اسكەري دەموكراتيالىق قوعام ورناتقان اتتىلاردىڭ بۇگىنگى مادەنيەتىندە اسكەري-تاكتيكالىق ويلاۋ سيپاتى مەن ونىڭ ۇلگىسى قانشالىقتى جانە قانداي كورىنىستە ساقتالعان دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ ماڭىزدى. بۇل جاۋاپتى ىزدەستىرۋ بارىسىندا ءبىز اتتىلار قوعامىنا (كوشپەندىلەر) تيەسىلى زەردەلىك ويىنداردى زەردەلەۋ بارىسىندا قىزىق جايتتارعا تاپ بولعانىمىزدى وسى بايانداما اياسىندا جاريا ەتپەكپىز.

زەردەلىك ويىنداردى زەرتتەۋشىلەر شاحماتتى – ۇندىگە، گونى – قىتايعا، ناردتى – پارسىعا، دويبىنى – گرەككە، ال ماڭعالاتەكتەس ويىنداردى افريكالىق-تۇراندىق ورتاعا تەليدى. سويتەدى دە بۇلاردى وسى ورتالارداعى قالىپتاسقان ويلاۋ جۇيەسىنىڭ سيپاتى مەن ۇلگىسى رەتىندە قاراستىرۋعا بولاتىندىعىن ايتادى.  ال، ۋكراينالىق دەنە تاربيە ءپانىنىڭ مۇعالىمى ەۆگەني كادنيكوۆتىڭ زەرتتەۋىنە [1] قاراعاندا، قيعاشجۇرىستى دويبىنىڭ شىعۋى ساقتارعا ءتان كورىنەدى (سۋرەتتە). قيعاشجۇرىستى دويبىنى ويناۋعا ساق ساربازدارى بارىنشا قۇمارتقان. ونىڭ ءمانى – ساربازدىڭ مەحانيكالىق ءارى لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن قاربالاس جاعدايدا شۇعىل ارەكەتكە داعدىلاندىراتىن سايمان بولعاندىعىندا.   

بىزگە جەتكەن تاريحي اقپارات [2] بويىنشا ەجەلگى ساقتاردىڭ ساپتاعى ەڭ تومەنگى اسكەري بولىگى 9 ساربازدان تۇرعان: بەس ادامدىق ارتقى شەپتىڭ قاق ورتاسىندا توعىزباسى جايعاسقان، ونىڭ الدىن قالقالاپ تورتتىك سارباز  شايقاسقان. بۇدان ءبىز توعىزدىق ساننىڭ اسا ءبىر كيەگە ءتان ەكەندىگىن عانا ەمەس، ونىڭ باستى رۋحاني ءارى باسشىلىق رولدە بولعاندىعىن بايقايمىز. مايدانداعى بۇل اسكەري جايعاسۋدان حابارى بار گرەكتەر توعىزباسىن ءولتىرۋدىڭ تاكتيكاسىن جاساپ، ونى ىلعي دا ەڭ الدىمەن ءولتىرۋ ارقىلى ساق اسكەرىن تۇيىققا تىرەگەن. ساقتاردىڭ بۇل اسكەري تاكتيكاسى قۇپيا تۇردە قالىپتاسقان اسكەري قۇرامى قوس قاتارعا ورنالاسقان 9ح9 ولشەمدى تىكەجۇرىستى دويبى ويىنىندا كورىنىس تاپقان. سول كەزدە ساقتار دويبىسىندا 17 جاي سارباز جانە ءبىر سارداردان تۇراتىن ويىن ەرەجەسى كەڭ تارالىپتى. گرەكتەردىڭ تاكتيكاسىنا قارسى ءبىر بىرىنە قارسىلاس كولدەنەڭ تورتجولاقتى جانە ءبىر بوس جولاقتى ويىن تاقتاسىن وزگەرتۋ ارقىلى كەمەڭگەر  اناقارىس اسكەري مايداندى جەتىلدىرۋدى ۇسىنعان. ە.كادنيكوۆتىڭ ەجەلگى جازبالاردان كەلتىرۋى بويىنشا، ب.د.د. 596 ج. اناقارىس ەجەلگى وليمپيادا ويىندارىنا العاش رەت قاتىسىپ، گرەك دويبىشىلارىن ۇتىپ، ساق دانىشپانى ەجەلگى گرەكياداعى ءوزىنىڭ ءمارمار ءمۇسىنىن قويعىزۋعا ەڭبەك سىڭىرگەن اتتىلاردىڭ اراسىنان شىققان بىردەن ءبىر دالالىق جىگىت ەكەندىگى ءمالىم. اتينا (افينى) قالاسىندا ءجيى بولاتىن [2]  اناقارىس ايگىلى گرەك بيلەۋشىسى سولونمەن كەزدەسىپ، بۇگىنگى شاحماتتىڭ تۇپكى نۇسقاسى - ەلليندىك دويبى تاقتاسىن ويلاپ تابادى. اتالمىش تاريحي جايت دويبى تۇرلەرىنىڭ ءبىر تانىمنان تۋىنداعانىنا مەڭزەيدى جانە دويبى بىتكەن گرەكتىكى دەگەن تۇجىرىمدى جوققا شىعارادى.

