سايتىمىزدىڭ اۆتورى، بەلگىلى ساياساتكەر ءامىرجان قوسانوۆ ءوزى ءجيى سۇحبات بەرەتىنى راس. بىراق ول كىسىنىڭ ءوزىنىڭ بىرەۋدەن سۇحبات العانىن كورمەپپىز. سول ءداستۇرىن بۇزىپ، ابەكەڭ بىزگە مىنا سۇحباتىن جولداپتى.

وسى جولى ول تانىمال جۋرناليست، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، اتىراۋ قالاسىندا شىعاتىن مەملەكەتارالىق «التىن عاسىر» گازەتىنىڭ رەداكتورى، تاريحشى جۇماباي دوسپانوۆپەن (سۋرەتتە) وتە ءبىر قىزىق ءارى ماڭىزدى تاقىرىپ توڭىرەگىندە اڭگىمەلەسكەن ەكەن.  

abai.kz        

- جۇمەكە! قازاق ءۇشىن ءبىر ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىرىپسىز - «ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى قازاق وفيتسەرلەرى» اتتى وتكەن جىلى جارىق كورگەن 10 تومدىق كىتابىڭىزدى ەكىنشى باسىلىمعا 25 توم ەتىپ دايىنداۋدى اياقتاپسىز، قۇتتىقتايمىن! تۋرا تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىنا ارنالعان 25 توم بولىپ تۇر عوي!

ءسىز – عالىم، نە كاسىبي اسكەر ساپىنداعى قىزمەتكەر ەمەسسىز. تۇتاس ءبىر عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى اتقارۋعا ءتيىس جۇمىستى ءبىر ءوزىڭىز جاساپ تاستادىڭىز! وسى تالابىڭىزعا نە تۇرتكى بولدى؟

- قاي ءىستىڭ دە سەبەپ-سالدارى بولادى. وتان الدىنداعى اسكەري بورىشىمدى موڭعوليادا ۋلان-باتور قالاسىندا ورنالاسقان 39-جالپىاسكەرلىك ارميا شتابىنىڭ ەرەكشە بولىمىندە وتەدىم. قاتارداعى جاۋىنگەر بولا تۇرا، اعا لەيتەنانتتىڭ لاۋازىمىن اتقاردىم، سونىڭ جارتى ايلىعىن الىپ تۇردىم.

ەشقاشان ۇمىتپايمىن، 1971-جىلدىڭ 8-شىلدەسىندە كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى الەكسەي كوسىگين كەلدى. دەلەگاتسيا مۇشەلەرى (ىشىندە قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى ب. ءاشىموۆ بار) ارميامىزدىڭ شتابىندا بولدى. موڭعوليانىڭ ءبىرىنشى تۇلعاسى يۋ.تسەدەنبالمەن بىرگە الەكسەي نيكولاەۆيچ قولىن بەرىپ مەنىمەن امانداستى دا، بىرنەشە سۇراق قويدى. مەن سەكىلدى قاتارداعى جاۋىنگەر ءۇشىن بۇل ەرەكشە ەستە قالار جايت ەدى.

وسى كەزدەسۋدەن كەيىن ءبىر اپتا وتكەن سوڭ انا دەلەگاتسيادان بولەك موڭعوليانىڭ باتىرى اتاعى بەرىلۋىنە بايلانىستى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى، اۆياتسيا مارشالى ۆ.ا.سۋدەتس تە ۋلان-باتورعا جەتە قالدى. شتابتاعى كەزدەسۋ كەزىندە ول ماعان نازار اۋدارىپ، كىم ەكەنىمدى سۇرادى. گۋرەۆتەن ەكەنىمدى ەستىگەنىندە ونىڭ قاپ-قارا قالىڭ قاستارى قوزعالىپ كەتتى. ەكەۋ-ارا تىلدەسۋىمىزدى سول كۇيىندە جەتكىزەيىن.

-پوستوي سولدات، پوس-تو-وي! تى گوۆوريش، چتو يز گۋرەۆا؟ ۋ مەنيا ۆوەۆال ودين كوماندير اۆياەسكادريلي، مايور-كازاح يز گۋرەۆا. كاك جە ەگو فاميليا؟.. ۆوت پاميات... دا، پوچتي تريدتسات لەت پروشەل، كاك ون پوگيب...

