ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا 25 جىل، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە 30 جىل تولىپ وتىر. ارينە، تاريح ءۇشىن 25 جىل ءبىر عانا مەزەت، بىراق از دا ەمەس. جاس ەلگە، جاس ۇلتقا ءوزىنىڭ تاۋەلسىز ەكەنىن كورسەتۋگە جەتەرلىك ۋاقىت.  25 جىل ءبىر ۇرپاقتىڭ دۇنيەگە كەلىپ، ازات ەلىنىڭ ومىرىنە ارالاسىپ، ازاماتتىق ىستەر اتقارىپ ۇلگەرەتىن مەزگىل.

....25 جىل تاۋەلسىز ەل اتانساق تا ەلىمىزدىڭ نەگىزى بولىپ وتىرعان، وسى ەلدىڭ دىڭگەگى، مەملەكەت قۇراۋشىسى سانالاتىن قازاق ەكەنىن اشىق ايتۋعا ەندى عانا باتىلىمىز جەتىپ كەلەدى.  بىراق، قازاققا، قازاقتىڭ ۇلتشىلدىعىنا بايلانىستى ماسەلەلەردە ءالى كۇنگە دەيىن بۇرىنعى كوممۋنيستىك-بولشەۆيكتىك كوزقاراستان شىعا الماي كەلەمىز. ءالى كۇنگە دەيىن  «ۇلتتىق مەملەكەت» دەگەن سوزدەن زارەمىز قالماي قورقادى. ۇلتتىق ساياساتىمىزدا «قازاقستاندىق ۇلت» دەگەندى سىڭىرۋگە بارلىق كۇش سالىنۋدا. «ۇشتىلدىلىك» ساياساتى مەملەكەتتىك ءتىلدى اياققا باسىپ زورلاپ ەندىرىلۋدە.  تاۋەلسىزدىكتىڭ تاريحىنا، ۇلت تاريحىنىن شەجىرەسىنە قاۋىپ ءتونىپ كەلەدى. شيرەك عاسىر عانا بۇرىن بولعان تاريحي دەرەكتەردى جوققا شىعارۋ، بۇرمالاۋشىلىق ارەكەتتەرى جاسالىنۋدا. ونىڭ ءبىر كورىنىسى – تاريحىمىزدىڭ تەك 1991 جىلدان باستالاتىن كەزەڭىنە ەرەكشە ماڭىز بەرىلۋى، ەلىمىزدىڭ كەڭەستىك كەزەڭدەگى تاريحىنىڭ بۇرىنعى بولشەۆيكتىك-كوممۋنيستىك سيپاتتاعى باسىمدىقتا  باياندالۋى. تاۋەلسىزدىك قارساڭىنداعى قوعامدىق-ساياسي احۋال نەگىزىنەن ءورىستىلدى دەرەك كوزدەرىنە سۇيەنىپ جازىلۋدا. سول كەزدەگى تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلىس تەك ءبىر ادامنىڭ تاراپىنان عانا بولعان، باسقالار بەيتاراپ بولعان، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن ساياسي-قوعامدىق ۇيىمدار بولعان، بىراق ەش اسەرى بولماعان دەگەن ۇستانىم باسىمدىق تانىتادى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازىر قازاقتىڭ ۇلتشىلدىعىنا، ءوز ۇلتى مەن ەلىنە شىنايى ادال قىزمەت ەتەمىن دەگەن ۇلت  پاتريوتتارىنا دەگەن جەك كورىنىستى اشىق قولدايتىن ساياساتتىڭ  جاڭا كەزەڭى باستالىپ كەلەدى... مىنە، وسىلاي 70 جىل بويى تاياق جەگەن قازاقتىڭ ۇلتشىلدىعى ەل تاۋەلسىزدىك العان سوڭ قايتا جاندانۋىنىڭ ورنىنا ونىمەن كۇرەس قايتا باستالدى.

«قازاق ۇلتشىلدىعىمەن» كۇرەسۋ سوناۋ الاش قايراتكەرلەرىنەن باستالىپ، ۇلتىمىزدىڭ ۇلى تۇلعالارى وتىزىنشى جىلدارى اتىلسا، ونىڭ ەكىنشى كەزەڭى وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارى جالعاسىپ، بەكماحانوۆ باستاعان تاريحشى عالىمدار مەن ادەبيەتشىلەرمەن كۇرەسكە سوزىلدى. قازاق ۇلتشىلدىعى 86-ى جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىمەن قايتا ويانعانى سول ەدى، سول زاماتتا  «قازاق ۇلتشىلدىعىمەن» كۇرەسۋ جاڭا كۇشپەن جالعاسىپ ونىڭ ءتۇپ-تۇقيانىنا دەيىن  قۇرتۋ ماقساتى قايتادان جولعا قويىلدى.  قۇدايعا شۇكىر، قازاق ۇلتشىلدىعىنان ۇرپاقتار قالعان ەكەن، ونىڭ جالعاسى 90-ى جىلعى قۇرىلعان «ازات» قوزعالىسىمەن قايتا وياندى.

