دەرەكتانۋ عىلىمىنىڭ تالاپتارىنا ساي تاريحي دەرەك كوزدەرىنىڭ  ماڭىزدىلىعىن انىقتاۋ،بىرىنشىدەن، زەرتتەۋشىگە ماڭىزدى دەرەك كوزدەرىمەن جۇمىس ىستەپ، ولاردان عىلىمي قۇندىلىعى جوعارى مالىمەتتەر الۋعا مۇمكىندىك بەرسە، ەكىنشىدەن، دەرەك كوزدەرىنىڭ نەمەسە ناقتى دەرەكتىڭ ەرەكشەلىگىن انىقتاۋ زەرتتەۋشىگە، سول دەرەك كوزىنىڭ نەمەسە ناقتى دەرەكتىڭ ەرەكشەلىگىنەن شىعا وتىرىپ، سوعان ساي كەلەتىن تاسىلدەر قولدانۋ ارقىلى تالداۋ جۇرگىزۋگە كومەكتەسەدى. دەگەنمەن، تاريحي دەرەكتەردىڭ دە، دەرەك كوزدەرىنىڭ دە ماڭىزى مەن ەرەكشەلىگى، ەڭ الدىمەن، سول دەرەكتەردى نەمەسە دەرەك كوزدەرىن جاساۋشى سۋبەكتتەرمەن تىعىز بايلانىستى. ەگەر، بەلگىلى ورىس دەرەكتانۋشىسى ا.س. لاپپو-دانيلەۆسكيدىڭ سوزىمەن ايتساق: “ تاريحي دەرەك دەگەنىمىز — ادام پسيحيكاسىنىڭ ىسكە اسقان جەمىسى”

ارينە، تاريحي دەرەكتىڭ پايدا بولۋىنىڭ باستى وبەكتيۆتى العىشارتى بەلگىلى ءبىر وقيعانىڭ نەمەسە قوعامدىق قۇبىلىستىڭ بولۋى ەكەندىگى بەلگىلى. بىراق، ونىڭ ءار ءتۇرلى دەرەك كوزدەرىندە قالايشا بەينەلەنۋى دەرەكتى جاساۋشى جەكە سۋبەكتىڭ قولىندا ەكەندىگى دە انىق. ولاي بولسا، بولىپ جاتقان نەمەسە بولىپ وتكەن وبەكتيۆتى تاريحي قۇبىلىستاردىڭ دەرەكتەردە قاي دارەجەدە بەينەلەنۋى، ياعني وبەكتيۆتى قۇبىلىستار تۋرالى سۋبەكتيۆتى مالىمەتتەردىڭ قاي دارەجەدە دەرەكتەرگە ەنۋى، سول دەرەكتى جاساۋشى سۋبەكتىڭ پسيحيكاسىنا /دۇنيەتانىمى، وي ءورىسى، ءبىلىم دارەجەسى، ءدىني نانىم-سەنىمى، قوعامدىق پوزيتسياسى ت. ت./ تىكەلەي بايلانىستى. دەمەك، ن. نازارباەۆ ەڭبەكتەرىنىڭ حح عاسىردىڭ سوڭى مەن ءححى عاسىر باسىنداعى وبەكتيۆتى قوعامدىق قۇبىلىس – كسرو-نىڭ ىدىراپ، تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىنىڭ پايدا بولۋى جانە قالىپتاسۋى تاريحىنىڭ دەرەك كوزى رەتىندەگى ماڭىزى مەن ەرەكشەلىكتەرى، سول ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى، ياعني تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنىڭ دەرەك كوزدەرىنىڭ ۇلكەن ءبىر توبىن جاساۋشى سۋبەكت — ن.ءا. نازارباەۆتىڭ قوعامداعى ورنى مەن وزىندىك ادامي جانە تۇلعالىق قاسيەتتەرىمەن تىعىز بايلانىستى.

ن. نازارباەۆ ەڭبەكتەرى، دەرەكتانۋ عىلىمى تۇرعىسىنان قاراعاندا، ءوزىنىڭ پايدا بولۋى جاعىنان جازبا دەرەك كوزدەرىنىڭ جەكە ادامدىق توبىنا جاتادى. ال، جەكە ادامدىق دەرەك كوزدەرىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى، ولاردا سۋبەكتيۆتى فاكتوردىڭ ايرىقشا ورىن الۋىندا. سوندىقتان دەرەك كوزدەرىنىڭ وسى تۇرلەرىمەن جۇمىس ىستەگەندە ولاردىڭ اۆتورلارى، ياعني دەرەكتى جاساۋشى سۋبەكت تۋرالى وبەكتيۆتى مالىمەتتەردى پايدالانا ءبىلۋدىڭ ماڭىزى ۇلكەن. دەمەك، ءبىزدىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىمىزدا سۋبەكتيۆتى فاكتور رەتىندە، دەرەك كوزدەرىن جاساۋشى ن. ءا. نازارباەۆ تۋرالى مالىمەتتەرگە سۇيەنۋگە ءتيىس بولامىز.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى رەتىندە ن. نازارباەۆ تۋرالى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، از ايتىلىپ، از جازىلىپ جۇرگەن جوق. سوڭعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ قارساڭىندا، اسىرەسە سايلاۋدان كەيىن، ن.ءا. نازارباەۆ تۋرالى، ونىڭ ايقىن جەڭىسىنىڭ سەبەپتەرى تۋرالى ءباسپاسوز بەتتەرىندە كوپتەگەن ماقالار جاريالاندى. ن. ءا. نازارباەۆتىڭ ءومىربايانى — ءومىرى مەن اتقارعان قىزمەتىنىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرى  جۇرتشىلىققا جاقسى تانىس.  سوندىقتان ءبىز بۇل ماسەلەگە، ياعني ن. نازارباەۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە، ادەتتەگىدەي، حرانولوگيالىق پرينتسيپكە ساي ومىرباياندىق تۇرعىدان ەمەس، دەرەك كوزدەرىن جاساۋشى سۋبەكت رەتىندە، دەرەكتانۋلىق تۇرعىدان قاراۋىمىز قاجەت بولادى.

ەگەر، وسى تۇرعىدان كەلسەك، ن. نازارباەۆ ەڭبەكتەرىنىڭ تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنىڭ دەرەك كوزى رەتىندەگى ماڭىزى مەن ەرەكشەلىگى ەڭ الدىمەن، ونىڭ تاۋەلسىزدىك قارساڭىنداعى جانە تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى رەسمي لاۋازىمدارىنا ساي اتقارعان قىزمەتتەرىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەندىگىنە ەرەكشە كوڭىل اۋدارۋعا ءتيىس بولامىز. وبىلىس كولەمىندە ىسكەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن ن. نازارباەۆ، وتكەن عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنان باستاپ رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى باسشىلىق قىزمەتتە بولسا، تاۋەلسىزدىكتىڭ ءدال قارساڭىندا، ياعني 80-ءشى جىلداردىڭ سوڭى مەن 90-شى جىلداردىڭ باسىندا قازاقستان سياقتى ۇلكەن رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى مىندەتىن اتقاردى. ول تۋرالى قر پرەزيدەنتىنىڭ ينتەرنەت جۇيەسىندەگى ۆەب-سايتىندا: “1979-1984 جىلدارى قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى. 1984 — 1989 جىلدارى — قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى. 1989-1991 جىلدارى — قازاقستان كپ وك ءبىرىنشى حاتشىسى، 1990  جىلعى اقپان-ءساۋىر ارالىعىندا قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولدى. 1990 جىلدىڭ  ساۋىرىنەن —  قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ  پرەزيدەنتى”- دەپ كورسەتىلگەن[113].  دەمەك، بۇل، ن.ءا. نازارباەۆتىڭ ءدال سول جىلدارى بولىپ وتكەن، قورىتىندىسىندا كسرو –دەپ اتالعان الىپ يمپەريانىڭ تاعدىرىن شەشكەن الاساپىران وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، ەل تاعدىرى ءۇشىن جاۋاپتى ءبىرىنشى ادام رەتىندە، جاڭا تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتتىلىگىن قالىپتاستىرۋ ءىسىنىڭ قاينار كوزىندە تۇرۋىنا تۋرا كەلدى دەگەن ءسوز.

ول تۋرالى ن. نازارباەۆتىڭ ءوزى “ادىلەتتىڭ اق جولى” اتتى كىتابىندا: ء“وزىمنىڭ قىزمەت جاعدايىما وراي وسى جىلداردىڭ بارلىعىندا دا، ءاردايىم وقيعالاردىڭ قالىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ، ولاردى تالداۋعا جانە سالىستىرۋعا، قورىتىندىلار جاساۋعا، شەشىمدەر قابىلداۋعا تۋرا كەلگەندىكتەن دە، ءوزىمنىڭ جەكە پىكىرىمدى ايتۋعا بارىپ وتىرمىن”-دەپ، جازدى [114, 219 ب.]. ولاي بولسا، ن. نازارباەۆ ەڭبەكتەرىنىڭ تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنىڭ دەرەك كوزى رەتىندەگى باستى ماڭىزى، ولاردىڭ باسقا دا تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنىڭ دەرەك كوزدەرىنەن نەگىزگى ەرەكشەلىگى، سول جىلدارىعى قوعامدىق قۇبىلىستار مەن تۇبەگەيلى وزگەرىستەردىڭ “قالىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ”، ەل تاعدىرىن، ۇلت تاعدىرىن شەشكەن “شەشىمدەر قابىلداعان” ادامنىڭ دۇنيەگە اكەلگەندىگىندە. ارينە، تالاي وتانداستارىمىز، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قالىپتاسۋ تاريحىنىڭ كۋاگەرى بولدى، ول تۋرالى ءوز ەستەلىكتەرىن جازدى، ياعني تاريحي دەرەكتەردى دۇنيەگە اكەلدى. ءسوز جوق، ولاردىڭ ءبارى دە قازاقستاننىڭ ەڭ جاڭا تاريحىنىڭ دەرەك كوزدەرىن قۇرايدى. جانە دە كەلەشەكتە تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىن زەرتتەۋدە پايدالانىلادى. دەگەنمەن، جوعارىدا كەلتىرىلگەن فاكتىلەر ن. نازارباەۆ ەڭبەكتەرىنىڭ تاريحىمىزدىڭ تۇبەگەيلى وزگەرىستەر كەزەڭىنىڭ ءبىرىنىڭ ورنى بولەك دەرەك كوزدەرى ەكەندىگىن تولىعىمەن دالەلدەيدى.

دەگەنمەن، دەرەكتانۋشى رەتىندە، ءبىز قر پرەزيدەنتى ۆەب-سايتى سياقتى رەسمي دە، ماڭىزدى دەرەك كوزىنىڭ وزىندە دە قاراپايىم قاتەلىكتىڭ كەتكەندىگىن ايتۋعا ءماجبۇرمىز. ن. ءا. نازارباەۆ ۆەب-سايتتا كورسەتىلگەندەي: “1990 جىلدىڭ  ساۋىرىنەن — قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ  پرەزيدەنتى”- ەمەس، كسرو-دەپ اتلاتىن الىپ يمپەريانىڭ قۇرامىنداعى  قازاق  كسر-ءنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. ال، قازاقساتان رەسپۋبليكاسى دەپ اتالعان مەملەكەت، سول كسرو-نىڭ كۇيرەۋى سالدارىندا كەيىن پايدا بولدى. بۇل فاكتى دەرەك قانداي دەڭگەيدە پايدا بولماسىن، ونى دەرەكتانۋلىق سىننان وتكىزۋ  قاجەتتىگىن تاعى ءبىر رەت دالەلدەيدى عوي دەپ ويلايمىز.

ارينە، قازاقستاننىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىنە يە بولۋى سياقتى تۇبەگەيلى تاريحي وزگەرىستەر كەزىندە رەسپۋبليكا باسشىلىعىندا ءدال ن.ءا. نازارباەۆتىڭ بولۋى، ءبىر جاعىنان تاعدىردىڭ جازۋى بولعانىمەن، ەكىنشى جاعىنان، وندا بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىقتىڭ بارلىعىن دا بايقاۋعا بولادى. تۋا بىتكەن تابيعي تالانتى، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى، ءوزىن ءوزى سىيلاي بىلۋشىلىك، كوپتىڭ ءبىرى بولىپ قارا كوبەيتىپ ورتادا ءجۇرۋدى قالاماۋى ن. نازارباەۆتى جاستايىنان بەلسەندىلىك تانىتىپ توپ الدىندا جۇرۋگە يتەرمەلەدى. ول تۋرالى ن. نازارباەۆ: “ەگەر ءوزىم تۋرالى ايتار بولسام، مەن ەشقاشان قاندايدا ءبىر باسشىلىق قىزمەتتەرگە ايرىقشا قۇمارتقان جان ەمەسپىن. بىراق، بالا كەزىمنەن “ورتاشا” بولىپ قالۋدى ۇناتپايتىنمىن، ءوز قادىرىمدى ءوزىم سەزەرلىكتەي الدە ءبىر ىشكى سەزىمنىڭ اسەرىندە بولدىم. ماسەلەن، مەكتەپتە ارقاشان وقۋدا ءبىرىنشى بولۋعا تالپىندىم. مۇنداي سەزىم ءوزىن قۇرمەتتەيتىن كەز كەلگەن ادامعا ءتان دەپ ويلايمىن. ال ەگەر ادام ءوزىن سىيلاۋدان قالسا، وندا ودان ومىردە ايتارلىقتاي دايەكتى ەشنارسە شىقپايدى. ماعان ۇدايى باسشىلىق ەتۋ بۇيىرعانداي-اق، ءاردايىم ايتەۋىر ءبىر ورگاندارعا سايلانۋمەن بولدىم: جوعارعى كلاستاردا مەكتەپ وقۋشىلار كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولدىم، ءاردايىم مەكتەپ، اۋدان كومسومول اكتيۆىنىڭ قاتارىندا ءجۇردىم”- دەيدى [114, 69 ب.].