مەن اسكەري تارتىپپەن تاق ەتە قالدىم:

-توۆاريشش مارشال، رازرەشيتە منە!

-رازرەشايۋ.

-يدريسوۆ ەرمۋحان؟!

 -تاك توچنو، ون!!! دا، يدريسوۆ! سپاسيبو، تەبە. تى، دوروگوي، ستانەش ناستوياششيم پاتريوتوم رودينى ي سۆوەگو كازاحسكوگو نارودا. كازاحي سيلنىي نارود، وچەن حوروشو ۆوەۆالي. يدريسوۆ - ەسلي بى نە پوگيب ۆ سوروك ترەتەم، ۆوينۋ زاكونچيل بى ەدينستۆەننىم كومانديروم اۆياپولكا سرەدي كازاحوۆ.

وسى كۇندەرى وكىنەتىنىم، اتتەڭ سول كەزدە قازاق جىگىتى، اۆياتسيا گەنەرال-مايورى ءمۇدارىس (حامزا) زايسانوۆتىڭ 27 جاسىندا، 1939-جىلى-اق اۆياتسيا پولكىنىڭ كومانديرى،  1942-جىلى موڭعوليا اسكەري-اۋە كۇشتەرىنىڭ تۇڭعىش قولباسشىسى بولعانىن بىلمەگەنىم. زايسانوۆ -  يۋ.تسەدەنبالمەن بىرگە «جاۋىنگەرلىك قىزىل تۋ» وردەنىمەن ماراپاتتالعان. سۋدەتس - زايسانوۆتى تانۋى مۇمكىن، بىراق ونىڭ قازاق ەكەنىن بىلمەگەن ءتارىزدى.

ايتپاي كەتە المايمىن، 1971-جىلدىڭ شىلدە-تامىز ايلارىندا قازاق كسر-ءىنىڭ حالىق ءارتيسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، اۋىلداسىم نۇرمۇحان ءجانتورين ءبىر مەزگىلدە «موسفيلم» مەن سۆەردلوۆسك كينوستۋدياسىنىڭ ەكى فيلمىنە تۇسۋگە موڭعولياعا كەلىپ، ارميا شتابىندا قابىلداۋدا بولعانىندا، ونىڭ: «سوندا قالاي، باۋىرىم، مىنا ارمياڭنىڭ الاپات مۋزەيىنەن ءبىر قازاق وفيتسەرىن كورە المادىم. ۇلى وتان سوعىسىندا وفيتسەر قازاقتار تىم از بولعانى ما؟ نەگە ءبىز ولاردىڭ سانى مەن ساپاسىن بىلمەيمىز؟ وسى ماسەلەمەن نەگە ەشكىم اينالىسپايدى؟» دەپ، رەنىشىن مەنىمەن بولىسكەنىندە نە ايتارىمدى بىلمەدىم. بالالىقتان جاڭا شىققان 19-دا عانامىن عوي، كومەيىمە تاس تىعىلىپ، ءۇنسىز قالدىم.

قازاق مايدانگەر-وفيتسەرلەردىڭ سانىنىڭ، ەسىمدەرىنىڭ جاريالاۋىن 1975-جىلدان باستاپ تالماستان ۇزاق كۇتتىم. جەڭىس كۇنىن ەرەكشەلەپ اتاپ وتەتىن مەرەكەلى بەسجىلدىقتار جاڭا ەستەلىك مەدالدارىمەن ءوتىپ جاتتى، بىراق مەن ويلاعان ماسەلە قوزعالمادى.

2005-جىلدىڭ باس جاعىندا قر قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ پولكوۆنيگى تەلەجۋرناليست قىزدىڭ سۇراعىنا ۇلى وتان سوعىسىنا 500-دەن كەم ەمەس قازاق وفيتسەرلەر قاتىسقانىن، ولاردى ءالى ەشكىم انىقتاماعانىن ايتتى. تاعى 5 جىل كۇتتىم. جەڭىستىڭ 65 جىلدىعىنا دا وفيتسەرلەرىمىز تۋرالى جيناق جارىق كورمەدى.