ءار مەملەكەتتىڭ تاريحى – سول ەلدىڭ، حالىقتىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ساياسي كۇرەسىنىڭ تاريحىمەن وزەكتەس كەلەدى. سول كۇرەستىڭ بارىسى مەن ناتيجەسى، ونى باسقارعانداردىڭ ەڭبەگى مەن ساياسي ۇستانىمدارى، ازاماتتىق ءىس-ارەكەتتەرى، ءبىلىم دەڭگەيى، قيمىل-ارەكەتتەرىنىڭ سول كەزگە ساي ومىرشەڭدىگىنە بايلانىستى.

وسى تۇرعىدان ەلىمىزدە 80-ءى جىلداردىڭ اياعى مەن 90-ى جىلداردىڭ باسىندا قۇرىلعان العاشقى دەموكراتيالىق قوزعالىستار مەن ۇيىمدار – «قازاق ءتىلى»، «ازات»، «جەلتوقسان»، «الداسپان»، تامشى» سياقتى ت.ب. ۇيىمدار سول ءبىر وتپەلى كەزەڭدە ەلىمىزدىڭ بولاشاق دەربەس سىرتقى جانە ىشكى ساياساتىن ايقىنداۋعا، ونى جۇزەگە اسىرۋعا تىكەلەي ارالاستى.

سول كەزدەگى ساياسي-قوعامدىق وي-پىكىردىڭ قوزعاۋشىسى بولدى. ولار وسى كەزەڭنىڭ بىردەن-ءبىر ساياسي كۇشتەرىنە اينالدى، ونداعان ساياسي قايراتكەرلەردى تاربيەلەپ، ولاردى اتاقتى قوعامدىق-ساياسي قايراتكەرلەر دەڭگەيىنە كوتەرىپ، شىڭداپ ءوسىردى. اتاپ ايتار بولساق، سابەتقازى اقاتاي، ميحايل ەسەناليەۆ، باتىرحان دارىمبەت، سايىن شاپاعاتوۆ، ح. قوجاحمەت جانە تاعى باسقالار.

قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ سوڭعى ءىرى وكىلدەرى  – «ازات» قوزعالىسىنىڭ ازاماتتارى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ  كوپتەگەن ساياسي-قۇقىقتىق، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك يدەيالارىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە (وزگەرتىلگەن تۇرىندە بولسا دا), قازىرگى قازاقستاننىڭ زاڭ شىعارماشىلىق جانە پراكتيكالىق قىزمەتتەرىندە كورىنىس تاپتى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ كەپىلى تەك ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ ەكەندىگىن «ازات» العاش بولىپ ايتتى. «ازات»  -  «جاڭارعان وداق»، «جاڭارعان فەدەراتسيا» سەكىلدى يمپەريانى ساقتاپ قالۋدى كوزدەگەن جالعان ۇراندارعا قارسى شىقتى، 1991 جىلعى 17 ناۋرىزداعى كوممۋنيستەر ۇيىمداستىرعان «وداقتى ساقتاپ قالايىق» اتتى رەفەرەندۋمعا قارسى ۇگىت جۇرگىزدى.

«ازات» قوزعالىسىنىڭ وكىلدەرى تاۋەلسىزدىكتىڭ قارساڭىندا جانە ودان كەيىن دە «الاش» كوسەمدەرى ۇلگى كورسەتىپ باستاپ بەرگەن ساياسي اعارتۋشىلىق، دەموكراتيالىق باعىتتاعى قازاق حالقىن ساۋاتتاندىرۋ جۇمىستارىن توقتاتپاي جالعاستىرا بەردى.

سىندارلى ساتتەردە اتقا قونۋعا دا دايىن ەكەندىگىن كورسەتتى. «ازاتتىڭ» تاريحتا اتى قالار ءبىر ەڭبەگى  - 1991 جىلعى تامىز وقيعاسى كەزىندە، قازاق بيلىگى داعدارىپ قالعان  جاعدايدا نازارباەۆتى قولداپ،  وعان قۋات، جىگەر بەرۋى. «ازاتتىڭ» وسى جاقسىلىعىن ەلباسى نەگە ۇمىتادى ەكەن؟ «ازات» تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، ەل تاۋەلسىزدىگىن قولداماعان، قارسى شىققان ىشكى جانە سىرتقى قارسىلاستارىنا، شوۆينيستىك باعىتتاعى ورىس-كازاك ۇيىمدارىنا قارسى وركەنيەتتى تۇردە كۇرەس جۇرگىزە ءبىلدى.