بۇل دويبى قيعاشجۇرىستى بولىپ كەلەدى جانە ويىن الاڭى ايقىشتالعان ءجۇرىس جولىمەن تورتكە بولىنگەن. دويبى تاقتاسىنىڭ تۋىنداۋىنا مىناداي حيكايا نەگىز بولعان: اناقارىس بابامىز ساۋلى پاتشا اعاسىنا قالىپتاسقان اسكەري ستراتەگيا مەن تاكتيكادان مۇلدەم بولەك جاڭاشا ۇرىس جۇرگىزۋ ءتاسىلىن ۇسىنعان. ادەتتە اتتىلى ساربازدار ءبىر بىرىنە تۋرالاي شاۋىپ ماڭداي تىرەستىرە شابۋىلعا بەتپە بەت اتتانعان. اناقارىس قارسىلاستاردىڭ بۇلايشا بەتپە-بەت كەلۋىن دوعارۋدى ۇسىنىپ، اتتىلى ساربازدىڭ ماڭدايىن 45 گرادۋسقا بۇرىپ قيالاي شابۋدى ءجون سانايدى.  بۇنى تەڭىز اسكەري تىلىمەن «گالسپەن جىلجۋ» دەيدى، ياعني قيالاي شاپقان سارباز قارسىلاستىڭ تۋرالاي ورنالاسقان قاتارىن قاپتالدان الىپ سيرەتۋگە مۇمكىندىك الادى. جانە دە ساربازدار بەس قارۋدى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاپپاي ءبىر پارمەنمەن قولدانۋ كەرەك بولعان: اۋەلى  ساداق تارتىلادى، سوسىن نايزا جۇمسالادى، ودان كەيىن سۇڭگى لاقتىرۋ مەن ايبالتا. جاۋعا جاقىنداعان ساقتار قويىن-قولتىق ۇرىسقا كىرىسىپ، سويىل مەن قىلىشتى ىسكە قوسقان.ءسويتىپ، ۇرىس دالاسىنىڭ ويىن تاقتاسىنا ءتۇسىرىلۋى دۇنيەگە قيعاش ءجۇرىستى ءۇش ءتۇستى دويبىنى اكەلگەن. اناقارىستىڭ بۇل تاكتيكاسى مەن ستراتەگياسى جاۋدىڭ زارەسىن ۇشىرعان.