سودان، 2010-جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ول كىتاپتى ءوز بەتىمشە دايىنداۋعا كىرىسىپ كەتتىم. رەسمي ماتەريالداردان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا 600 مىڭ قازاق بۇكىل كەڭەس وداعى بويىنشا قاتىسقانىن وقىعان ەدىم، قارا ەسەپكە سالعاندا 300 جاۋىنگەردەن جوق دەگەندە 1 وفيتسەر شىعۋى ءتيىس، ياعني كىتابىما 2000 وفيتسەردەن كەم ەنبەۋىن باستاپقى ماقسات ەتتىم.

-بىلتىرعى 10 تومدىعىڭىزعا 8,5 مىڭ ادامدى ەنگىزسەڭىز، مىنا 25 تومىڭىزدا - 12 مىڭ ادام. بۇل ءوزى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قازاقتاردىڭ قاتىسۋى تۋرالى تىڭ دەرەك قوي! بۇل ساننىڭ ءتۇپ نەگىزى قايدا جاتىر؟

 -مەن ءالسىن-ءالى باسپالى، ەلەكتروندى باق-قا حابارلاندىرۋلار بەرۋىمەن قاتار، جاريالانعان ماتەريالداردى قاداعالاپ وتىردىم. قاجەتتى مايدانگاردەردىڭ كەم دەگەندە 85 پايىزىن رف قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ «پودۆيگ نارودا» مەن «مەموريال» پورتالدارىنان تاپتىم. 2011-جىلدىڭ قاڭتارىنان 2016-جىلدىڭ قىركۇيەگى ارالىعىندا وسى پورتالداردان 18 ميلليونعا تارتا ادامدى ءسۇزىپ شىقتىم. ءبىر ايعا 264-265 مىڭ ادامنان كەلەدى.

تىلسىم كۇش دەگەن عاجاپ قوي، وتىز شاقتى ادام – سول ارقىلى تابىلدى.

سەنەسىز بە، سەنبەيسىز بە، بىلمەيمىن، بىراق شىنىمدى ايتايىن: ءولى جانداردىڭ وزدەرى شىقتى. قالاي بولعانىن سولاردىڭ بىرەۋىن مىسال ەتىپ كەلتىرەيىن.

تۇنگى ەكى جارىمدا، تۇسىمە، باسىن تاڭدىرعان جارالى مايور ەنىپ، ورىس تىلىندە: «يا – كازاح، مينيۋس!..» دەدى دە، جوق بولدى. دەرەۋ كومپيۋتەرىمدى قوسىپ، مينيۋس دەگەن ەسىمدى ىزدەدىم. تابىلمادى. ەرتەرەكتەگى قازاقتار بالا شەتىنەي بەرسە – ومىرگە ەندى كەلگەنىنە قازاققا كەلمەيتىن باسقاشا ات قويادى، «مينيستەرستۆو يۋستيتسي دەگەندى قىسقارتىپ قويعان شىعار» ويدا بولعانمىن. ارادا ەكى كۇن وتكەندە ول قايتادان كورىنىپ، بۇل جولى: «فاميليا - مينيۋس، يميا - شايمەردەن، يا يز كىزىلوردى، پوگيب ۆ سوروك پياتوم» دەپ تولىق ايتتى. ەش قينالماي، سول بويدا تاپتىم. پولك كومانديرىن، كوميسسارىن، كومانديردىڭ ساياسي ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان، 4 وردەنمەن (ەكەۋى «جاۋىنگەرلىك قىزىل تۋ») ماراپاتتالعان، شىنىندا دا 1945-جىلدىڭ 12-ناۋرىزىندا ۆەنگريادا قازا تاپقان. رەسەيدىڭ التاي ولكەسىندە دۇنيەگە كەلگەن مۋجيكباەۆ ياكوۆ ۆاسيلەۆيچ، كۋتايبەرگين ميحايل سەرگەەۆيچ، ابباكير پەتر الەكساندروۆيچ، بۋلۋباەۆ الەكساندر يۆانوۆيچ، تاجىكستاندىقتار: ابرامباەۆ، اليمبەتوۆ، كومراتوۆتار دا، قالعان 20 وفيتسەر دە، جۇمباق كۇيدە وزدەرى، مەنى تاۋىپ العان...