1991 جىلى 13-16 قىركۇيەكتە ەل باسىنا قاتەرلى كۇن تۋدى. ورال قالاسىندا ورىس كازاكتارى بۇكىل رەسەيدەن جينالىپ، ءدوڭايبات جاساپ،  رەسەي يمپەرياسىنىڭ  300 جىلدىق مەرەكەسىن وتكىزىپ ارانداتۋ جاساماق بولعاندا، ازاتتىقتار مۇنداي شەكتەن اسقان قورلىقتى، مازاق ەتۋدى ەرەكشە شىدامدىلىقپەن، جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، كوزدەرىنەن جاس توگىلىپ، ءتىلىن تىستەپ، سابىرلىق كورسەتىپ قارسىلىق جاسادى. ويتپەگەن جاعدايدا، سىلتاۋمەن قان توگۋگە يتەرىپ، اسكەر كىرگىزبەك بولعان ورىس كازاكتارىنىڭ يمپەريالىق پيعىلى جۇزەگە اساتىن ەدى. «ازاتتىقتاردىڭ» ءدال وسىنداي باتىل دا، بىراق شىدامدى، اقىلدى ارەكەتتەرىنىڭ ارقاسىندا ەكى جەندەت: ەرماك پەن دزەرجينسكيدىڭ ەسكەركىشتەرى الىندى.

«ازاتتىڭ» تاعى ءبىر ايتۋلى ەڭبەگى – «ازات» قازاق جۇرتشىلىعىنا دەموكراتيالىق داستۇرلەردى ەلىمىزدە ەش ايقاي-شۋسىز، سىپايى، وركەنيەتتى تۇردە تارالۋىنىڭ قارلىعاشى، ۇيرەتۋشىسى بولعاندىعى. العاشقى قادامدارىن كوشە دەموكراتياسىنان (اشتىق جاريالاۋ، پيكەت، ميتينگ، جول جابۋ ت.ب.) باستاعان ازاتتىقتار «جابايى دەموكراتيا» ۇردىستەرىنەن تەز باس تارتىپ، از عانا ۋاقىتتان كەيىن وركەنيەتتى، سىپايى، ساۋاتتى نارازىلىقتار مەن بەيبىت شەرۋلەردى قولعا الىپ، ونى تەز مەڭگەرىپ، حالىققا ۇيرەتە باستادى. وسى جەردە ايتا كەتۋگە ءتيىسپىز، بيلىك شەنەۋنىكتەرى 25 جىل بويى قاراپايىم حالىقتى دەموكراتيا اۋىلىنان الىس ۇستاۋعا، دەموكراتيانى قۇبىجىق قىلىپ كورسەتۋگە بار كۇشىن سالىپ كەلدى جانە وسى ۇستانىمنان جاڭىلماي كەلەدى. مىنە وسىنداي قارسى ارەكەتتەرگە قاراماستان «ازاتتىڭ» اعارتۋشىلارى شيرەك عاسىر بويى قازاق جۇرتشىلىعىنا ازاماتتىق ساياسي داستۇرلەر مەن ۇردىستەردى ۇيرەتۋگە، تاربيەلەۋگە تالماي جۇمىس اتقارىپ كەلەدى. وسى تاقىرىپتا ونداعان كىتاپتار مەن وقۋلىقتار شىعاردى، ونداعان دوڭگەلەك ۇستەلدەر مەن سەمينارلار ۇيىمداستىردى، قازاق اۋىلدارىن ارالاپ، ونداعان «ليكبەزدىك» كەزدەسۋلەر وتكىزدى. اتاپ ايتار بولساق، «دەموكراتيانى قازاق تىلىندە ۇيرەتۋ ورتالىعىن» قۇرعان دوس كوشىمنىڭ «دەموكراتيا نەگىزدەرىنە كىرىسپە»، «دەموكراتيا جايلى 100 سۇراققا 100 جاۋاپ»، س. ءجۇسىپتىڭ «دەموكراتيانىڭ 25 ساباعى» دەگەن كىتاپتارى بۇگىندەرى بەستسەللەرگە اينالدى. «دەموكراتيا بۇرىشى»، «دەموكراتيا كىتاپحاناسى» اتتى سەريالارمەن جارىق كورگەن «دەموكراتيا دەگەنىمىز نە؟»، «ساياسي پارتيالار دەگەنىمىز نە؟، «قوعامدىق ۇيىمدار دەگەنىمىز نە؟، «ەرىكتى سايلاۋ دەگەنىمىز نە؟» ت.س.س. بروشيۋرالار مەن كىتاپشالار حالىق اراسىنا، كىتاپحانالارعا تەگىن تاراتىلدى.