ساقتاردىڭ جويقىن باتىرلىعى مەن جاۋگەرلىگى بۇگىنگە جەتكەنمەن، ونىڭ سىرى اناقارىستىڭ قۇپياسىندا ەكەنىن ەشكىم بىلمەگەن.سەبەبى، بىزگە جەتكەن اڭىزدارعا سەنسەك، اناقارىس پاتشالىق ساربازدار، ياعني توعىزباسىلارىنا ءۇشتۇستى وسى دويبىنى ويناتىپ، اقىل-وي داعدىلارىن شىڭداعان. بۇدان سوعىس تاكتيكاسى مەن ونىڭ دويبىلىق ۇلگىسىنىڭ قۇنىن جاقسى سەزگەن ساق پاتشاسى ويىن تاقتاسى مەن ەرەجەسىن قۇپيا رەتىندە جاريالاپ، ونىمەن تەك ساربازداردى ويناتقان، ديبىنىڭ بىلايعى جۇرتقا تارالۋى مەن اشىق وينالۋىنا قاتاڭ تىيىم سالعان. جانە اناقارىسقا بارلىق قولباسىلارىن ۇيرەتۋگە بۇيرىق ەتكەن. وسىلايشا ساقتاردىڭ اسكەري-تاكتيكالىق ويجۇيەسى تاقتاعا ءتۇسىپ، استىرتىن زەردەلىك سپورتقا ۇلاسقان. بالكىم، سوندىقتان دا بولار بۇل دويبى ويىن رەتىندە تارالماي، جۇمباق كۇيىندە قالعان كورىنەدى.

اناقارىسقا دەيىن ساقتاردىڭ اسكەري قولىنىڭ [2]  تومەنگى بولىگى توعىز ساربازدان تۇرعان جانە مايداندا توعىزباسىنىڭ ەكى جاعىن الا ءتورت سارباز ورنالاسقان. اناقارىس اۋەلى توعىزدىقتى ەكى قاتارعا ءبولىپ، الدىنا تورتەۋ، سوڭىنا بەسەۋىن ورنالاستىرعان. اعا سارباز ەكىنشى قاتاردىڭ قاق ورتاسىندا بولعان. كەيىن ول اسكەري بولىمشەنى ءۇش قاتارعا ورنالاسقان 14 ساربازدان جاساقتايدى: ءبىرىنشى قاتاردا – بەس سارباز، ەكىنشى قاتاردا – تورتەۋ جانە ۇشىنشىسىندە – بەس سارباز. ءسويتىپ، توعىزباسى ءۇشىنشى قاتاردىڭ قاق ورتاسىندا بولادى. كەيىن وسى تاكتيكاعا سايكەس ساق ساربازدارى قۇمارتا وينايتىن ەكىتۇستى دويبىنىڭ 9ح9 ولشەمى وزگەرىپ، ءۇش قاتارلى 5:4:5 تۇرىندەگى دويبى تاستارىنىڭ جايعاسۋى تۇزىلگەن. ال ەرەكشە مۇمكىندىگى بار دويبىداعى بي تاقتادا تۇپكى قاتارداعى ورتادا جايعاسادى. وسىلايشا بولاشاق شاحمات تاستارىنىڭ جايعاسۋ تارتىبىنە العىشارتى جاسالعان كورىنەدى.

اناقارىس دويبىسىنىڭ اتتىلاردىڭ اسكەري-تاكتيكالىق ويلاۋ جۇيەسىنىڭ كورىنىسى ەكەندىگىندە شاك جوق. ال بۇگىندە پايدا بولعانىنا كەمى 4 مىڭ جىل بولعان توعىزقۇمالاق ويىنىنا قاراپ، بۇل ويىننىڭ اناقارىسقا دەيىنگى قالىپتاسقان اتتىلى قوعام مادەنيەتىنىڭ تانىمدىق-فيلوسوفيالىق ءارى اسكەري-تاكتيكالىق ويجۇيە ەكەندىگىنە كوز  جىبەرگەن دۇرىس.

بىرىنشىدەن، بۇل اناقارىسقا دەيىنگى توعىزباسىدان تۇراتىن [1,2]  ساقتاردىڭ اسكەري قۇرىلىمىن ەسكە سالادى.