-وسى 12 مىڭ وفيتسەردىڭ قانشاسى قازاقستاندا جانە ونىڭ سىرتىندا دۇنيەگە كەلگەن؟

 -10,5 مىڭى – قازاقستاندا، قالعاندارى سىرتىندا. ەڭ كوبى: ىشكى ايماقتار اراسىندا – باتىس قازاقستان وبلىسى – 1 مىڭ ادام، سىرتقى مەملەكەتتەردەن رەسەي فەدەراتسياسى الدا – 1077 قازاق وفيتسەر.

- وفيتسەرلىك كورپۋستىڭ ساپالىق قۇرامى شە؟

-  قازاقتان تەك سوعىس جىلدارى شىققانى مەن وعان تىكەلەي قاتىسقانى - 267 اعا وفيتسەر (3 گەنەرال-مايور، 9 پولكوۆنيك، 30 پودپولكوۆنيك، 225 مايور) - بار وفيتسەرىمىزدىڭ 1,32 پايىزى. ورتالىق ازياداعى 6 ۇلت: وزبەك، قىرعىز، تۇرىكمەن، تاجىك، قاراقالپاق، ۇيعىرلاردىكىن قوسىپ ەسەپتەگەندە بىزدىكىنەن 4 ەسە كەم – 3 مىڭعا جەتەر-جەتپەس.

قانداستارىمىز باتالونداردى باسقارۋدا ەرەكشە تانىلدى. وعان مىنا كورسەتكىشتەر دالەل. باتالون كومانديرى – 177, باتالون كوميسسارى (1942-جىلدىڭ قازانىندا جويىلعان باتالون كومانديرىمەن تەڭ لاۋازىم) – 84. وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقتان 20 شاقتى عانا باتالون كومانديرى شىققانى جازىلىپ كەلگەن ەدى.

1941-جىلدىڭ شىلدەسىندە ول لاۋازىمعا تاعايىندالعان باۋىرجان مومىشۇلى – 16-شى، ال، سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىمەن 1945-جىلدىڭ اقپانىندا باتالوندى باسقارۋعا العان ساعادات نۇرماعامبەتوۆ – 171-ءشى بولىپ تۇر. باۋكەڭ تىرىسىندە وسى ءتىزىمدى كورسە، بالاشا قۋانار ەدى...

پولك كومانديرى – 16, پولك كوميسسارى – 10. بريگادا باسشىلىعىندا: كوماندير – 1, اسكەري كوميسسار – 3, كومانديردىڭ ساياسي ورىنباسارى – 2,  ساياسي ءبولىم باستىعى – 7, كومانديردىڭ ساپتىق ورىنباسارى – 5, اسكەري تريبۋنالىنىڭ توراعاسى – 1, اسكەري پروكۋرورى – 1. ديۆيزيا باسشىلىعىندا: كوماندير – 2,  اسكەري كوميسسار – 3, كومانديردىڭ ساياسي ورىنباسارى – 1, ساياسي ءبولىم باستىعى – 2, كومانديردىڭ ساپتىق ورىنباسارى – 2, اسكەري تريبۋنالدىڭ توراعاسى – 1, اسكەري پروكۋرور – 1. «سمەرش» قارسى بارلاۋدىڭ پولك، بريگادا، ديۆيزيا، كورپۋس شتابتارى جاندارىنداعى  جەدەل وكىلەتتىلەرى – 59.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا 87 قازاق وفيتسەرى ۇشقىش بولعان. بۇعان دەيىن وفيتسەر-ۇشقىشتارىمىزدىڭ 10 شاقتىسىن عانا ءبىلىپ، اتاپ كەلگەنبىز.

قازاق حالقىنىڭ 20 وفيتسەر قىزى مايداندا ەرلەرمەن بىردەي جاۋاپتى مىندەتتەردى ابىرويمەن اتقاردى، ەسىمدەرىن تانىتتى. 

-قازاقتان شىققان  وفيتسەرلەردىڭ بىزگە ازىرشە بەيمالىم ەرلىكتەرى تۋرالى دا قولدا بار دەرەكتەرگە سۇيەنىپ ايتىپ بەرسەڭىز.

1942-جىلدىڭ جەلتوقسانىندا قازا بولعان 1-تانك بريگاداسى قۇرامىنداعى ت-34 تانكتەر روتاسىنىڭ كومانديرى، اعا لەيتەنانت جۇماش راحمەتوۆتىڭ ەكيپاجى سول جىلدىڭ تەك شىلدەسى مەن جەلتوقسانى ارالىعىندا جاۋدىڭ 4 تانكىسىن، 15 زەڭبىرەگىن، 36 دزوتىن، 6 مينومەتىن، 19 پۋلەمەتىن جويىپ، 300-گە تارتا جاۋىنگەرى مەن وفيتسەرىن ولتىرگەن.     