ن. نازارباەۆتىڭ مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە-اق بەلسەندىلىك تانىتىپ، قاتارىنىڭ الدى بولىپ جۇرەتىندىگى تۋرالى ۇستازى سەيىتحان يساەۆ اقساقال: “نۇرسۇلتان العىر، مىنەزى ورنىقتى، بىلىمگە ىنتالى بالا بولاتىن. ونەرلىلىگىمەن ەسىمى اۋدان كولەمىندە بەلگىلى بولىپ جاتاتىن. قوعامدىق جۇمىستارعا، مەكتەپ ومىرىندەگى ءار قيلى ىستەرگە بەل شەشە ارالاسىپ كەتەتىن. كومسومول ۇيىمى قات-قابات شارۋالارىنىڭ ءار كەز باسى-قاسىندا جۇرەتىن”- دەپ ەسكە الادى[11,123 ب.].

وسىلاي، بالا كەزىنەن قالىپتاسا باستاعان بەلسەندىلىك، ىسكەرلىك قاسيەتتەرىن ن. نازارباەۆ ومىرگە ەندى ارالاسا باستاعان جاستىق جىلدارىندا ودان ءارى دامىتا ءبىلدى.  كەلەشەك ەلباسىنىڭ ءوزىنىڭ ىسكەرلىك قاسيەتتەرىن، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىن جاس كەزىندە-اق كورسەتە باستاعاندىعى تۋرالى جاستىق شاقتارىن بىرگە وتكىزگەن دوسى، قاراعاندى مەتالۋرگيا كومبيناتىنىڭ تسەح باستىعى قۋانىش وماشەۆ جاقىندا “ەگەمەن قازاقستان” گازەتىندە جاريالاعان ماقالاسىندا جاس جىگىت نۇرسۇلتان تۋرالى ايتا كەلە: ء“يا، ادام ىسىنەن، تالابىنان تانىلادى. ورتامىزدان توپ جارىپ شىققان بۇل جىگىتتىڭ تەگىن ازامات ەمەستىگى سول كەزدىڭ وزىندە سەزىلەتىن”-دەپ [10, 12 ب.]، وعان دالەل رەتىندە ءبىر مىسال كەلتىرەدى.

“مەن نۇرەكەڭمەن قاراعاندى پوليتەحنيكالىق ينيستيتۋتىنىڭ تەمىرتاۋداعى فيليالىندا وقىپ جۇرگەنىمدە تانىستىم”-دەيدى ق. وماشەۆ. “كىسىنى باۋراپ الاتىن قاسيەتىمەن كۋرستاستارىمىزدى ءۇيىرىپ اكەتتى. وندىرىستەن قول ۇزبەي وقىدىق. كۇندىز جۇمىستان مويىن بۇرىلمايتىنىنا، كەشكىسىن ساباقتان باس كوتەرىلمەيتىنىنە قاراماستان، ءبىر ۋاق كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىنە قاتىسۋعا دا ۇلگەرتىنبىز. ارالاس-قۇرالاستىعىمىز ستۋدەنتتىك قۇرىلىس وتريادىندا بىرگە بولعانىمىزدا ءتىپتى بەكي ءتۇستى. بۇل دا كىمنىڭ كىم ەكەنىن كورسەتەتىن ورتا عوي. سونىڭ ءبىر جارقىن كورىنىسى جاس نۇرسۇلتاننىڭ بويىنان مۇندا دا تانىلىپ ەدى.

ول ۋاقىتتا، ياعني الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا نۇرا اۋدانىنداعى “بالىقتىكول” كەڭشارى جاڭادان شاڭىراق كوتەرىپ جاتقان ەدى. وسىندا بىرنشە تۇرعىن ءۇي سالۋعا كىرىسكەن وتريادىمىزدىڭ جۇمىسى كوپكە ۇزاماي توقتادى دا، قول قۋسىرىپ وتىرىپ قالۋعا ءماجبۇر بولدىق. وترياد جەتەكشىسى كنيازەۆ بولسا، بۇعان ونشالىقتى قام جەمەي، جايباراقات ۋاقىت وتكىزۋمەن ءجۇردى. كۇزگە دەيىن بىرقاتار وتباسىنى باسپانالى ەتۋگە بىزگە ءۇمىت ارتقان جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ: “جىگىتتەر، قاپىدا قالدىراتىن بولدىڭدار-اۋ”،-دەپ رەنىش ءبىلدىرۋى جانىمىزعا باتىپ، تىعىرىقتان شىعۋدىڭ امالىن قاراستىردىق”-دەي كەلە، سول تىعىرىقتان نۇرسۇلتاننىڭ بەلسەندىلىك تانىتۋ ارقاسىندا عانا شىققاندىعىن ايتادى.

ەكى اپتاداي جوق بولىپ كەتىپ، قاجەتتى قۇرىلىس ماتەريالدارىن تاۋىپ كەلگەن ن. نازارباەۆ تۋرالى:  “ول وبلىستىق مەكەمەلەردەن باستاپ، ءىرىلى-ۇساقتى كاسىپورىن باسشىلارىنىڭ ەسىكتەرىن توزدىرىپ، اقىرى ماقساتىنا جەتىپتى. ىلە جۇمىسىمىز دا قىزىپ سالا بەردى. تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى تىنىم بولماي، ۇيلەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قاز-قاتار سالىپ شىقتىق. ولار پايدالانۋعا بەرىلىپ، جۇرت قۋانىشقا بولەنگەن ساتتە ستۋدەنت قۇرلىسشىلارعا، سونىڭ ىشىندە اسىرەسە، كومانديرىمىز نازارباەۆقا اق العىستارىن جاۋدىردى…وسىندا بوي تۇزەگەن العاشقى كوشەدەگى ءۇي قابىرعاسىندا “بۇل ۇيلەردى نۇرسۇلتان نازارباەۆ جەتەكشىلىك ەتكەن ستۋدەنتتىك قۇرىلىس وتريادى سالدى” دەپ جازىلعان ەسكەرتكىش تاقتا تۇر”-دەيدى [10, 19 ب.].

مىنە، وسىلاي، سانالى ءومىرىن ءوز ىسكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا قاتارلارىنىڭ الدى بولىپ، كوپشىلىكتىڭ العىسىن الۋدان باستاعان ن.ءا. نازارباەۆتى جاستايىنان رەسپۋبليكا، تىپتەن وداق دەڭگەيىندە دە تانىمال بولۋىنا اسەر ەتكەن دە، سول بەلسەندىلىگى، تابيعات بەرگەن بويىنداعى تالابى مەن تالانتى دەپ ايتۋعا بولادى. ونىڭ ايقىن دالەلى 1962 جىلى اقپان ايىندا، ياعني 21 جاسىندا رەسپۋبليكا كومسومولىنىڭ ونىنشى سەزىندە سويلەگەن ءسوزى. قر پرەزيدەنتى مۇراعاتىندا ساقتاۋلى تۇرعان سول سەزدە سويلەگەن سوزىنە، ن. نازارباەۆتىڭ ساياساتكەر رەتىندە قالىپتاسۋ تاريحىنىڭ ماڭىزدى دەرەك كوزدەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە دەرەكتانۋلىق تالداۋ جاساۋ، بويىندا ۇلتتىق سەزىمى بار، جالىنداعان جاس ساياساتكەردىڭ قالىپتاسا باستاعاندىعىن كورسەتەدى.

سەزد دەلەگاتى رەتىندە ءوز ءسوزىن: “مىڭداعان جىلدار بويى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ماڭىراتىپ قوي، كىسىنەتىپ جىلقى باققان شەكسىز-شەتسىز دالادا كەڭەس حالقىنىڭ قولىمەن جاسالعان الىپ زاۆود بوي كوتەردى – ول ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ءتورتىنشى مەتاللۋرگيالىق بازاسى – ول قازاقستان ماگنيتكاسى”- دەپ باستاعان ن. نازارباەۆ: “مەن ءبىزدىڭ زاۆودتاعى قازاق جىگىتتەرىنە ەرەكشە توقتالىپ، ولاردىڭ ءومىرى مەن جۇمىستارى تۋرالى ايتقىم كەلەدى. ولار ءوز كاسىپتەرىن جەتە مەڭگەرىپ، قازىر جاقسى جانە ۇيلەسىمدى جۇمىس ىستەپ ءجۇر. ولار: سۇلەيمەنوۆ، سارسەكەنوۆ، مىرزاحمەتوۆ، ساليموۆ ت.ب.”- دەپ ءبىراز قازاق جىگىتتەرىنىڭ اتتارىن اتاپ، ولارعا مەتاللۋرگ ماماندىعىن ۇيرەنۋگە كومەكتەسكەن، ەلىمىزدىڭ باسقا مەتاللۋرگيالىق زاۆودتارىنان كەلگەن وزگە ۇلتتاردىڭ تاجەريبەلى اعا بۋىن وكىلدەرىنە العىس ايتۋدى دا ۇمىتپاعان [115].

سونىمەن قاتار ن. نازارباەۆ ءوز سوزىندە كەمشىلىكتەرگە دە توقتالعان. ول: “وندىرىستىك تاجىريبەدەن وتكەن 800 ادامنىڭ 300 زاۆودتتان كەتىپ قالعان. كەيبىرەۋلەرى قيىندىققا شىداماي قاشىپ كەتكەن. اسىرەسە، ول، سەمەي، الماتى، وڭتۇستىك-قازاقستان وبلىستارىنان كەلگەن جاستارعا ءتان”-دەپ، قازاق جاستارىمەن دۇرىس جۇمىس جۇرگىزە الماعانى ءۇشىن سول وبلىستاردىڭ كومسومول ۇيىمدارىنىڭ جەتەكشىلەرىن سىنعا العان [116].

باياندامادا: “1960 جىلدىڭ 3 شىلدەسىندە (دەمەك، ءدال 20 جاسىندا – س. س.) ماعان ءوز قولىممەن ءبىرىنشى قازاقستاندىق شويىندى قۇيۋىما تۋرا كەلدى. باسقا دا كوپتەگەن جولداستارىم سياقتى، مەن دە پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتتا وقيمىن. وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا مەنى كوكپ-عا مۇشەلىككە كانديدات ەتىپ قابىلدادى. 1961 جىلدىڭ سوڭىندا ماعان كوممۋنيستىك ەڭبەكتىڭ ەكپىندىسى دەگەن اتاق بەرىلدى”- دەپ، ن. نازارباەۆ ءوزى تۋرالى دا ايتۋدى ۇمىتپاعان[117].

ودان ءارى بايانداماشى، سەزدە رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ دا قاتىسىپ وتىرعاندارىن پايدالانىپ، قالا مەن كومبيناتتىڭ شەشىلمەي جاتقان پروبلەمالارى تۋرالى ايتا كەلە: “بۇلاردىڭ ءبىرازىن ءوز كۇشىمىزبەن شەشە الامىز، بىراق باسقالارىن ءبىز ءوزىمىز شەشە المايمىز. ولار: جاستاردىڭ دۇرىس دەمالۋلارىنا قاجەتتى مادەنيەت سارايىنىڭ جوقتىعى، سپورتپەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ستاديوننىڭ جوقتىعى. ءبىزدىڭ قالانىڭ كومسومال جاستارىنىڭ اتىنان وسى ءبىر ءبىز ءۇشىن قيىن ماسەلەنى شەشۋگە كومەكتەسۋلەرىڭىزدى سۇرايمىن”- دەپ قالا جاستارىنىڭ ءوتىنىشىن دە جەتكىزگەن [118].

قالا جاستارىنىڭ، اسىرەسە، قازاق جاستارىنىڭ تاعى ءبىر ءوتىنىشىن ن. نازارباەۆ ءوز بايانداماسىندا شەبەر جەتكىزە بىلگەن. ول: “تاعى ءبىر ءوتىنىش. بىراق ءبىزدى دۇرىس تۇسىنىڭىزدەر، بىزدە قازاق جىگىتتەرىنىڭ سانى وتە كوپ، ال قازاق قىزدارى تىپتەن جوق. سوندىقتان ءوز دوستارىمنىڭ اتىنان دارىگەر، مۇعالىم، قۇرلىسشى قىزدارعا ايتامىن – بىزگە، قازاقستان ماگنيتكاسىنا كەلىڭىزدەر، مۇندا بارىڭە دە ناعىز جۇمىس تابىلادى”- دەپ، سەزگە قاتىسۋشىلاردى دۋ كۇلدىرەدى[118]. جالپى، جاتتاندى باياندامالاردان جالىعا باستاعان سەزگە قاتىسۋشىلاردى نازارباەۆتىڭ بايانداماسى ءبىر سەرپىلتىپ تاستاعان سياقتى. ولاي دەيتىنىمىز بايانداما بارىسىندا “دۋ قولشاپالاقتاۋدىڭ” ءجيى ەستىلىپ تۇرعاندىعى مۇراعات قۇجاتىندا ايتىلعان.