ەكىنشىدەن، توعىزقۇمالاق ويىنى قازاقتاردا ءحىح عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن «توعىزات» دەپ اتالعان. بۇعان پاتشالىق رەسەيدىڭ شەندىسى ءارى قازاق-قىرعىزدىڭ ەتنوگرافيالىق مۇرالارىن زەردەلەگەن توقماق قالاسىنىڭ ءامىرشىسى گ.س. زاگرياجسكيدىڭ [3] 1874 جىلى  «تۋركمەنسكيە ۆەدوموستي» جۋرنالىندا جارىق كورگەن «بىت كوچەۆوگو ناسەلەنيا دولين چۋ ي سىر-داري» جيناعىنداعى «توعىز ات» ماقالاسى كۋا. ويىننىڭ توعىزات اتالۋى ونىڭ اسكەري سيپاتىن تانىتادى. ويتكەنى كوشپەلى جۇرتتىڭ تانىمىندا اتتىلى ادام عانا اسكەر، قارۋلى كۇش سانالعان جانە دە توعىز ات ويىنىنىڭ ءار تاسى ساربازدىڭ رولىندە دەپ ۇققان ابزال.

ۇشىنشىدەن، توعىزقۇمالاقتىڭ تاقتاسى اسكەري دەموكراتيالىق مەملەكەتتىڭ جۇيەسىن تانىتادى: ەجەلگى تانىم بويىنشا كيەلى 9 سانىنا يەك ارتقان اتتىلىلار قوعامى باستى شەشۋشى ءماندى 9 سانىمەن سيپاتتاعان دا، مەملەكەت قۇرۋشى ەلدەر/تايپالار سانىن دا توعىزبەن ەسەپتەگەن. وسىدان كەلىپ، توعىز وعىز، توعىز وبا، توقسوبا ۇعىمدارى ورنىققان. توعىز تايپانىڭ بىرىگىپ ءبىر حاندىق قۇراتىنىنان توعىزقۇمالاق تاقتاسىنداعى ءار تاراپقا ءتان سانى توعىز ءوتاۋ/ۇي اتالاتىن ويىن قۇرىلىمى دا ماقۇلدايدى.

تورتىنشىدەن، توعىزقۇمالاق ويىنىنىڭ باستى تەرميندەرى مەن اتاۋلارى اتتىلار قوعامىنا تيەسىلى، اسىرەسە جىلقىنى دارىپتەيدى. تومەندەگى كەستەدە بەرىلگەن وتاۋ اتاۋلارىنان [4,17-21]، [5,12] اتتىلى قوعامنىڭ ويلاۋ جۇيەسىن عانا قاناعاتتاندىراتىن سوزدىك قوردى بايقاۋعا بولادى.

ويىندا بارلىق وتاۋى قۇمالاقسىز قالعان ويىنشىنىڭ اۋىر جاعدايىن «اتسىراۋ» ۇعىمىمەن بىلدىرەدى، بۇل – اتسىز قالىپ جاياۋ قالۋ، ساربازدىق مارتەبەدەن اجىراۋ دەگەندى بىلدىرەدى. ءتىپتى، ويىن كەزىندەگى ءجۇرىستىڭ «كوشۋ» ەتىستىگىمەن ايتىلاتىنى دا [6,537]  توعىزاتتىڭ «كوشپەلى» بولمىسىن اشا تۇسەدى. سايىپ كەلگەندە توعىزات ويناۋشى قوس تاراپ، توعىز تايپالىق ءاربىر حاندىقتىڭ تاقتا بەتىندەگى تالاسى بولىپ تابىلادى. ەندەشە ويىننىڭ بار مازمۇنى اتتىلى، كوشپەلى قوعامدى دارىپتەۋىمەن ماڭىزدى، قۇندى جانە قىزىقتى.

ءبىز كەلتىرگەن توعىزقۇمالاقتىڭ اتتىلار مادەنيەتىنىڭ اسكەري-تاكتيكالىق ويلاۋ سيپاتى مەن ۇلگىسىن كورسەتەتىن ءىشىنارا نىشاندارىنا قوسا    توعىزاتتانۋشى ماقسات شوتاەۆتىڭ [6,513] مىنا پايىمىن كەلتىرە كەتۋگە بولادى: «...توعىزقۇمالاقتا ءجۇرىس باعىتقا نەگىزدەلگەندىكتەن، شىنداپ كەلگەندە بەتپە-بەت سوعىسۋ جوق. ويىن ەرەجەلەرىنە كونەدەگى عۇنداردىڭ سەنىمى اسەر ەتكەن. سونداي-اق توعىزقۇمالاق ويىنىندا عۇنداردىڭ تاڭداپ العان سوعىسۋ ستراتەگياسىنا سايكەس، تاكتيكالارى دا كورىنىس تاپقان. ماسەلەن، شابۋىلداۋ، قورعانۋ، تورۋىلداۋ، نەگىزگى كۇشتەردى ارتقى كۇشتەردەن ءبولىپ تاستاۋ، جاۋلارىن ءوز جەرىنە تەرەڭدەي ەنگىزۋ ارقىلى تۇتقيىلدان شابۋىل جاساۋ جانە ت.ب.»