ستالينگراد قالاسىنداعى 102.0 بيىكتىك – ماماي قورعانىن فاشيستەر 1942-جىلدىڭ 27-قىركۇيەگىندە يەلەنىپ العان-دى. قالانى باقىلاۋدا وتە ماڭىزدى سانالاتىن ول بيىكتىكتە جاۋدىڭ الماسىپ تۇراتىن مىڭ ادامى - جەڭىل زەڭبىرەكتەرىمەن، مينومەتتەرىمەن، ءتورت جاققا ءىرى كاليبرلى پۋلەمەتتەرى ورناتىلعان دزوت-تارىمەن 62-ارميانىڭ اسكەرلەرىن 3,5 اي بويىنا ۇلكەن شىعىنعا قالدىرىپ، جوعارىعا جولاتپاي قويعان. سول بيىكتىكتى 1943-جىلدىڭ 9-قاڭتارىندا 284-اتقىشتار ديۆيزياسى 1045-اتقىشتار پولكى قۇرامىنداعى 2-اتقىشتار باتالونى (كومانديرى 26 جاستاعى قازاق جىگىتى - لەيتەنانت شامشيت قابدوناسوۆ) ءبىرىنشى بولىپ باسىپ الدى.

1944-جىلدىڭ 26-ماۋسىمىندا 19-گۆارديالىق تانك بريگاداسىنىڭ تانك كومانديرى لەيتەنانت قاسىم سارسەمباەۆتىڭ ەكيپاجى قارسىلاستىڭ 1 تانكىسىن، اسكەري جۇك تيەگەن 16 اۆتوماشيناسىن، 40 ارباسىن، 1 تانككە قارسى زەڭبىرەگىن، 5 پۋلەمەتىن قيراتىپ، 80-گە تارتا اۆتوماتشىلارىن اجال قۇشتىردى. بۇنىڭ ءبارى - ءبىر كۇن ىشىندە.

استراحاننىڭ قازاعى، 4 وردەننىڭ يەگەرى، تانك كومانديرى لەيتەنانت يلياس بەكتەمىسوۆ ەكيپاجىمەن 1944-جىلدىڭ 1-شىلدەسىنەن 1945-جىلدىڭ 1-ناۋرىزى ارالىعىندا، ياعني 8 اي ىشىندە جاۋدىڭ 13 زەڭبىرەگىن، 1 «فەرديناند» وزدىگىنەن جۇرەتىن اۋىر ارتيللەريا قوندىرعىسىن، 22 پۋلەمەتىن، 6 مينومەتىن، 8 اۆتوماشيناسىن، اسكەري جاراق تيەلگەن 16 اربا-شاناسىن تالقانداپ، 185 گيتلەرشىلدى و دۇنيەلىك ەتەدى.

سۋ-76 كومانديرى لەيتەنانت جانعالي بەرقاليەۆ 1944-جىلدىڭ 21-قاراشاسىنان 1945-جىلدىڭ 10-ناۋرىزىنا دەيىن، 3,5 اي ىشىندە اۋىر جارالانىپ ساپتان شىققانىنشا - نەمىستەردىڭ 1 «تيگر» اۋىر تانكىسىن، 1 «فەرديناند» وزدىگىنەن جۇرەتىن اۋىر ارتيللەريا قوندىرعىسىن، 4 ورتا تانكىسىن، 12 زەڭبىرەگىن، 16 پۋلەمەتىن، 8 جۇك اۆتوماشيناسىن قيراتىپ، 100-گە تارتا جاياۋ اسكەرىن جويادى. ول دا 4 وردەنمەن ماراپاتتالعان.

1942-جىلدىڭ 18-مامىرىنان 1943-جىلدىڭ 26-قاڭتارى ارالىعىندا 116-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ 441-اتقىشتار پولكى قۇرامىنداعى پۋلەمەت روتاسىنىڭ كومانديرى اعا لەيتەنانت ساپار ورالبەكوۆ ءبىر ءوزى 750-گە تارتا ءفاشيستى ءولىم قۇشتىرعان، وسى ۋاقىتتا ونىڭ روتاسى 1700 جاۋدى جويعان، ياعني جاۋعا كەلتىرىلگەن مىنا زور شىعىننىڭ 44 پايىزى سونىڭ جەكە ۇلەسىندە.