شەشەن ءوز ءسوزىن: ء“بىزدىڭ ۇرپاق كوممۋنيزمدە ءومىر سۇرەتىن بولادى، ءبىز ونى ءوز قولىمىزبەن ورناتامىز، ءبىز وعان سەنىمدىمىز”-دەگەن جالىندى سوزدەرمەن اياقتاعان[119]. بۇل، جاس جىگىتتىڭ ادال سەنىمىنەن تۋعان سوزدەر ەكەندىگىنە ەش كۇمان جوق. ولاي دەيتىنىمىز، وتكەن عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىنىڭ ءوز قاتارلى ميلليونداعان جاستارى سياقتى، ن. نازارباەۆتا پارتياعا شەكسىز سەندى، ءوز قولدارىمەن ادامزاتتىڭ جارقىن بولاشاعى – كوممۋنيستىك قوعام ورناتىپ جاتقاندىعىنا سەنىمدى بولدى.

جالپى العاندا، بايانداما شەشەندىك ونەردىڭ بارلىق تالاپتارىنا ساي دايىندالعان جانە بايانداماشى ءوز ويىن شەبەرلىكپەن جەتكىزە بىلگەن دەپ ايتۋعا بولادى. وسى باياندامادان كەيىن ونى قازاقستان لكجو وك مۇشەسى ەتىپ سايلاسا، سول جىلى وتكەن بلكجو 14 سەزىندە بلكجو وك مۇشەلىككە كانديدات بولىپ ءوتتى. ن. ءا. نازارباەۆتىڭ ۇلكەن ساياساتقا كەلۋى وسىلاي باستالدى دەپ ايتۋعا بولادى.

ن. نازارباەۆ ەڭبەكتەرىنىڭ تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنىڭ دەرەك كوزى رەتىندەگى ماڭىزى مەن ەرەكشەلىگىن ايقىندايتىن باستى فاكتورلاردىڭ ءبىرى – قانداي قىزمەت اتقارماسىن، قانداي بيىك لاۋازىمعا يە بولماسىن، بارلىق ۋاقىتتا ونىڭ وبەكتيۆتى قالىپتاسقان رەالدى جاعدايدى تولىعىمەن انىقتاپ الۋى جانە سودان شىعا وتىرىپ ناقتى شەشىمدەر قابىلداۋى. مىسالى، ول ءوزىنىڭ قاراعاندى مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ پارتكوم حاتشىسى رەتىندە سوكپ ورتالىق كوميتەتى سەكرەتارياتىندا، ونىڭ الدىندا سول كەزدەگى كسرو-داعى ەكىنشى ادام رەتىندە بەلگىلى بولعان م.ا. سۋسلوۆپەن بولعان اڭگىمەسى تۋرالى: “… ءبارىن قاز-قالپىندا تۇگەل ايتتىم. ادامدارعا ەشقانداي جاعداي جاسالماسا دا كومبيناتتى قالاي سالىپ شىققانىمىزدى ايتتىم. الىپ قۇرىلىستىڭ جۇزدەگەن ءىرى-ءىرى كەم-كەتىكتەرىن، كومبيناتتىڭ ءالى قورشالماعانىن، بولات تاباقشالاردى كىم كورىنگەننىڭ قالاي بولسا سولاي ءۇيدى-ۇيىنە ماشينامەن تاسىپ الىپ كەتۋىنە بولاتىنىن دا ايتتىم. تۇرعىن ءۇيدىڭ، بالاباقشانىڭ سالىنباعانىن، كۇندەلىكتى قاجەتتى ازىق-تۇلىك ونىمدەرى مەن بۇيىمداردىڭ جەتىسپەيتىنىن دە ءسوز ەتتىم. اۋا رايىنىڭ اسا قولايسىزدىعىن، بوراندى-شاشىندى كۇندەرى جۇمىسشىلاردىڭ كومبيناتقا جەتە الماي قالاتىنى جونىندە دە ايتتىم. ايەلدەرگە جۇمىس تابىلا بەرمەيتىنىن دە جاسىرعان جوقپىن…

ول مەنىڭ ءسوزىمدى بولمەستەن ىقىلاس قويا تىڭدادى. ال سونان كەيىن سۇراق بەرە باستادى، ءتىپتى ۇساق-تۇيەك جايلارعا دا كوڭىل اۋدارىپ، قويىن داپتەرىنە ءتۇرتىپ الدى”-دەيدى [114, 103-104 بب.].

ال، ونداي، سول كەزدەگى ولشەم بويىنشا ەڭ جوعارى دەڭگەيدە وتكەن بۇكپەسىز، بوياماسىز اشىق اڭگىمەنىڭ نە بەرگەندىگى تۋرالى: “قالامىز بوي تۇزەي باستادى. جاقسى جابدىقتالعان تۇرعىن ءۇي ورامدارى، سەگىز بالاباقشا، 15 مىڭ ورىندىق ستاديون، ەلۋ مەتىرلىك ءجۇزۋ جولاقشاسى بار سۋ باسسەيىنى سالىندى. سۋ قويماسىنىڭ وڭ جاعالاۋىندا دەمالىس ءۇيى، ساۋىقتىرۋ-ەمدەۋ مەكەنجايى پايدا بولدى. ەڭ باستىسى، ارينە، پاتەرگە دەگەن كەزەكتى جويدىق. مامانداردىڭ تۇراقتاماۋى بۇرىن 32 پروتسەنت بولسا، ەندى ول 9 – 10 پروتسەنتكە ءتۇستى”-دەيدى [114, 106 ب].

وسىلاي، كەزىندە كوركەيۋىنە ن. نازارباەۆ ۇلەس قوسقان تەمىرتاۋ قالاسىنىڭ بۇگىنى تۋرالى قۋانىش وماشەۆ: “بىلتىر كۇزدە تەمىرتاۋ قالاسىنىڭ ورناعانىنا 60 جىل تولعانى اتاپ ءوتىلدى. بۇل كۇندە ول جايناپ-جارقىراعان، كوز قىزىعارلىق كۇيگە ەنىپ، كەرەمەت قۇلپىرىپ باردى. اسىرەسە، قونىس تويىن جاساۋشىلار كوپ. پاتەر باعاسىنىڭ قالتاعا قولايلىعىن پايدالانىپ، باسپاناعا قولى جەتىپ جاتقاندار جەتكىلىكتى. سولاردىڭ دەنى جاستار. شۋاقتى ءومىر قۇشاعى اشىلعانىنا شاتتانادى ءبارى. بىرىنەن سوڭ ءبىرى بوي تۇزەگەن الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق نىساندار قالانىڭ ءوسىپ-وركەندەۋگە بەت تۇزەگەنىن كورسەتەدى. تەمىرتاۋلىقتار مۇنى ءوز ورتالارىنان شىققان پرەزيدەنتتەرىنىڭ ەلى ءۇشىن ەرەن ەڭبەگىنىڭ ءبىر شاپاعاتىنداي كورەدى”-دەيدى [10, 25 ب.].

سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ سەكرەتارياتىندا سويلەگەن ءسوزى، تەك تەمىرتاۋ قالاسىنىڭ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ءوز تاعدىرىنا دا اسەر ەتكەن سياقتى. ول تۋرالى ن. نازارباەۆ: “ارادا بىرنەشە جىل وتكەننەن كەيىن د.ا. قوناەۆ كوڭىلدەنىپ وتىرعان ءبىر ساتىندە مەنىڭ سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ سەكرەتارياتىندا سويلەگەن ءسوزىمنىڭ اسەرى كۇشتى بولعانىن، ونداعىلاردىڭ ماعان نازار اۋدارىپ، ەستەرىندە ساقتاپ قالعانىن وزىمە ايتقان بولاتىن. ءتورت جىلدان كەيىن مەنىڭ قاراعاندى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ونەركاسىپ جونىندەگى حاتشىلىعىنا ۇسىنىلۋىما شاماسى، وسى جاعداي كوبىرەك ىقپال ەتسە كەرەك”-دەپ، ەسكە الادى دەيدى [114, 107 ب.].

ال، ونىڭ ماسكەۋدەگى سوكپ وك سەكراتارياتىنا قالاي بارىپ، سوكپ باسشىلارىنىڭ كوزدەرىنە قالاي تۇسكەندىگى تۋرالى ازيانىڭ بەس بىردەي اسقار تۇلعالارىنا ارنالعان “ازيا اسقارلارى” اتتى كىتاپتىڭ ن. نازارباەۆقا ارنالعان بولىتىندە: “ونىڭ ءومىرى ءتىپتى دە جاي ەمەس جاعدايدا قالىپتاستى. بىراق تۇپكىردەگى اۋىلدان شىعىپ، ءوز ەڭبەك جولىن زاۋىتتا ءتۇرلى جۇمىستار اتقارۋدان باستاعان بالاڭ جىگىت ءوز قابىلەتىنە سەنىمدى بولىپ، كەز كەلگەن ورتادا ايقىن كوشباسشىلىق قاسيەتتەرىمەن تانىلادى، ال ول ونىڭ، سول كەزدەر ءۇشىن ءوسۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى بولىپ تابىلاتىن، الدىمەن جوعارى كومسومولدىق، ونان كەيىن پارتيالىق قىزمەتتەردە جوعارىلاۋىنا جاعداي جاسادى.

دەگەنمەن نازارباەۆتى قاراپايىم پارتيالىق فۋنكتسيونەر دەپ اتاۋ قيىن بولاتىن. جوعارى ورلەگەن العاشقى ساتىنەن باستاپ ول ءوزىن مەملەكەتشىل ادام جانە قاتاڭ پراگماتيك رەتىندە تانىتا ءبىلدى.

…37 مىڭداي ادام جۇمىس ىستەگەن الىپ مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ پارتيالىق باسشىسى بولا ءجۇرىپ، ول سوتسياليستىك ەكونوميكانىڭ ولقىلىقتارىن ءوز تاجەريبەسىندە كورە ءبىلدى.

ەلدىڭ باسقا دا كاسىپورىندارىنداعى سياقتى كومبيناتتىڭ وندىرىستىك جوسپارى جوعارى جاقتىڭ كۇشتەپ تاڭۋىمەن بەلگىلەندى. ونى كەز-كەلگەن جولمەن ورىنداۋ كەرەك بولاتىن. سوندىقتان ءونىم كولەمىن ءوسىرىپ كورسەتۋ، قويماداعى قورلار جانە قوسىپ جازا سالۋ سياقتى ايلا-امالداردىڭ ءبارى پايدالانىلدى.

ول وسىلاردىڭ ءبارى تۋرالى ماقالا جازىپ، ول كومپارتيانىڭ باستى گازەتى – “پراۆدادا” جاريالاندى. ودان جانجال تۋىندادى. نازارباەۆتى ەسەپ بەرۋگە ماسكەۋگە شاقىردى. جۇرتتىڭ ءبارى ونىڭ مانساپ جولى اياقتالدى دەپ سانادى. كەيىن ءوزى: “قىزمەتتەن الىپ، جازالايتىنىنا سەنىمدى بولىپ باردىم”، دەپ ەسكە تۇسىرەدى. ەگەر بىربەتكەي پارتورگ زاۋىتتى داعدارىستان شىعارۋداعى ءوز جوسپارىن بايانداپ، قاجەتتى شارالاردى ۇسىنباعاندا ول سولاي بولاتىن دا ەدى. وعان سەندى – ول سەندىرە بىلەتىن. كومبيناتقا بولىنگەن قارجى جاعدايدى تۇزەدى، ال نازارباەۆ قازاقستاندا ىرىلەردىڭ قاتارىنداعى قاراعاندى وبلىسىنىڭ ەكىنشى باسشىسى بولدى”-دەپ جازىلعان [102, 14 ب.].