قورىتا كەلگەندە، توعىزات  پەن اناقارىس دويبىسى  ءبىرىن ءبىرى تولىقتىراتىن  اتتىلى تۇركىلەردىڭ مادەني-تانىمدىق قۇندىلىعىن بويىنا سىڭىرگەن  اسكەري-تاكتيكالىق ويلاۋ سيپاتى مەن ۇلگىسى مەنمۇندالاپ تۇرعان قۇندى جادىگەرى ەكەنىنە نازار اۋداراتىن ۋاقىت جەتتى دەگىمىز كەلەدى.              سەرىك ەرعالي، مادەنيەتتانۋشى،

پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى

دەرەككوزدەر

1.  شاشەچنىە ارابەسكي  / ە.ا. كادنيكوۆ. - سيمفەروپول : ارابەسكي، 1997. - 319 س. - ISBN 966-95041-0-4 

2.  ۆ. لاتىشەۆ. يزۆەستيا درەۆنيح پيساتەلەي و سكيفي ي كاۆكازە.

3.  گ.س. زاگرياجسكي. بىت كوچەۆوگو ناسەلەنيا دولين چۋ ي سىر-داري. «تۋركمەنسكيە ۆەدوموستي»,1874 گ.، №29.(پريۆەدەنو پو 531 سترانيتسە كنيگي "يگرى نارودوۆ سسسر", 1933 گ.،"پوليگرافكنيگا", گ. لەنينگراد، 563 ستر.)

4.  سۇلتانبەكوۆ ت. شاحمات، دويبى، توعىزقۇمالاق. – الماتى: قازاقستان، 1967.

5.  وروزوباكوۆ ت.، چىلىموۆ ا. توگۋز كورگوول. – بيشكەك، 1997.

6.  تۇركولوگيالىق زەرتتەۋلەر. جاۋاپتى رەداكتور ساعيدولدا گ. – استانا، «سارىارقا» باسپا ءۇيى، 2012. – 560 ب. 

7.  ا.ماشانوۆ. ءال-فارابي. «جازۋشى»، 1970 ج.245 بەت.   

8.  ءا.اقشوراەۆ. «توعىزقۇمالاق»، «قازاقستان» باسپاسى، 1979 ج. – 204 بەت.

9.  ماككەي ە. درەۆنەيشايا كۋلتۋرا دولينى يندا. – م.:يزد.ينوستراننايا ليتەراتۋرا، 1951. – س.125

10.  ءا. اكشوراەۆ، ن.جۇنىسباەۆ«توعىزقۇمالاق». – الماتى، «مەكتەپ»، 1980

11.  كراسنوۆ ا.ن. وچەرك بىتا سەميرەچەنسكيح  كيرگيز.(يزۆەستيا رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا). وبشش.23 توم،1887.

12.  امانجولوۆ س. توعىزقۇمالاق. – ا.، 1936. قازاقشا جانە ورىسشا.

13.  كارۋتتس ر. سرەدي كيرگيزوۆ ي تۋركمەنوۆ ۆ مانگىشلاك. س-پەتەربۋرگ، يزدانيە ا.ف.دەۆرىەنە، 1910.

14.  Popova A.، Deledicq A. Wariet Solo: Le Jeu de Calcul African. Cedic, Paris (France), 1977.

15.  شيلياەۆ ا.،  توگىز-كۋمالاك. كازاحسكايا يگرا - سۆيدەتەلستۆو زاروجدەنيا دەسياتيريچنوي سيستەمى سچيسلەنيا - http://thaichess.narod2.ru/shahmatnie_legendi/nagrada_izobretatelyu/

Abai.kz