ۇلى وتان سوعىسىندا قىزىل ارميانىڭ 10 پۋلەمەتشىسى 130-دان ارتىق قارسىلاستى جويعان. ءبىرىنشى ورىندا شەشەن جىگىت حانپاشا نۋراديلوۆ – 920 ادام، 2-ءشى ورىندا - ءبىزدىڭ ورالبەكوۆ (750), 3-5-ءشى تۇرعاندار س.پۋگاەۆ (350), ا.جەجەريا (343), ۆ.چەمودۋروۆ (311). ورالبەكوۆتەن وزگەسىنە تۇگەلىمەن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلگەن.

بۇل كورسەتكىشتى دالەلدەيتىن قۇجاتتار دا قولىمدا.

پولك كومانديرى مايور ەمەليانوۆتىڭ – اعا لەيتەنانت ورالبەكوۆتى وردەنگە ۇسىنعانداعى قولى قويىلعان، ءمورى باسىلعان ماراپاتتاۋ بەتشەسى قولىمدا، ولگەن 750 نەمىس كورسەتىلگەن.

مەندە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى كەڭەستىك جاۋىگەرلەردىڭ ءتۇرلى جوعارى كورسەتكىشتەرى بار. مىسالى، قىزىلوردالىق كىشى سەرجانت تايىمبەت كومەكباەۆ جاياۋ اسكەردەگى اتقىش-جاۋىنگەرلەر اراسىندا 103 جاۋدى ءولتىرىپ، جانە 12-ءسىن تۇتقىنعا الىپ، 9-شى بولىپ تۇر. تاعى ءبىر قىزىلوردالىق مينومەت ۆزۆودىنىڭ كومانديرى، لەيتەنانت دۇيسەنباي شىنىبەكوۆ 1944-جىلدىڭ شىلدەسىندە قازا تاپقانىنشا تەك سنايپەرلىك ۆينتوۆكاسىمەن 172 قارسىلاستى ماڭگىلىككە جەر جاستاندىرعان...

37 وفيتسەر كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاندى. ولاردىڭ ىشىندە تالعات بيگەلدينوۆ بۇل جوعارى اتاقتى ەكى مارتە يەلەنسە، 1945-جىلدىڭ اقپانىندا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتانعان س.نۇرماعامبەتوۆتىڭ باتالونى 14-ساۋىردەن 3 مامىرعا دەيىن قارۋلى 1245 قارسىلاستى ءولتىرىپ، 2217-ءسىن تۇتقىندايدى، 36 پۋلەمەتتى جويىپ، 3 تانك پەن سونشاما وزدىگىنەن جۇرەتىن ارتيللەريا قوندىرعىسىن قيراتادى. بەرلين ىرگەسى مەن ىشىندەگى ۇرىستاردى شەبەر جۇرگىزگەنى جانە جەكە ەرەن ەرلىگى ءۇشىن سول جىلدىڭ 8-مامىرىندا وسى اتاققا ەكىنشى رەت ۇسىنىلادى، بىراق بەرىلمەيدى.

سوعىستا جانە 33 قازاق وفيتسەر كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنىلعانمەن الا الماعان. ولاردىڭ ىشىندە اتقىشتار روتاسىنىڭ كومانديرى قابىش كوكتاەۆ 1944-جىلدىڭ 12-تامىزىندا، سوسىن ەكىنشى رەت 1945-جىلدىڭ 4-اقپانىندا ۇسىنىلعاندا، ورنىنا لەنين جانە «جاۋىنگەرلىك قىزىل تۋ» وردەندەرى بەرىلەدى.

- تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش قورعانىس ءمينيسترى، ارميا گەنەرالى س.نۇرماعامبەتوۆ سوعىستا 20 جاسىندا باتالون كومانديرى، وسى جاسىندا مايور بولعان بىردەن-ءبىر قازاق پا؟

- 20 جاسىندا پودپولكوۆنيك اتقاراتىن لاۋازىمدا بولعاندار 5 باتالون كومانديرى: تولەكەەۆ كاپيات (1942), سىرعاباەۆ قاسىم (1943), قوڭىرباەۆ وراز (1943), وسپانوۆ قابي (1944), نۇرماعامبەتوۆ ساعادات (1945). تولەكەەۆ 21 جاسىندا (1943) پولك كومانديرىنىڭ ساپ بويىنشا ورىنباسارى بولعان، ەكى اپتا جارالى پولك كومانديرىنىڭ مىندەتىن اتقارعان.