وسىلاي، سانالى ءومىر جولىنىڭ باسىندا-اق ءوزىن اقتاعان جۇمىس ىستەۋ ءتاسىلى، بىرتىندەپ ن.ءا. نازارباەۆتىڭ ومىرلىك پوزيتسياسىنا اينالدى. قاي جەردە بولماسىن قالىپتاسقان رەالدى شىندىقتى ايتۋى، وعان تالاي جاۋاپتى ساتتەردە، تالاي كۇردەلى كەزەڭدەردە دۇرىس جول تابا بىلۋگە جانە كوپشىلىكتىڭ سەنىمىنە يە بولۋىنا كومەكتەستى. مىسالى، 1986 جىلدىڭ اقپانىندا مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى رەتىندە قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ءحۇى سەزىندە جاساعان بايانداماسىندا: “جەرگىلىكتى جەرلەردە قالىپتاسقان، جەكەلەگەن تابىستاردى بادىرايتىپ كورسەتۋدىڭ جانە قايداعى ءبىر ەڭبەگى ءۇشىن اۋداندىق جانە وبلىستىق باستىقتاردى ماداقتاۋدىڭ ءالى جويىلماعان ءستيلى ءوزىنىڭ تەرىس زارداپتارىن تيگىزۋدە. وسىنىڭ ءبارىنىڭ مۇمكىن بولۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى – رەسپۋبليكا باسشىلىعىنىڭ مۇنداي جارامسىز جۇمىس ادىستەرىن دەر كەزىندە جانە پارتيالىق پرينتسيپتىلىكپەن تيىپ وتىرماۋى… جەپ قويۋ مەن تالان-تاراجعا سالۋدىڭ سالدارىنان رەسپۋبليكا سوۆحوزدارىندا 5 جىلدىڭ ىشىندە 120 مىڭعا جۋىق ءىرى قارا، 1,7 ميلليون قوي، 42 مىڭداي جىلقى مەن شوشقا كەم بولىپ شىقتى”- دەپ، رەسپۋبليكا كولەمىندە جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەر تۋرالى اشىق ايتسا [114, 172-181 بب.]، سوكپ ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە سوكپ ءححۇىىى سەزىندە سويلەگەن سوزىندە: “قايتا قۇرۋ باستالعالى بەس جىل وتكەن كەزدە ەلەۋلى كەمشىلىكتەرسىز ءجۇرىپ جاتقان سالا بىزدە جوق ەكەنىن ادال مويىنداۋىمىز كەرەك… مەنىڭ وزىمە جوسپارلى شارۋاشىلىقتان رىنوك ستيحياسىنا كوشۋ جولىنداعى وسىنداي دۇرلىكپە، اسىعىس ازىرلىك تۋ سىرتىندا كۇنى بۇرىن ازىرلەنگەن ايقىندامالارى جوق ارميانىڭ جانتالاسا شەگىنۋىن ەسكە سالادى… قايتا قۇرۋدىڭ ناقتى ايقىنداماسىنىڭ جوقتىعى ۇلتارالىق قاتىناستارعا ەرەكشە كۇيزەلتە سالقىنىن تيگىزدى. كوپ ۇلتتى مەملەكەت جاعدايىندا ناق وسى نەعۇرلىم ماڭىزدى اسپەكتىنىڭ قايتا قۇرۋ ينيتسياتورلارىنىڭ نازارىنان مۇلدەم تىس قالعانىنا تەك قانا تاڭدانۋعا بالادى…”-دەسە [114, 259-267 بب.]، سسرو حالىق دەپۋداتتارىنىڭ ءىۇ سەزىندە جاساعان بايانداماسىندا: “مۇلدەم اشىق ايتاتىن مەزگىل جەتتى: ەكونوميكالىق رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋداعى قاتەلىكتەر ەلدى ونىڭ تاريحىندا بولىپ كورمەگەن، كوپ ۇزاماي-اق باستالاتىن داعدارىس شەگىنە جەتكىزدى…ۇكىمەتتىڭ نارىققا كوشۋ جونىندەگى ءولى تۋعان باعدارلاماسىنا ۇكىمەتتىڭ بەدەلىن ساقتاۋ ءۇشىن جاساندى تۇردە جان ءبىتىرۋ – ءتىپتى دە ءماز بولارلىق ماملە ەمەس. “جابى ات پەن سۇلۋ قۇرالايدى ءبىر ارباعا جەگۋگە بولمايتىنى” بەلگىلى عوي! ال ءبىز بولساق بۇكىل بولمىسى ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى ەكى جاقتى تابىستىرىپ، ەندى تابيعاتقا قايشى نەكەنىڭ ناتيجەسىندە، بىلايشا ايتقاندا، قانداي قۇبىجىقتىڭ پايدا بولاتىنىن كۇتىپ وتىرمىز”-دەيدى [114, 260 ب.].

بۇل كەلتىرىلگەن مىسالدار، بىرىنشىدەن، ن. نازارباەۆتىڭ بارلىق دەڭگەيدە دە شىندىقتى تايسالماي ايتا بىلگەندىگىن دالەلدەسە، ەكىنشىدەن، سوكپ باسشىلىعىندا ونداعان جىلدار بويى قالىپتاسىپ، ابدەن قاتىپ-سەمگەن ەلدى باسقارۋدىڭ ء“داستۇرلى” تاسىلدەرىنەن باس تارتىپ، باستى ماقسات ەتىپ قايتسە دە “ۇكىمەتتىڭ بەدەلىن ساقتاپ قالۋ” ەمەس، قالىپتاسقان رەالدى جاعدايدان شىعا وتىرىپ، قانشالىقتى اششى بولماسىن شىندىقتى مويىنداي وتىرىپ، شەشىم قابىلداۋعا ۇمتىلعان جاڭا ءتيپتى باسشى ەكەندىگىن كورسەتەدى.ۇشىنشىدەن، مۇنداي ءپرينتسيپتى پوزيتسيا ونىڭ ەڭبەكتەرىندەگى مالىمەتتەردىڭ شىنايىلىق دەڭگەيىنىڭ جوعارى ەكەندىگىن دالەلدەيدى.

ن. ءا. نازارباەۆتىڭ جاستىق جىگەرى، قانداي ىستە بولماسىن العىرلىق تانىتۋى جانە بويىنداعى قۇداي بەرگەن كۇش-قۋاتى مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە تەز وسۋىنە اسەر ەتتى. ونىڭ نەبارى  44 جاسىندا قازاق كسر-ى سياقتى ۇلكەن رەسپۋبليكانىڭ مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ تاعايىندالۋىنا دا سول جەكە باسىنىڭ تابيعي قاسيەتتەرى نەگىز بولعان. ول تۋرالى سول كەزدەگى رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى د. ا. قاناەۆ “اقيقاتتان اتتاۋعا بولمايدى” دەگەن اتپەن جارىق كورگەن زامانحاتىندا: “نازارباەۆتىڭ ەڭ باستى ارتىقشىلىعى ونىڭ قىلشىلداعان جاستىعى، العىرلىعى مەن لاپىلداعان قايرات-جىگەرى ەدى. ءوزىمىزدىڭ ورنىمىزدى باساتىندىردىڭ قامىن ءبىز ويلاماساق، كىم ويلاۋعا ءتيىس. سوندىقتان دا قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ب. ءاشىمۇلى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ پريزيدۋمىنىڭ توراعالىعىنا سايلانعان كەزدە مەن نازارباەۆتى ۇكىمەت باسشىلىعىنا ۇسىندىم” دەپ جازدى[12, 385 ب.].

سوكپ باسشىلارىنىڭ وزدەرى ەش ۋاقىتتا سەنبەگەن ۋتوپيالىق ءتاتتى قيالي نارسەلەر تۋرالى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ايتۋلارىنىڭ، ءوز ويلارىن ءومىر شىندىعى رەتىندە حالىققا ۇسىنۋلارىنىڭ ءىس جۇزىندە نە بەرگەندىگى بۇرىنعى “كەڭەس حالقىنا” جاقسى بەلگىلى. ول تۋرالى ن. نازارباەۆ “ادىلەتتىڭ اق جولىندا”: “سوڭعى جەتپىس جىلداعى ءوز تاريحىمىزعا كوز جۇگىرتەر بولساق، اسا كۇردەلى مەملەكەتتىك، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق پروبلەمالاردى شەشۋگە ۋتوپيالىق تۇرعىدان كەلۋدىڭ قانشاما مىسالىن تابار ەدىك دەسەڭىزشى!”-دەيدى [114,41ب.]. بولشەۆيكتىك-كوممۋنيستىك پارتيانىڭ “دانا باسشىلىعىنىڭ” ارقاسىندا، الدىمەن “سوتسياليستىك” قوعام، كەيىننەن “كەمەلدەنگەن سوتسياليزم” ورناتقان كەڭەس حالقى وتىرىككە، جالعان ۋادەگە ابدەن تويىپ بولعان. وعان اششى دا بولسا شىندىق قاجەت ەدى. مىنە، وسىنداي جاعدايدا ن.ءا. نازارباەۆتىڭ شىندىقتى ايتا بىلەتىن جاڭا بۋىن باسشىلارىنىڭ وكىلى رەتىندە تاريح ساحناسىنا شىعۋى، بۇرىنعى وداق كولەمىندە وعان دەگەن ەل سەنىمىن تۋدىردى. ونىڭ تيبيليسي، تاۋلى قاراباق وقيعالارىنا ارالاسىپ، ارا اعايىندىق مىندەتىن ابرويمەن اتقارىپ شىعۋى، وداق كولەمىندەگى ەڭ جوعارى ورىنداردىڭ بىرىنە ۇسىنىلۋى سونىڭ دالەلى.

ن. نازارباەۆتىڭ بۇكىل كسرو كولەمىندە ەلدى اۋزىنا قاراتقان ساياساتكەر رەتىندە تانىمال بولعاندىعى تۋرالى “ازيا اسقارلارىندا”: “نازارباەۆ كسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ 1989 جىلعى 1 سەزىندە، ءوزى بىردەن جانە ءسوزسىز قابىلداعان گورباچەۆتىك قايتا قۇرۋدىڭ ءتورتىنشى جىلىندا، جاڭا ۇلگىدەگى رەفورماتور ءارى ساياساتكەر رەتىندە شىنايى تانىلدى. دەگەنمەن، بۇكىل ەل كۇتكەن رەفورما ءبىر ورىندا مالتىعىپ قالعان بولاتىن.

قايتا قۇرۋ جىلدارىندا ەل حالقى پارتيا باسشىلارىنىڭ سوزدەرىنەن تىڭ لەپ ەستيمىز بە دەگەن ۇمىتپەن سەزدەردەن بەرىلگەن تەلەحابارلاردى جىبەرمەۋگە تىرىساتىن. سول كەزدە رەفورمانىڭ كەمشىلىكتەرى مەن وسال تۇستارى تۋرالى باتىل ايتىپ، وداقتىق ەكونوميكانى باسقارۋعا قاتىستى ءوز كوزقاراستارىن بۇكىل ەلگە مالىمدەگەن نازارباەۆتىڭ ءسوزى كوپتەگەن ادامداردى تاڭىرقاتتى. قازاقستانداعى بەس جىلدىق پرەمەرلىك تاجەريبە نازارباەۆ ءۇشىن جاقسى مەكتەپ بولدى. ونىڭ ايقىن دايەكتەلگەن، سەندىرەتىن دە سەنىمدى سوزدەرى سول كەزدە بۇكىل ەل نازارىن وزىنە تارتىپ، گارباچەۆتىڭ وزىنەن دە كەم تۇسپەيتىن كۇشتى، حاريزمالىق ساياساتكەردىڭ پايدا بولعانىن بۇكىل ەلگە پاش ەتتى”- دەپ ايتىلعان [102, 15 ب.].

ن.ءا. نازارباەۆتىڭ حح عاسىردىڭ سوڭعى ونجىلدىعىندا كسرو سياقتى الىپ دەرجاۆا باسشىلارى اراسىندا وسىنداي ۇلكەن بەدەلگە يە بولۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، ونىڭ ءوز سوزىنە، ءوز ىسىنە اسا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋى، ءسوزى مەن ءىسىنىڭ ۇنەمى ساي كەلۋى، ياعني ەل الدىنداعى، حالىق الدىنداعى ءوز جاۋاپكەرشىلىگىنە دەگەن تەرەڭ سەزىمى. ول تۋرالى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى 1991 جىلدىڭ كوكتەمىندە، ياعني ەل تاعدىرى تۇبەگەيلى شەشىلەر تاريحي ءساتتىڭ قارساڭىندا: ء“يا، ءبىر كەزدە مەن بولاشاقتاعى ءوز تاعدىرىمدى قارا مەتاللۋرگياسىز ەلەستەتە الماۋشى ەدىم. بىراق، ءومىر وزىنشە وكتەمدىك جۇرگىزدى.قازىر مەن ۇلكەن ساياسي جولدان ءوتىپ ۇلگەردىم. ءسويتىپ، ساياسي جۇمىس ماعان ءوزىمدى ءوزىمنىڭ كورسەتۋىمە، ءوزىمنىڭ بويىمداعى الدە ءبىر جاڭا مۇمكىندىكتەردى اشۋىما سەپتىگىن تيگىزدى. بىراق، ناعىز قاناعاتتانعاندىق سەزىمى ءتىپتى دە قازىر رەسپۋبليكا مەن بۇكىل ەلىمىزدە بولىپ جاتقان قۇبلىستارعا ىقپال ەتۋگە مۇمكىندىگىمنىڭ بار ەكەندىگىنەن كەلمەيدى. ساياسي جانە مەملەكەتتىك قايراتكەردىڭ ەنشىسى – بۇل ەڭ الدىمەن ونىڭ يىعىنا تۇسكەن وراسان زور اۋىر ەڭبەك جانە ، بۇعان سەنىڭىز، جايباراقات ءومىر سۇرۋگە مۇرشا بەرمەيتىن عالامات كۇشتى جاۋاپكەرشىلىك سەزىمى. بۇل جەردە مورالدىق قاناعاتتانعاندىق سەزىمىنە بولەنەتىن ءبىر-اق نارسە بار، ول ءوز حالقىڭنىڭ مۇڭ-مۇقتاجى مەن تالاپ-تىلەگىن تۇسىنەتىنىڭدى، ونى ايتا الاتىنىڭدى، ادامداردىڭ تاراپىنان قولداۋ تاباتىنىڭدى سەزىنۋ عانا. الىبەتتە، بۇل رەتتە ەشقاشان دا ماساتتىنىپ، ءماز بولۋدىڭ قاجەتى جوق — ءوزىڭدى ءوزىڭ اسىرا باعالاۋدىڭ نەگە الىپ بارىپ سوقتىراتىنىن ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە جاقسى بىلەمىز. ال، ەڭبەگىڭنىڭ ەش كەتپەگەنىن سەزىنگەندە، وتكەن جولداردىڭ قيىندىعىنا وكىنبەۋ كەرەك”-دەگەن [114, 100 ب.].

