ھاكىم ابايدىڭ ابىلاي جايىنان جاقسى حابارى بارلىعىن اڭعاردىق، بار عانا ەمەس، ونى قۇرمەت تۇتقانىن دا سەزدىك.

بۇدان بولەك تاعى ءبىر دەرەك كەلتىرسەك. عالىم ا.ەسپەنبەتوۆ: «قازاقستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ قولجازبالار قورىن اقتارعاندا مۇسىلمانقۇل جيرەنشين (ابايتانۋشى ءابىش جيرەنشيننىڭ اكەسى – ب.ب) تاپسىرعان تومەندەگى 8 دەرەكتى كەزدەستىردىم», - دەيدى دە، بارلىعىن ءتىزىپ كورسەتەدى. «كورسەتىلگەن نۇسقالاردىڭ ىشىندە ەكى جادىگەردى مۇسىلمانقۇل اقساقالدىڭ تىكەلەي اباي ايتۋىنان («ابىلايدىڭ جاس كۇنىندەگى ءومىرى»، «ابىلاي تۋرالى جيناق») جازىپ الۋى مۇرانىڭ قۇندىلىعىن ايعاقتايدى» (61-بەت), - دەپ جازادى عالىم ا.ەسپەنبەتوۆ.

ياعني، ءابىشتىڭ اكەسى مۇسىلمانقۇل دا كوكباي سياقتى ابىلايعا قاتىستى دەرەكتەردى ابايدىڭ ءوز اۋىزىنان ەستىگەن.

ەندەشە، اباي حاقىندا بىردەڭە ايتقىمىز كەلگەندە اباي بولساق، اعايىن!

پايدالانعان ادەبيەتتەر

اbai Qunanbajul «Tolq gjnaq»، 1933, «Kazagstan baspas».

«ابايدى بىلمەك پارىز ويلى جاسقا». الماتى، «سانات»، 1997, قۇراست.: م.مىرزاحمەتوۆ.

اباي (اكادەميالىق جيناق) ءى-ءىى توم. الماتى، «جازۋشى»، 1995.

ا.ەسپەنبەتوۆ «شىعارمالارى»، 2-توم، استانا، «فوليانت»، 2014.

«انا ءتىلى» گازەتى. 2009 جىل، 4-ناۋرىز. ا.قۇرامىسوۆ «جاراتۋشى تۇرعاندا، جاراتىلعاننان نە سۇرايسىڭ؟»

«قازاق ءۇنى» گازەتى. م.تازابەكوۆ: «يدەولوگيا – وقسىز قارۋ»، 23-تامىز، 2010.

«اڭىز ادام» №5, 2010.

باۋىرجان بەرىكۇلى

Abai.kz