20 جاسىندا مايور شەنىن العاندار: تولەكەەۆ ك. (1943 اقپانى), سىرعاباەۆ ق. (1944 اقپانى), نۇرماعامبەتوۆ س. (1945 اقپانى). 

- عاجاپ ەكەن. بۇل بەس ادامنىڭ اتى-ءجونىن ەلىمىزدەگى وفيتسەرلەر دايىندايتىن وقۋ ورىندارىنىڭ كورنەكتى جەرىنە جازىپ، سۋرەتتەرىمەن ءىلىپ قويۋ كەرەك.

- ءامىرجان، ۇسىنىسىڭىز وتە ورىندى. مەكتەپتەردەگى باستاپقى اسكەري دايىندىق پانىنە دە قوسقاندى ءجون سانايمىن.

- ون تومدىعىڭىز وتكەن جىلى اتىراۋداعى «اعاتاي» باسپاسىندا جارىق كوردى. وعان مەملەكەتتىك تۇرعىدا قولداۋ كورسەتىلمەگەنىن دە بىلەمىن. ال، ەندى بۇرىنعىدان كولەمى 2,5 ەسە كوپ، قازاق ەلى ءۇشىن اسا قاجەتتى، زور ماڭىزى بار،  تاياۋدا عانا جازىپ بىتىرگەن 25 تومدىق كىتابىڭىزدىڭ باسىلۋى شەشىلگەن بە؟

- «اعاتاي» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى، بەلگىلى قالامگەر قويشىعۇل جىلقىشيەۆ قاراجات تابۋعا جۇمىستانۋدا، جاقىندا استاناعا بارىپ كەلدى. «اقشا جاعى قيىنداپ كەتتى، كورەرمىز» دەپ شالا ۇمىتتەندىرۋشىلەردەن وڭدى ناتيجە بولار-بولماسىن بىلمەيمىن. رەسەيدىڭ ەكى ايماعىنداعى قازاق قاندى ازاماتتار بيىلعى كوكتەمدە قازاقستان ۇكىمەتى قولداماعان جاعدايدا وزدەرى شاعىن تارالىممەن شىعارۋعا ىنتا بىلدىرگەن...

- الدىڭعى 10 توم دا وسال ەمەس، 8 مىڭنان استام قانداس مايدانگەر-وفيتسەرلەرىمىزدى ەنگىزدىڭىز. سونىڭ ناتيجەسى قانداي، كىتاپ شىققالى ءبىر جارىم جىلدان استى عوي، ءوزى. مەكتەپتەن باستاپ ارنايى ورتا، جوعارى وقۋ ورىندارى تۇگەل الدى ما؟ اسكەري وقۋ ورىندارى مەن بولىمشەلەرى شە؟ ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگاندار وسى كىتاپتى تاراتۋعا اتسالىستى ما؟ پاتريوتتىق تاربيەدە ەرەكشە ورىنى بار، ءبىر ەمەس، بىرنەشە عاسىر بويى ۇرپاقتارىمىز پايدالاناتىن قولداعى، قيىندىقپەن جيناقتالعان تاريحي مۇرانىڭ قادىر-قاسيەتىن ءبىلىپ، سونى حالىققا جەتكىزۋگە مۇرىندىق بولدى ما، جۇمەكە؟