ول كەزدە ەلدىڭ دە، ەردىڭ دە، اسىرەسە ەل باسشىسىنىڭ دا “ يىعىنا تۇسكەن وراسان زور اۋىر ەڭبەكتىڭ”، جۇرت بولىپ بىرىگىپ كوتەرەر قيىندىقتاردىڭ، سىنالار ءساتتىڭ ءالى الدا ەكەندىگىن، ارينە ەشكىم دە بىلگەن جوق. كسرو سياقتى الىپ يمپەريانىڭ كوپ ۇزاماي-اق تۇبىنەن شىرىگەن كارى ەمەندەي قۇلاۋى، ءبارىن دە جاڭا جاعدايدا، جاڭا مىندەتتەر شەشۋگە ءماجبۇر ەتتى. دەگەنمەن، بۇل جاعدايدا رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى رەتىندە ن.ءا. نازارباەۆتىڭ “يىعىنا تۇسكەن وراسان اۋىر ەڭبەكتىڭ” بىرنەشە ەسە ارتقاندىعى تۇسىنىكتى.

كسرو-نىڭ ىدىراۋىنان بىرنەشە اي بۇرىن عانا: “مەندە ادەتتەن تىس اتاققۇمارلىق نيەت اتىمەن بولعان ەمەس، ونى ويلاۋعا مۇرشا دا جوق ەدى – ءومىر ماعان قاشاندا ءوزىنىڭ، كوبنەسە كادىمگى قاراپايىم، كەيدە تىم قاتال زاڭدارىنا سايكەس تالاپتارىن ۇستەمدىكپەن ۇسىنىپ كەلدى. نەگىزىنەن العاندا قاشان دا دەرلىك ءبىر پروبلەمانى: قايتكەندە دە شىداۋ، توتەپ بەرۋ پروبلەماسىن شەشۋگە تۋرا كەلىپ وتىردى” — دەپ، ايتقان [114, 48-49 بب.]. ن. نازارباەۆقا، ءومىر تاعى دا شىدامدىلىق تانىتىپ، تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتتىگىن قايتا قالىپتاستىرۋ مىندەتىن جۇكتەدى. ونىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتى تاريحىنىڭ دەرەك كوزى رەتىندەگى ماڭىزى مەن ەرەكشەلىگى دە وسى فاكتورلەردەن تۋىندايدى.

ن. نازارباەۆ ەڭبەكتەرىنىڭ دەرەكتىك ماڭىزى مەن ەرەكشەلىگىن ايقىندايتىن كەلەسى فاكتورلار توبىن ونىڭ جەكە ادامي جانە تۇلعالىق قاسيەتتەرى قۇرايدى. بەلگىلى زيالى قاۋىم وكىلدەرى م. جولداسبەكوۆ، ق. سالعارين جانە ا. سەيدىنبەكتەر “ەلباسى قانداي بولۋ كەرەك؟-دەگەن سۇراققا:

“ — ۇلتى قازاق، ۇلتتىق ءداستۇردىڭ ۋىزىنا جارىعان، حالقىنىڭ بار قادىر-قاسيەتىن بويىنا جيناعان; ءتىلىن، تاريحىن، مادەنيەتىن، ادەت-عۇرپىن، سالت-ءداستۇرىن جەتىك بىلەتىن; ۇلتىن جان-تانىمەن سۇيەتىن، ونىڭ مارتەبەسىن وسىرەتىن ۇلتجاندى; دەنى تازا، ارى اپپاق، جۇرتشىلىقتى الاقانىنا سالىپ ايالايتىن، سەنىمىن ءۇمىتىن اقتاي الاتىن، ەل تاعدىرىنا جاۋاپ بەرە الاتىن ازاماتى; كەك ساقتامايتىن، وشتەسپەيتىن، بار قازاقتى باۋىر تۇتىپ، باسىنان سيپاي الاتىن مەيىرىمدى جاناشىرى; قار جاۋسا – كۇرەك، جەل تۇرسا تىرەك بولا الاتىن حالاقتىڭ قامقورشى قىزمەتشىسى; اعانى اعاداي، ءىنىنى ىنىدەي سىيلايتىن، ادەپتەن اتتامايتىن، ەشكىمدى ءبولىپ-جارمايتىن، حالقىنىڭ مۇڭداسى، تاعدىرلاسى; قورىققاندا – قورعان، تارىققاندا – پانا، زارىققاندا سانا بولا بىلەتىن، ەل تانىعان، كوپشىلىك مويىنداعان، مىنەزگە باي، انتقا ادال، سەرتكە بەرىك، پەيىلى كەڭ، بايلىققا قۇنىقپايتىن قازاق حالقىنىڭ شىن پەرزەنتى بولۋى كەرەك;

— ەل باسىنا كۇن تۋسا اۋىزدىقپەن سۋ ىشەتىن، ەتىكپەن سۋ كەشەتىن; تۋعان جەرىن، وتانىن قىزعىشتاي قورعايتىن، كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتايتىن; ىسكە الىمدى، سوزگە شالىمدى، بۇگىنگىسىن وزا ويلايتىن، ەرتەڭىن دۇرىس بولجايتىن كورەگەن كوسەم بولۋى كەرەك;

— ادامزات تاريحىن، ءدىن تاريحىن، قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارىن، الەمدىك ۇدەرىستى جەتىك بىلەتىن، ونى جۇزەگە اسىرا الاتىن ىسكەر; قازاقستاننىڭ بايلىعىن توگىپ-شاشپاي حالىقتىڭ يگىلىگىنە اينالدىراتىن، قازاقستاندى وزىق ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسا الاتىن، ناردىڭ جۇگىن كوتەرەتىن قايراتكەر بولۋى كەرەك;

— حالىقارالىق قاۋىمداستىققا كەڭىنەن تانىلعان، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ باسشىلارىمەن تەرەزەسى تەڭ، سويلەسكەندە ءسوزى اساتىن، ەگەسكەندە ەڭسەسى باساتىن، ەلدەسكەندە مەيرىمىن شاشاتىن اۋزى ءۋالى، ءسوزى دۋالى ساياساتكەر بولۋى كەرەك.

مۇنداي ەردىڭ ايتقانى ەم، ءىسى بەرەكەلى، ەلى ىنتىماقتى بولادى; جۇرتشىلىق زامانىنا ساي تۋعان وسىنداي ەرگە عانا سەنىپ، سوڭىنان ەرەدى”-دەپ جاۋاپ بەرگەن [73, 11 ب.].

بۇل ايتىلعان ولشەمدەردىڭ ن. نازارباەۆ بويىنان تابىلاتىندىعى جانە ولاردىڭ ونىڭ جازعان ەڭبەكتەرىنىڭ شىنايىلىق، تولىقتىق دەڭگەيلەرىنىڭ جوعارى بولۋىنا اسەر ەتەتىندىگى انىق. بىرىنشىدەن، ن. نازارباەۆ قازاق حالقىنىڭ قالىڭ ورتاسىنان شىققان قاراپايىم كوپشىلىكتىڭ وكىلى. سوندىقتان ول ءوز حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن، بولمىسىن، ءتىلى مەن ءدىنىن، سالت-ءداستۇرىن انا سۇتىمەن بويىنا سىڭىرگەن، ەڭبەكە ەرتە ارالاسىپ، سوعىستان كەيىنگى اۋىل تاۋقىمەتىن جاستايىنان كورىپ وسكەن جان. ول ءوزىنىڭ جاستىق شاعى، ياعني ادامي قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزى تۋرالى “ادىلەتتىڭ اق جولىندا” جانە 1997 جىلى “ەگەمەن قازاقستان” گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ءۋاليحان قاليجان مەن باسپاگەر مۇحتار قۇل- مۇحامەدكە بەرگەن جانە “حالىقتان جاسىراتىن ەشتەڭە جوق”-دەگەن اتپەن جاريالانعان سۇحباتىندا جان-جاقتى ايتقان. سوندىقتان ول ەڭبەكتەر تۇپنۇسقالىق دەرەك كوزى رەتىندە كەلەشەك ەلباسىنىڭ جاستىق شاعىنان مول مالىمەتتەر بەرەۋلەرىمەن قۇندى.

مىسالى، ول ءوزىنىڭ جورنالشىلارعا بەرگەن سۇحباتىندا: ء“يا، بىرەۋلەر ويلايتىن شىعار مەن اسپاننان سالبىراپ جەرگە ءتۇسىپ قالدى دەپ. پرەزيدەنت بولعانىممەن بۇيرەگىم جەرگە بۇرىپ تۇرادى. مەن كورگەن تىرشىلىك ءالى وزگەرە قويعان جوق. سوندىقتان دا ءومىردى كورىپ وسكەنىمدى جاسىرا المايمىن. سيىردى دا بۇزاۋلاتتىق، بيەنى قۇلىنداۋدى دا كوردىك. مەنىمەن بىرگە وسكەندەردىڭ بالالىعى مەن جاستىعى ەكى قولدىڭ كۇشىمەن وتكەن جوق پا؟ مىسالى، سيىر باعامىز، وعان ون جاسىمنان باستاپ ءشوپ شاپتىم. سيىر قورانى تازالاۋ كەرەك، سۋارۋ قاجەت، جىلقى باعۋ تاعى بار”-دەسە [120, 10 ب.]، “ادىلەتتىڭ اق جولىندا”: “ول كەزدە مەنىڭ ءبىر عانا نارسەگە ىقىلاسىم قاتتى اۋدى: تەزىرەك ەڭبەككە ارالاسىپ تابىس تاۋىپ، ءۇي ىشىنە تۇسكەن اۋىرتپالىقتى از دا بولسا جەڭىلدەتسەم دەيتىنمىن. ويتكەنى بالالاردىڭ ۇلكەنى مەن ەدىم”-دەپ، ءوزىنىڭ جاستايىنان قانداي جۇمىستار اتقارعاندىعىن ايتا كەلە، قاراپايىم اۋىل مەكتەبىنىڭ قاتارداعى وقۋشىلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ساباعىن قالاي وقىعاندىعى تۋرالى: “ۇيگە بەرەتىن تاپسىرمانى ورىندايتىن ۋاقىت تەك ءتۇن مەزگىلى عانا. ويتكەنى اتقاراتىن شارۋا شاش ەتەكتەن: مالعا ءشوپ سالۋ، قوراداعى مالدىڭ استىن تازالاۋ، سۋ اكەلۋ، وگورودتىڭ ارام ءشوبىن وتاۋ جۇمىستارى ءتىپتى تاۋسىلمايتىن. ونىڭ ەسەسىنە التىنداي قىمبات ۋاقىتتى باعالاي ءبىلۋدى ۇيرەندىم، ساباققا دايىندالۋعا دا، ءوزىم قاتتى قۇمارتىپ العان كىتاپ وقۋعا دا ۋاقىت تاباتىن بولدىم”- دەيدى [114, 20-21 بب.]. دەمەك، ول ءوزىنىڭ ءومىر جولىنىڭ باستاۋىندا، ونىڭ وزىمەن قاتار نە وزىنەن كەيىنگى ميلليونداعان اۋىل بالالارىنىڭ ءومىر جولدارىنىڭ باستاۋىنداي ۇلتتىق، حالىقتىق نەگىزدەن ءنار العان. پرەزيدەنت نازارباەۆ ساياساتىنىڭ ۇلتتىق، حالىقتىق سيپاتىنىڭ سىرى وسىندا ەمەس پە؟

ەكىنشىدەن، ەلباسى ساياساتىنىڭ العاشقى كۇندەردەن باستاپ ءون بويىنان ءوتىپ كەلە جاتقان وزەگى ۇلتتار دوستىعىن ساقتاۋ جانە ونى نىعايتۋ ەكەندىگى بەلگىلى. قازاقستان سياقتى كوپ ۇلتتى مەملەكەت ءۇشىن بۇل فاكتوردىڭ شەشۋشى ماڭىزى بار فاكتور ەكەندىگى تۇسىنىكتى. بۇگىنگى قازاقستاننىڭ قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرى سول ۇلتارالىق قاتناستاردى دۇرىس ساقتاي بىلگەندىكتىڭ سالدارى ەكەندىگى دە جانە بۇل ىستە ن. نازارباەۆتىڭ قوسقان ۇلەسىنىڭ ەرەكشە ەكەندىگى دە دالەلدەپ جاتۋدى قاجەت ەتپەيتىن فاكتىلەر.