الايدا بيلىك شەنەۋنىكتەرى اتالعان ۇيىمدار مەن ونىڭ جەتەكشىلەرىنە، ولاردىڭ جوعارىدا اتالعان ىستەرىنە قارسى كۇرەسىن ەشقاشان توقتاتقان ەمەس. ەڭ وكىنىشتىسى، ءورىستىلدى قازاق بيلىگى قازاق ۇلتشىلدارىمەن ءالى جاۋلاسىپ كەلەدى. ءبىز – قازاق ۇلتشىلدارى، ءوز حالقىنا شىنايى ادال قىزمەت ىستەگەنىمىز ءۇشىن بيلىك تاراپىنان دۇشپاندىق كوزقاراسقا ءتۇسىپ وتىرمىز دەۋگە بولادى. قازاق ۇلتشىلدىعى تۋرالى ەلباسىمىز  جاقىندا بىلاي دەدى: «وزىندە ماقتان تۇتارلىق ەشتەڭەسى جوقتار عانا ۇلتشىلمىن دەپ ماقتانادى». ءبىز، قازاق ۇلتشىلدارى بۇل سوزگە ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ سوزىمەن – ء«تىرى بولسام، قازاققا قىزمەت ەتپەي قويمايمىن»، -  دەپ جاۋاپ بەرەمىز.

ءبىز ءۇشىن ۇلتشىلدىق – جاڭادان تاۋەلسىزدىك العان ەلدىڭ دامۋىنا، ونىڭ ەكونوميكاسىنىڭ وسۋىنە كومەكتەسەتىن بىردەن-ءبىر قۇرال بولىپ تابىلادى دەپ سانايمىز. ەگەر قازاق ۇلتشىلدىعى ءاۋ باستان، تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن باستاپ قازاق بيلىگى تاراپىنان قولداۋ تاپقان بولسا، بۇگىنگى جەتىستىكتەرىمىز ەسەلەپ ارتقان بولار ەدى. 25 جىلدا حالقىمىزدىڭ سانى 2-3 ميلليونعا عانا ەمەس وزبەكتەر سياقتى 10-15 ميلليونعا وسكەن بولار ەدى.

ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن قازاق ۇلتشىلدىعى – ءبىر-بىرىنەن اجىرامايتىن ەگىز ۇعىم. قازاقتىڭ ۇلتشىلدىعى - ءوز ۇلتشىلدىعىن ەشقاشان ساياسي ۇرانعا اينالدىرماعان ۇلتشىلدىق. قازاقتىڭ قاس جاۋى بولعان گولوششەكين: «قازاق ۇلتشىلدىعىندا باسقانى بوداندىقتا ۇستاۋ سيپاتى جوق. قازاقتىڭ بويىندا بىرەۋدەن باسىم بولۋ نەمەسە ءباز-بىرەۋلەردى وزىنە باعىندىرۋ دەگەن وي مۇلدە جوق. ول بار بولعانى ءوزىن قورعاعىسى كەلەدى، ءوزىن امان ساقتاپ قالعىسى كەلەدى. قولىنان كەلسە، مۇمكىندىگى بولسا، تەڭدىككە قولىن جەتكىزگىسى كەلەدى» دەپ ايتۋىنىڭ ءوزى كوپ نارسەنى اڭعارتپاي ما..

P.S. «ۇلتشىلدىق دەگەنىمىز – ساياساتتىڭ قۇرامىنداعى يدەولوگيا مەن باعىتتىڭ ءبىر ءتۇرى. بۇل يدەولوگيا مەن باعىتتىڭ نەگىزگى ء پرينتسيپى – ۇلتتىڭ قۇندىلىقتارى قوعامدىق اۋىزبىرلىكتىڭ ەڭ جوعارعى ءتۇرى بولعاندىعىندا، ۇلتشىلدىقتىڭ – مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋ پروتسەسىنىڭ ەڭ العاشقى كىرپىشى بولۋىندا. ۇلتشىلدىق ماسەلەسىنىڭ ءتۇرلى باعىتتارى كوپ جانە ولار كەي جاعدايدا ءبىر-بىرىمەن قايشى كەلەدى.

ساياسي قوزعالىس رەتىندە ۇلتشىلدىق مەملەكەتتىك بيلىكپەن  قارىم-قاتىناستا بەلگىلى ءبىر ۇلتتىق قاۋىمداستىقتىڭ مۇددەسىن قورعايدى». (ۆيكيپەديا).

س. ءجۇسىپ،

«ازات» قوزعالىسىنىڭ ارداگەرى

Abai.kz