- تۇساۋكەسەر سەناتور سارسەنباي ەڭسەگەنوۆتىڭ ارقاسىندا استانادا جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى. ول ءبىر اي بۇرىن اتىراۋدا مەنىمەن ارنايى كەزدەسىپ، تۇساۋكەسەردى پارلامەنتتىك دەڭگەيدە وتكىزۋگە ۇسىنىس جاساعان. وعان پارلامەنتتىڭ قوس پالاتاسىنان 13 دەپۋتات، مينيسترلىكتەر وكىلدەرى، عالىمدار، اسكەريلەر قاتىستى، 120 ورىندىق زالعا 30 كۋرسانت سىيماي قالدى.  پارلامەنت دەپۋتاتتارى ق.سۇلتانوۆ، س.ەڭسەگەنوۆ، سولاردىڭ قاتارىنداعى قوس گەنەرال-لەيتەنانت ب.ەرتاەۆ پەن ا.تاسبولاتوۆ، بەرليندى العان اتقىشتار ۆزۆودىنىڭ كومانديرى، «جاۋىنگەرلىك قىزىل تۋ» وردەنىنىڭ يەگەرى، 92 جاستاعى قادەن بەكەنوۆ، ت.ب. ءسوز سويلەدى. ەڭسەگەنوۆ مىرزا مەنىڭ بۇل كىتاپتى 4,5 جىل دايىنداۋىمدا مەملەكەتتەن ەش قارجى الماستان، ونىڭ 30-40 ميلليونداي تەڭگەسىنىڭ قازىنادا قالۋىنا جاعداي تۋعىزعانىمدى مىنبەدەن قاداپ تۇرىپ ايتتى.

بىلتىرعى قىركۇيەكتە قورعانىس ءمينيسترى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ ۇيىمە ريزاشىلىق حاتىن جىبەردى.

ەلىمىزدە وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ، ونى قورعاۋشىلارعا قۇرمەتتىڭ مەملەكەتتىك تۇرعىدا پاتريوتتىق تاربيەنىڭ جوققا جاقىنداپ قالعانى جانىما باتادى. بىردە-ءبىر اكىم وزدىكتەرىنەن كىتاپقا سۇرانىس جاسامادى. ءبىلىم سالاسىندا دا سولاي. ەشكىم مەنى اۋديتوريالىق كەزدەسۋ وتكىزۋگە شاقىرعان جوق. مەكتەپتەر مەن كوللەدجدەردە باستاپقى اسكەري دايىندىق ءپانى بار. اسكەري قارۋدى شاشىپ تاستاپ، قايتا جيناۋدى تەرروريستەردىڭ بالالارى دا بىلەدى، وتانسىز ولارعا پاتريوتتىق ءتالىم-تاربيەنىڭ قاجەتى جوق.

- قىزىق ەكەن! امالسىز ءبىر سالىستىرۋ جاسايىنشى. ءسىز ەكى كىتاپتى بەس جىلدان استام ۋاقىت تاپجىلماي وتىرىپ، كوز مايىن تاۋىسىپ جازدىڭىز. قانشاما ۋاقىت، قىرۋار ەڭبەك! ال سول سياقتى ءتورت جىلدا ءبىر وتەتىن وليمپيادا جۇلدەگەرلەرىنە 250 مىڭ دوللاردان باستاپ، سىياقى بەرىلىپ جاتادى! سوندا بۇل ۇكىمەت كىتاپ شىعارۋعا بولىنەتىن قارجىنى ەسەپتەگەندە ءسىز جازعان وسىنداي، ەنتسيكلوپەديالىق سيپاتتاعى، ءاربىر مەكتەپتىڭ، كىتاپحانانىڭ، ءاربىر مايدانگەردىڭ ۇرپاعىنىڭ ءۇيىنىڭ تورىندە تۇرۋعا لايىق كىتاپقا قاجەت قارجىنى قاراستىرماعانى ما؟! كەرەك بولسا، بۇل كىتاپتىڭ قالاماقىسى دا بولۋى كەرەك قوي!

-ءيا، ول كىتاپقا مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ بولماعاسىن، سول كەزدەگى وبلىس اكىمى باقتىقوجا ىزمۇحامبەتوۆتىڭ دەمەۋشىلەر ىزدەۋىنە تۋرا كەلدى. وسى جولى قالاي شەشىلەتىنىن ءبىر اللا بىلەدى...

ۇلى اباي ايتقان: «سەن دە ءبىر كىرپىش دۇنيەگە، كەتىگىن تاپ تا، بار، قالان»، مەملەكەتىمدەگى ءبىر كەتىكتى بىتەگەنىمە، وتانىما، حالقىما قاجەتتى ءىستى تىندىرعاسىن مارقايىپ ءجۇرمىن...

 -اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان ءامىرجان قوسانوۆ

الماتى-اتىراۋ-الماتى،  13 قازان 2016 جىل

abai.kz