وزگە ۇلت وكىلدەرىمەن ءتىل تابىسا ءبىلۋ، ولارمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ تىرشىلىك ەتە ءبىلۋ دە ن. نازارباەۆ ومىرىندە جاستايىنان قالىپتاسقان داعدى. مىسالى، ول تۋرالى ن. نازارباەۆ ءوز سۇحباتىندا: “كەڭەس وكىمەتى، كومپارتيانىڭ ساياساتى ۇلتارالىق ماسەلەنى تۇگەل شەشتى دەپ جۇردىك قوي. قازىر قاراپ وتىرساق ولاي ەمەس ەكەن. ەگەر ول شەشىلگەن بولسا قاراباقتاعى، تاجىكستانداعى قانتوگىس، پريدنەستروۆەدەگى وقيعالار بولماس ەدى. يۋگوسلاۆيانى ايتايىق، قۇداي ساقتاسىن، سونىڭ ءبارى بولار ما ەدى؟ گرۋزيانى شە؟ وۋ، وسىلاي دەپ ايتايىق، دوسپىز دەپ ايتپاساڭ قۇريسىڭ دەپ، ۇلتشىل بولاسىڭ دەپ قورقىتقاننان بارلىعى جىم بولىپ ءجۇردى. ول كەڭەس وكىمەتى كۇيرەگەننەن كەيىن بەلگىلى بولدى”- دەپ كەڭەس وكىمەتىنىڭ، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ۇلتتىق ساياساتىنىڭ ءمانى مەن ۇلتتىق ماسەلەنى “شەشۋدىڭ” ءتاسالى جانە ونىڭ سالدارى تۋرالى ايتا كەلە: “بىراق تا، ءبىزدىڭ اۋىل شامالعان دەگەن قازاق پەن ورىس، ۋكرايىندىقتار ارالاس تۇرعان اۋىل ەدى… ورىستارمەن، ۋكرايىندارمەن، قازاقتارمەن، كاۆكازدان كەلگەن حالىقتار چەشەندەر مەن ينگۋشتەر بارلىعى بىرگە بولىپ، سولارمەن ارالاسىپ وستىك. سول كەزدە ءبىز باسقا ۇلت دەپ، شىنىندا دا ويلاعانىمىز جوق”- دەسە [120, 10 ب.]، “ادىلەتتىڭ اق جولىندا”: “قازىر سول جىلدار ەسكە تۇسكەدە كوپ جايعا تاڭ قالاسىڭ. مۇلدە باسقاشا ءومىر بولاتىن! ماسەلەن، بۇگىندەرى قازاقستاندا دا، باسقا كوپتەگەن رەسپۋبليكالاردا دا شيەلەنىسكەن ءتىل ماسەلەسىن الايىقشى. ول كەزدە بۇل ماسەلە ەشكىمنىڭ ويىنا دا كىرمەيتىن. ەكى نەمەسە بىرنەشە ءتىل ءبىلۋ ابدەن ۇيرەنشىكتى بولاتىن. اكەم جەر اۋىپ كەلگەن بالكارلاردىڭ ءتىلىن جاقسى بىلەتىن، ولاردىڭ باۋىرىنداي بولىپ كەتىپ ەدى. ءيا، بۇرىن بىردە-ءبىر ورىس ءسوزىن ەستىمەگەن التى جاسار مەن ورىستار قازاقشا بىلمەسە، ولاردىڭ اراسىندا قالايشا ءومىر سۇرگەن بولار ەدىم؟ اراعا ءبىر جىل سالعاندا مەنىڭ دە اجەپتەۋىر ورىسشا ءتىل سىندىرۋىم ونشا قيىنعا سوققان جوق. بالكارلارمەن، تۇرىكتەرمەن كادىمگىدەي سويلەسە بەرەتىنمىن، چەشەندەردى ءتۇسىنىپ، ءتىپتى نەمىس بالالارىمەن ولاردىڭ تىلىندە ءبىرلى-جارىم سوزدەرىن ايتىپ ءتىل قاتىساتىن ەدىم”- دەيدى [114, 14-15 بب.].

مىنە، وسىلاي، “ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ”-دەگەندەي، بالا كەزىنەن كورىپ وسكەن ۇلتتار دوستىعىنا نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ەلباسى بولعان كۇننەن باستاپ مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ وزىكتى بۋىندارىنىڭ ءبىرى رەتىندە قاراپ، ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ كەلەدى. ەلباسىنىڭ بۇل ساياساتىن ءوز حالىقى تۇگىلى وزگەلەردە بايقاپ، ونىڭ قازاقستان ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەندىگىن دۇرىس ءتۇسىنىپ وتىر. مىسالى، “پراۆدا” گازەتىنىڭ قازاقستانداعى بۇرىنعى ءتىلشىسى د. ۆالوۆوي “كرەملەۆسكي تۋپيك ي نازارباەۆ” دەگەن كىتابىندا: “ۇلتىنا، پارتييالىلىعىنا جانە دىنىنە قاراماستان قازاقستان حالقىنىڭ يدەيالىق بىرلىگى پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ بارلىق قىزمەتىنىڭ وزەگىن قۇرايدى. ول ءوزىنىڭ “ادىلەتتىڭ اق جولىندا…” اتتى كىتابىندا ايتقان ويلارىن تاباندىلىقپەن ىسكە اسىرۋدا، جانەدە ول قايدان شىقپاسىن، ارانداتۋشىلىق ارەكەتتەردى تۇبىنەن جويۋدا. بۇگىندە بۇل پرينتسيپتەر جاڭا كونستيتۋتسيادا بەكىتىلگەن. ولاردى قاتاڭ ساقتاۋ قازاقستانداعى تۇراقتىلىقتىڭ بەرىك كەپىلى بولادى”-دەيدى [101, 166 ب.]

ۇشىنشىدەن، ەلباسى بويىنداعى ەركشە قاسيەتتەردىڭ ءبىرى، ونىڭ يماندىلىعى. جاراتقان يەمىزدىڭ قولدۋىنا سۇيەنىپ، مۇسىلماننىڭ جولىنا دەن قويۋى. ول ءوزىنىڭ سۇحباتىندا: “قازاقتار – مۇسىلماندار، مۇسىلمانداردىڭ ىشىندەگى سۋننيتتەرمىز. سوندىقتان حالىق اللاسىنا، تاڭىرىنە سەنىپ، ەرتەڭگى كۇننىڭ، ار جاقتاعى، انا دۇنيەگە باراتىن كۇنىن ويلاپ، دۇنيەدەگى مىناۋ بۇگىنگى كۇننىڭ كۇيبەڭىمەن جۇرە بەرمەي، جاڭاعى مۇحاممەد پايعامباردىڭ حاديستەرىنە سايكەس ءومىر سۇرسە دەيمىن. حاديستەر بويىنشا ادامدى جازىقسىز جابىرلەۋگە، ولتىرۋگە بولمايدى. وزىڭە عانا جاقسىلىق تىلەمە، باسقاعا دا جاقسىلىق ويلا. جاقىنىڭا جامانشىلىق جاساما. ەلىڭدى سىيلا، ەل باسقارعان ادامعا قىزمەت ەت دەگەن قۇراندا جازىلعان سوزدەر بار. سوندىقتان مۇسىلمان دىنىنە قاراي ەلدىڭ اۋعانى دۇرىس دەپ ويلايمىن. قاي كەزدەردە ءبىز ناعىز مۇسىلمان بولا الامىز با، بولا المايمىز با، كىم بىلەدى. دەگەنمەن، ناعىز مولدالىقتى، ناعىز مۇسىلمانشىلىقتى كەلتىرۋگە مەن قىزمەت ەتىپ جاتىرمىن”-دەۋى جانە وسى باعىتتا اتقارعان ناقتى ىستەرى سونىڭ دالەلى [120, 9 ب.].

ن.ءا. نازارباەۆ تەك مۇسىلمان ءدىنىن ناسيحاتتاۋشى عانا ەمەس، كوپ ۇلتتى، كوپ ءدىندى ەلدىڭ پرەزيدەنتى رەتىندى دىنارالىق تۇسىنىستىك، دىنارالىق تاتۋلىق جولىندا دا ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. ول تاريحتا تۇڭعىش رەت استانادا ءار ءتۇرلى ءداستۇرلى دىندەر جەتەكشىلەرىنىڭ باسىن قوسىپ، پىكىر الماستىرۋدى ۇيىمداستىردى.

تورتىنشىدەن، ن.ءا. نازارباەۆتىڭ ەشكىمگە دە كەك ساقتامايتىن كەشىرىپازدىق قاسيەتى دە كوپكە ايان. ەلدە دەموكراتيانىڭ دامۋىن، باسپاسوزگە اشىقتىق، جاريالىلىقتىڭ بەرىلۋىن پايدالانىپ كەيبىر مەرزىمدى باسىلىمدار ەلباسى تۋرالى ءار ءتۇرلى الىپقاشتى اڭگىمەلەر ايتىپ جۇرگەنى دە بەلگىلى. اسىرەسە، 2005 جىلعى سايلاۋ قارساڭىندا ولاردىڭ اۋزىنا، بەينەلەپ ايتساق، “اق يت كىرىپ، كوك يت شىقتى”. ءبىزدىڭ ويىمىزشا قاي باسىلىمنىڭ نە دەپ جازعانىن ايتىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. ونىڭ ۇستىنە ولاردىڭ نە ايتىپ، نە قويعانىنا ەلباسى ءوزىنىڭ قالاي قاراعاندىعى تۋرالى “ەگەمەن قازاقستان” گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا تولىق ايتقان. ول: “حالىقتىڭ ءوزى دە كوردى، مەن سايلاۋالدى ناۋقاندى ارنايى جۇرگىزۋدى قاجەت دەپ تاپپادىم. ويتكەنى، وتكەن جەتى جىلدا اتقارىلعان جۇمىسقا قاراپ ەلدىڭ ماعان ءادىل باعا بەرەتىنىنە سەندىم. ناۋقان بارىسىندا وزگە كانديداتتار تۋرالى ءبىر اۋىز جاعىمسىز ءسوز ايتقان جوقپىن. ولاردىڭ كەيبىرىنىڭ مەن تۋرالى ايتپاعانى جوق، سولاردىڭ سويىلىن سوعاتىن گازەتتەردىڭ مەن تۋرالى جازباعانى جوق. مەن وعان شىدامدىلىق كورسەتتىم، سەبەبى ءبارى دە — وتانداستارىمىز عوي. سونداي-اق، باسقا كانديداتتاردى قولداپ داۋىس بەرگەندەر دە مەن ءۇشىن جات ەمەس. نەگە دەسەڭىز، ولار وسى شەشىمى ارقىلى مەنىڭ الدىمەن نەندەي ماسەلەلەرگە كوڭىل ءبولۋىم كەرەكتىگىن كورسەتىپ تۇر. ەل باسقاراتىن ادام كەڭ بولۋى كەرەك. مەن كەڭ بولماسام، ەل كەڭ بولمايدى، ەل كەڭ بولمسا وزگەلەرمەن تەڭ بولمايدى. جالپى، ەشكىمدى دە دۇشپان تۇتىپ كەرەگى جوق. ءوز باسىمدا وپپازيتسيا وكىلدەرىنىڭ ەشقايسىسىنا دا ونداي كوزقاراس جوق. بولعان دا ەمەس”-دەدى [121, 23 ب.].

پرەزيدەنت ن. نازارباەۆتىڭ وپپازيتسيا وكىلدەرىنە قاتىستى بۇل ۇستانىمىنىڭ ءومىر شىندىعىمەن تولىق سايكەستىگىنە بارشا جۇرت كۋا. دەگەنمەن سول وپپازيتسيالىق باسىلىمدار اراسىندا “جاس الاش” گازەتىنىڭ دە جۇرگەنى وكىنىشتى-اق. قولىندا كوپ مۇمكىندىگى بولا تۇرا نازارباەۆ وسىلاردىڭ ەشقايىسسىن دا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتقان جوق. كىمگە سەنۋ، كىمنىڭ سوڭىنان ەرۋدى تاڭداۋ قۇقىعىن قازاقستان حالقىنىڭ وزىنە قالدىردى.

بەسىنشىدەن، ن. نازارباەۆقا جيناقىلىق، ۇقىپتىلىق، تياناقتىلىق، تىڭعىلىقتىلىق، ەڭبەكسۇيگىشتىك، جۇمىسىنداعى جۇيەلىلىك سياقتى ىسكەر ادامدارعا قاجەتتى قاسيەتتەر دە جات ەمەس. مىسالى، م. قاسىمبەكوۆ ول تۋرالى: “بىردەن كوزگە تۇسەتىنى: ەلباسىمىز وتە جيناقى جان. ءوزىنىڭ جۇمىسىن دۇرىس ۇيىمداستىرۋعا قاتتى ءمان بەرەدى. مۇنىڭ ءوزى بۇگىندە ۇيرەنشىكتى ادەتكە اينالىپ كەتكەن. ۇستەلىنىڭ ۇستىندە ءبىر جاپىراق ارتىق قاعاز بولمايدى… پرەزيدەنتىمىزدىڭ قولتاڭباسىن كورگەنىڭىز بار ما وسى؟ زەر سالا قاراساڭىز، ول سيالى قالاممەن تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ، مارجانداي ءتىزىپ جازادى. ەڭ اسىعىس جازۋلارىنىڭ ءوزىن قينالماي وقي الاسىز. ءوز باسىم وسىدىا-اق نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنا ءتان ەرەكشە ۇقىپتىلىقتى عانا ەمەس، ءوزىنىڭ قابىلەت-قارىمىنا، اتقارىپ جۇرگەن ىسىنە دەگەن نىق سەنىمدى، تياناقتى تىڭعىلىقتىلىقتى كورگەندەي بولامىن…

وسىلارعا ەلباسىمىزدىڭ جانكەشتى ەڭبەكسۇيگىشتىگىن قوسىڭىز. ول ءوزىن اياۋ دەگەندى بىلمەيدى دەسەدە بولادى. جۇمىس ۋاقىتىنىڭ ءار مينۋتىن ۇتىمدى پايدالانادى. ءار جىلدىڭ سوڭعى توقسانىندا الداعى جىلى پرەزيدەنتتىڭ تىكەلەي قاتىسۋىمەن اتقارىلاتىن ماڭىزدى ىستەردىڭ اۋقىمى بەلگىلەنىپ، ارنايى جۇمىس كەستەسى جاسالادى. ول توقساندىق، ايلىق كەستەلەردە شيراتىلىپ، ناقتىلانا تۇسەدى. ەلباسىمىز وسىلاردى وتە مۇقيات جاساتادى دا، سولاردىڭ تاباندىلىقپەن جۇزەگە اسىرىلۋىن تالاپ ەتەدى. جۇمىستاعى جۇيەسىزدىكتى، بەيبەرەكەتتىكتى ۇناتپايدى”-دەيدى [24, 25 ب.].

نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ تۇلعالىق جانە جەكە ادامي قاسيەتتەرى تۋرالى، تەك ءوز وتانداستارى عانا ەمەس، جاقىن جانە الىس شەت ەلدىكتەر دە كسرو-نىڭ كۇيرەۋ قارساڭىندا دا، ودان كەيىن دە ءباسپاسوز بەتتەرىندە كوپتەگەن ماقالالار جاريالادى. ارينە، ولاردىڭ بارىنە بىردەي توقتالىپ جاتۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن، سولاردىڭ ءبىرازىنا كوڭىل اۋدارىۋ، بىزگە ءوز ەلباسىمىزعا وزگەنىڭ كوزىمەن قاراپ، ول تۋرالى وبەكتيۆتى ماعلۇمات الۋعا مۇمكىندىك بەرەرى انىق.

مىسالى، ا. اندرەەۆ دەگەن اۆتور “يزۆەستيا” گازەتىندە جاريالانعان “فەنومەن نازارباەۆا نە رازگادان” دەپ اتالعان ماقالاسىندا، نازارباەۆتىڭ ىسكەرلىك قاسيەتتەرىنە ەرەكشە كوڭىل بولە كەلە: “تاۋەلسىز ويلاۋ ءبىلۋ، ساياسي جانە ەكونوميكالىق پروبلەمالاردى شەشۋدەگى پراگماتيكالىق ۇستانىم، ءوزىن وزگەلەردىڭ ورنىنا قويا ءبىلۋ. نازارباەۆ بۇرىنعى كسرو رەسپۋبليكالارى مەملەكەت باسشىلارى اراسىندا ەرەكشەلىنەدى. نازارباەۆ تابىستارىنىڭ سىرى ءالى كوپ جاعدايدا اشىلعان جوق …” دەسە[122]، “كراسنايا زۆەزدا”گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ولەگ فەليچەۆ “فەنومەن نازارباەۆا” اتتى ساياسي پورترەتىندە “ونىڭ قالاي بولعانىن ماعان ايتۋ قيىن. بىراق ءبىز كەنەتتەن قازاقستان پرەزيدەنتىنەن كونسترۋكتيۆتى تەرەڭ ويدى، ءبىزدىڭ جالپى ماسەلەلەرىمىزدى شەشۋدەگى اناليتيكالىق كوزقاراستى “اشىپ” تاڭ قالدىق. ونىڭ كوپتەگەن ساياسي باسشىلاردان جارتى قادام، كەيدە تۇتاس ءبىر قادام الدا ەكەنىن تۇسىندىك”- دەيدى[123].

“روسسيسكيە ۆەدوموستي” گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا ەدۋارد ماكارەۆيچ: “سونىمەن پرەزيدەنتتى كىم ءوسىردى، نازارباەۆ فەنومەنىن كىم تۋعىزدى؟”-دەپ ءوزى قويعان سۇراققا ءوزى: “- مۇمكىن، توتەنشە جاعدايلارعا تولى ۋاقىت شىعار. جوق، جوق جانە جوق! نازارباەۆقا ول كەلمەيدى… نازارباەۆتا ءبارى دە زاڭدىلىق” -دەسە، “پراۆدا” گازەتىنىڭ ءتىلشىسى د. ۆالوۆوي: “ مەن نۇرسۇلتان ءابىشۇلىن ون جەتى جىل بويى بىلەمىن… بۇل ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان جاقىن قاتىناس ماعان ونىڭ تابىستارىنىڭ سىرىن اشاتىن ءوز فورمۋلالارىمدى قۇرۋىما مۇمكىندىك بەردى. ول ۇشبىرلىكتى بولىپ شىقتى.

فورمۋلانىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى: ول ماقساتقا ۇمتىلۋشىلىق، وزىنە جوعارى تالاپ قويا ءبىلۋ جانە بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىق….. ەكىنشى ءبولىمنىڭ ءمانى: نازارباەۆ ءوز تابيعاتىندا سىنشى – جاسامپاز ادام. ول نەنى سىناماسىن، تۇپكى ماقسات – ادامداردىڭ ءومىرىن جاقسارتۋ ءۇشىن، وداندا دا ءتيىمدى جولداردى ۇسىنادى… جانە، سوڭعى، فورمۋلانىڭ ءۇشىنشى ءبولىمى، نازارباەۆ قىزمەت ساتىسىمەن جوعارى ورلەي وتىرىپ فزۋ وقۋشىسىنان جانە بەتونشىدان پرەزيدەنتكە دەيىن ءوسىپ، بارلىق ساتىدان ءوتتى. سوندىقتان ول ءومىردىڭ بارلىق قىرى مەن سىرىن بىرەۋلەردىڭ ءسوزى ارقىلى ەمەس، ءوز كوزىمەن كورىپ ءوستى. نازارباەۆ ءوزىنىڭ بۇكىل سانالى ءومىرىن ەڭبەك ادامدارىمەن جانە وندىرىسپەن تىعىز بايلانىستا وتكىزدى…. گەورگي كونستانتينوۆيچ جۋكوۆ، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا الەم مويىنداعان ءبىرىنشى قولباسشى; اندرەي دميترەۆيچ ساحاروۆ، الەمگە اتى ايگىلى عالىم; ميحايل الەكساندروۆيچ شولوحوۆ، الەم مويىنداعان جازۋشى; نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ، قازىرگى الەمدىك دەڭگەيدەگى مەملەكەت جانە ساياسي قايراتكەر – بۇلاردىڭ ءبارى كىمدەر؟ بەينەلەپ ايتساق، حالىقتىڭ ەڭ تومەنگى توپتارىنان شىققان جانە ولاردان ەش ۋاقىتتا قول ۇزبەگەن ناعىز “اسپازشىنىڭ بالالارى” — دەپ، ءوزىنىڭ اشقان ءار “فورمۋلاسىن” ناقتى مىسالدارمەن دالەلدەيدى [101, 36-62, 188-189 بب.].

ناقتى ءبىر ادام تۋرالى ونداعان ادامداردىڭ پىكىرى ءبىر جەردەن شىعىپ جاتسا، وندا ول ادامنىڭ شىنىندا دا سونداي ادام بولعانى دا. ەگەر، جوعارىدا اتتارى اتالعان بۇگىنگى زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ سوزدەرىمەن ايتساق: ء“ار ءبىر جەكە تۇلعا ءوز تاعدىرىنىڭ عانا ۇستاسى ەمەس، سونىمەن بىرگە ءوزى ارالاسقان ورتاعا، قوعامعا، كەرەك دەسەڭىز ءوزى عۇمىر كەشكەن ۋاقىتقا ىقپال ەتەتىن قايتالانباس جارالىم. ەگەر، سول جەكە تۇلعانىڭ بولمىس-تابيعاتىنا ءتاڭىرى – شەبەر ايرىقشا قابىلەت پەن قاسيەت دارىتسا، ول قابىلەت پەن قاسيەت تەك قانا جاسامپازدىققا، تەك قانا بيىك مۇراتتارعا باعىشتالاتىن بولسا، ونداي تۇلعا ءوز ءومىرىن عانا مازمۇن-ماعاناعا كەنەلتىپ قانا قويماي، ەڭ باستىسى ءوزى عۇمىر كەشكەن قوعامى مەن ۋاقىتىن دا ساۋلەلەندىرىپ، ونىڭ مەرەيىن ءوسىرىپ، مارتەبەسىن بيىكتەتەتىن بولادى. بۇعان تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ ءومىرى مەن بولمىس-ءبىتىمى جارقىن ايعاق” [73]. وعان قوسارىمىز مۇنداي تۇلعانىڭ دۇنيەگە اكەلگەن ەڭبەكتەرىنىڭ شىنايىلىق دەڭگەيىنىڭ دە، عىلىمي قۇندىلىعىنىڭ دا جوعارى بولۋى زاڭدىلىق. دەمەك، ن.ءا. نازارباەۆ ەڭبەكتەرىنىڭ تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنىڭ، ونىڭ ىشىندە تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتتگى تاريحىنىڭ، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار ماڭىزدى دەرەك كوزى ەكەندىگى كۇمانسىز.

دەگەنمەن، كەز كەلگەن قاراپايىم جاندارعا ءتان قۋانۋ، رەنجۋ، اشۋلانۋ سياقتى ءار ءتۇرلى كوڭىل كۇيلەر، باسقا دا ادامي قاسيەتتەر نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنا دا ءتان قاسيەتتەر. ول تۋرالى ءبىراز جىلدان بەرى كەڭەسشىسى بولىپ ىستەۋىنە بايلانىستى پرەزيدەنتتى جاقىننان بايقاۋعا مۇمكىندىگى بولعان ەرمۇحان ەرتىسباەۆ: “مەنىڭ بارلىق دوستارىم، تانىستارىم، جورنالشىلار، شەتەلدىكتەر جانە تاعى دا باسقا كوپتەگەن ادامدار مەنەن ءجيى سۇرايدى: “ايتشى، ول ءوزى قانداي؟” — دەپ. مەن; ء“ار ءتۇرلى”-دەپ جاۋاپ بەرەمىن. شىنىندا دا، ول ءار ءتۇرلى. مەن ونى كوڭىلدى كەزىندە دە، كوڭىلسىز كەزىندە دە، كوڭىل كۇيىنىڭ كوتەرىڭكى كەزىندە دە، ءپاس كەزىندە دە، بايسالدى-ويلى كەزىندە دە جانە تىپتەن اشۋلى كەزىندە دە كوردىم…

شىنىندا، ول ءار ءتۇرلى. قاۋرىت كەزدە ول سالقىنقاندىلىق، سابىرلىلىق تانىتسا، كەرىسىنشە، تىنىش قالىپتى ساياسي جاعدايدا مازاسىز جانە ەموتسيونالدى. ول جالپى ناشار اكتەر، ويتكەنى ەش ۋاقىتتا ءوز سەزىمىن جاسىرا المايدى. ەگەر ول بىرەۋدى ۇناتسا نەمەسە سيلاسا، وندا نازارباەۆتان ارتىق شىن بەرىلگەن جانە سەنىمدى جولداس تابۋ قيىن. ەگەر ۇناتپاسا، وندا ونىڭ جۇزىندە جيەركەنىش بەلگىسى پايدا بولادى جانە ونى ءوزى جاسىرا المايدى”-دەيدى [22, 15 ب.] /بارلىق اۋدارمالار بىزدىكى – س.س./ ارينە، پرەزيدەنتتىڭ مۇنداي قاسيەتتەرىنىڭ ونىڭ جازعان ەڭبەكتەرىنە دە اسەر ەتكەندىگى بەلگىلى. ونداي اشىق مىنەز ەڭبەكتەردەگى مالىمەتتەردىڭ شىنايىلىق دەڭگەيىن كوتەرمەسە، تومەندەتپەيتىندىگى انىق.

سونىمەن، قورىتا ايتساق، ن. نازارباەۆ ەڭبەكتەرىنىڭ تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتتىگى تاريحىنىڭ دەرەك كوزى رەتىندەگى ماڭىزى مەن باستى ەرەكشەلىگى، بىرىنشىدەن، ونىڭ تاۋەلسىزدىك قارساڭىندا جانە تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا اتقارعان رەسمي قىزمەتتەرىمەن تىكەلەي بايلانىستى. وتكەن عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنان باستاپ رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى باسشىلىق قىزمەتتە بولعان، ءدال تاۋەلسىزدىك الدىندا ەلباسى بولىپ سايلانعان ن.ءا. نازارباەۆقا سول جىلدارى بولعان بارلىق تۇبەگەيلى وزگەرىستەردىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ، تاريحي قۇبىلىستاردىڭ كۋاسى بولۋىنا تۋرا كەلدى. جانەدە سونىڭ ءبارى تۋرالى ءوز ەڭبەكتەرىندە جازىپ، ماڭىزدى دەرەك كوزدەرىن دۇنيەگە اكەلدى. ەكىنشىدەن، ن. نازارباەۆ ەڭبەكتەرىنىڭ تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتتىگى تاريحىنىڭ دەرەك كوزى رەتىندەگى ماڭىزى مەن ەرەكشەلگى، ولاردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى تۋرالى، ونىڭ ەڭ ءبىر قيىن-قىستاۋ ساتتەردەگى تاريحي شەشىمدەر قابىلداپ، جاڭا مەملەكەت قالىپتاستىرا ءبىلۋ تاريحى تۋرالى مول ماعلۇمات ساقتاۋىندا. ۇشىنشىدەن، ن.ءا. نازارباەۆ ەڭبەكتەرىنىڭ دەرەكتىك ماڭىزى مەن ەرەكشەلىكتەرى اۆتوردىڭ جەكە ادامي قاسيەتتەرىمەن تىعىز بايلانىستىلىعىندا. ونىڭ ەڭ ءبىر اۋىر جىلدارى قاراپايىم قازاق وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپ، ەڭبەككە ەرتە ارالاسۋىنا بايلانىستى، ەل ءومىرىن جەتە ءبىلىپ، بار سانالى ءومىرىن سوعان قىزمەت ەتۋگە ارناۋىندا. تورتىنشىدەن، ن. نازارباەۆتىڭ باستاۋىش پارتيا ۇيىمىنان باستاپ بيلىكتىڭ بارلىق ساتىسىنان ءوتۋى، وعان ەلدىڭ رەالدى ساياسي-الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق جاعدايىن ءاردايىم وبكەتيۆتى باعالاپ، ءوز ەڭبەكتەرىندە شىنايى بەينەلەي بىلۋگە مۇمكىندىك بەرگەن.

1.2 ن. نازارباەۆ ەڭبەكتەرىنىڭ پايدا بولۋ وبەكتيۆتىلىگى، تاريحي جاعدايى جانە ولاردى سىنىپتاۋ پروبلەمالارى

دەرەكتانۋ عىلىمىنىڭ قاعيداسى بويىنشا ءار ءبىر تاريحي دەرەك ءوزىنىڭ پايدا بولۋى جاعىنان وبەكتيۆتى. ويتكەنى ول بەلگىلى ءبىر تاريحي وقيعانىڭ، قۇبىلىستىڭ نەمەسە قوعامدىق پروتسەستىڭ سالدارىندا پايدا بولادى. دالىرەك ايتقاندا، ناقتى تاريحي وقيعا، قۇبىلىس نەمەسە قوعامدىق پروتسەسس ناقتى تاريحي دەرەكتەردە بەينەلەنەدى. سوندىقتان ءار ءبىر تاريحي دەرەك ءوز بويىندا سول تاريحي وقيعا، قوعامدىق قۇبىلىس نەمەسە قوعامدىق پروتسەسس تۋرالى مالىمەت ساقتايدى. دەمەك، وقيعا نەمەسە قۇبىلىس بولماسا دەرەك تە بولمايدى. ولاي بولسا، كەز كەلگەن دەرەكتى بەلگىلى ءبىر تاريحي وقيعانىڭ دەرەك كوزى رەتىندە زەرتتەۋدە، ونىڭ پايدا بولۋىنىڭ وبەكتيۆتىلىگىن، العىشارتتارىن، ياعني ناقتى قانداي وقيعانىڭ سالدارىندا پايدا بولعاندىعىن انىقتاۋدىڭ ماڭىزى ۇلكەن. سونىمەن قاتار، كەز كەلگەن دەرەك تاريحيلىق پرينتسيپىنە ساي بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا نەمەسە ۋاقىت ارالىعىندا جانە ناقتى ءبىر كەڭىستىكتە پايدا بولادى. ۋاقىت ەرەكشەلىگى، دالىرەك ايتقاندا، دەرەكتىڭ جاسالۋ كەزەڭىندەگى ناقتى ءبىر كەڭىستىكتەگى، ياعني ەلدەگى قالىپتاسقان تاريحي جاعداي، ۇستەم ساياسي قۇرىلىس ت.ب. دەرەكتىڭ پايدا بولۋىنا، ونىڭ مازمۇنى مەن باعىتىنا اسەر ەتەپەي قويمايدى. دەمەك، ناقتى دەرەككە نەمەسە دەرەك كوزدەرىنە دەرەكتانۋلىق تالداۋ سول ۋاقىت تىنىندە /كونتەكسىندە/ جاسالۋى كەرەك. تەك سوندا عانا ناقتى دەرەكتەن نەمەسە دەرەك كوزدەرىنەن ناقتى وقيعا نەمەسە قۇبىلىسقا قاتىستى شىنايىلىق دەڭگەيى جوعارى مالىمەت الۋعا بولادى.

دەمەك، ن.ءا. نازارباەۆ ەڭبەكتەرىن تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتى تاريحىنىڭ دەرەك كوزى رەتىندە قاراستىرۋدا ولاردىڭ پايدا بولۋىنىڭ سەبەپتەرىن، العىشارتتارىن، ياعني وبەكتيۆتىلىگىن جانە تاريحي جاعدايىن انىقتاۋدىڭ ماڭىزى ۇلكەن. جۇمىستىڭ كىرىسپە بولىمىندە ايتىلعانداي، ن. نازارباەۆ 1991 جىلدىڭ كوكتەمىندە دايىنداعان “ادىلەتتىڭ اق جولى” اتتى ەڭبەگىنەن باستاپ، 2006 جىلدىڭ قاڭتارىندا قر پرەزيدەنتى مىندەتىن اتقارۋعا قايتا كىرىسكەنگە دەيىن بىرنەشە ىرگەلى ەڭبەكتەر، جيناقتار، جولداۋلار جانە كىتاپشالار جاريالادى. سولاردىڭ بارىندە دەرلىك، ءبىزدىڭ تىكەلەي زەرتتەۋ وبەكتىمىز بولىپ تابىلىتىن — تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتتىگىنىڭ تاريحىنا قاتىستى مالىمەتتەر بار. دەمەك، ولاردىڭ پايدا بولۋىنىڭ وبەكتيۆتىلىگى مەن تاريحي جاعدايىن انىقتاۋ زەرتتەۋشىلەرگە تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتى تاريحى تۋرالى عىلىمي قۇندىلىعى جوعارى مالىمەتتەر الۋعا كومەكتەسەرى انىق.

ن.ءا. نازارباەۆ ەڭبەكتەرىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ وبەكتيۆتىلىگى ەڭ الدىمەن حح عاسىردىڭ 80-90 جىلدارى كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى دەپ اتالعان الىپ دەرجاۆادا ورىن العان تۇبەگەيلى قوعامدىق وزگەرىستەرمەن، سول وزگەرىستەردىڭ ناتيجەسىندە قازاقستاننىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىن الۋىمەن جانە كۇردەلى دە تۇبەگەيلى قوعامدىق وزگەرىستەر سالدارىندا پايدا بولعان سول جىلدارداعى ساياسي احۋالمەن تىكەلەي بايلانىستى. اتاپ ايتقاندا، ن. نازارباەۆ ەڭبەكتەرىنىڭ پايدا بولۋىنا الىپ كەلگەن جانە ونىڭ ەڭبەكتەرىندە بەينەلەنگەن ناقتى وبەكتيۆتى وقيعالار، قۇبىلىستار جانە قوعامدىق پروتسەستەر مىنالار: كسرو-دا قايتا قۇرۋ پروتسەسىنىڭ باستالۋى، ەلدەگى ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ تەرەڭدەۋى، قۇرامىندا قازاقستان دا بار كسرو سياقتى الىپ يمپەريانىڭ ىدىراۋى، قازاقستاننىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىن الۋى، جاڭا تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتتىگىن قايتا قۇرۋ ءىسىنىڭ باستالۋى ت.ت.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى، ياعني ەلباسى رەتىندە جانە كوكپ وك ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، ياعني بۇرىنعى وداق كولەمىندە جوعارعى دەڭگەيدەگى ساياساتكەرلەردىڭ ءبىرى رەتىندە، كسرو-نىڭ سوڭعى جىلدارىنداعى ساياسي-الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق جاعدايىنا جان-جاقتى اناليتيكالىق تالداۋ جاساعان ن. نازارباەۆتىڭ ەڭبەگى، ماسكەۋ قالاسىندا، “مولادايا گۆارديا” باسپاسىنان ورىس تىلىندە “بەز پراۆىح ي لەۆىح” دەگەن اتپەن 1991 جىلى شىقسا، قازاق تىلىندە “ادىلەتتىڭ اق جولى” دەگەن اتپەن “قازاقستان” باسپاسىنان سول جىلى شىققان. كىتاپتىڭ مۇقاباسىندا: ء“ومىربايان وتكەلدەرى،وي-تولعاۋ، باعىت-باعدار… باسپانىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ”-دەپ جازىلسا، “باسپادان” دەپ اتالعان العى سوزىندە: ء“سىزدىڭ قولىڭىزعا تيگەن كىتاپ — ومىرباياندىق بايانداۋ دا ەمەس،بەلگىلى ءبىر تاقىرىپ توڭىرەگىندەگى سۇحبات تا ەمەس. ءبىز بۇل كىتاپتىڭ كەيىپكەرىنە ءوزى تۋرالى ايتۋدى قاجەت دەپ سانايتىن نارسەنىڭ ءبارىن دە قامتۋدى عانا ۇسىندىق”-دەلىنگەن [114, 4 ب.]. تاعى ءبىر ەرەكشە كوڭىل اۋداراتىن نارسە، ول العى سوزدەگى كىتاپتىڭ دايىندالعان ۋاقىتى مەن جەرى تۋرالى ايتىلعان مالىمەتتەر. ول تۋرالى كىتاپتا: “ قوعامدىق جانە ساياسي ومىردە قازىرگى ءجۇرىپ جاتقان پروتسەستەردىڭ جەدەلدىك سيپاتىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇل كىتاپتىڭ جازىلعان ۋاقىتىن، سونىمەن قاتار قايدا جازىلعانىن كورسەتە كەتەيىك: 1991 جىلعى ناۋرىز-ءساۋىر ايلارى، الماتى قالاسى”- دەپ كورسەتىلۋى [114, 5 ب.]. سونىمەن قاتار، كىتاپتىڭ ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىندا “ديالوگ س ن.ا. نازارباەۆىم ۆەل ا.پ. جيتنۋحين”- دەپ جازىلعان.

دەمەك، بىرىنشىدەن، كىتاپ: ەستەلىك، ءومىربايان، زامانحات،سۇحبات، وي-تولعاۋ، سياقتى نەمەسە ت.ب. ءداستۇرلى جانرلاردىڭ ەش قايىسسىنا دا جاتپايتىن، بىراق وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ دە ەلەمەنتتەرى كەزدەسەتىن، وزىندىك ەرەكشەلىگى بار، كۇردەلى تۋىندى. مىسالى، كىتاپ “قارا ناننىڭ ءدامى”- دەپ اتالاتىن تاراۋدان، شارتتى تۇردە العاندا، بالالىق، جاستىق شاق تۋرالى ەستەلىكتەردەن باستالعانىمەن، سۇحباتقا ۇلاسىپ، وتكەن عاسىردىڭ 80-90-شى جىلدارىن دا قامتيدى. ال، ءار جانىردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ولار وزدەرىنە ساي كەلەتىن زەرتتەۋ تاسىلدەرىن قولدانۋدى قاجەت ەتەدى. دەمەك، زەرتتەۋشىلەر مۇنداي كۇردەلى تۋىندىلارمەن، ياعني دەرەك كوزدەرىمەن جۇمىس ىستەگەندە ولاردىڭ وسىنداي ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرۋلەرى قاجەت بولادى.

ەكىنشىدەن، كىتاپ ورىس تىلىندە دايىندالىپ، قازاق تىلىنە اۋدارىلعان، ءسويتىپ، ەكى تىلدە قاتار شىققان. ال، كەز كەلگەن اۋدارمانىڭ تۇپنۇسقادان بەلگىلى ءبىر دارەجەدە الشاقتايتىندىعى زاڭدىلىق. سوندىقتان، كىتاپتىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسىن پايدالانۋشىلار ونى تۇپنۇسقامەن سالىستىرىپ وتىرۋلارى كەرەك. ۇشىنشىدەن، كىتاپ كسرو-نىڭ دا، ونىڭ جەتەكشى ساياسي كۇشى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ دا، ماسكەۋلىك ورتالىق بيلىكتىڭ دە ءدىن امان كەزىندە دايىندالىپ، جارىققا شىققان. بۇل فاكتىنىڭ دەرەكتانۋ عىلىمى ءۇشىن ءپرينتسيپتى ماڭىزى وتە ۇلكەن. ول كىتاپتا ن. نازارباەۆتىڭ كسرو-عا، ونىڭ ساياسي باسشىلىعىنىڭ اتىنا ايتىلعان سىندارى، ولاردىڭ ارتىنان تاس لاقتىرۋى ەمەس، كەرىسىنشە، جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەردى تۇزەتۋ ارقىلى كسرو-نى ساقتاپ قالۋ جانە نىعايتۋ ماقساتىندا ايتىلعانىن كورسەتەدى. بۇل كىتاپتا ايتىلعان ويلاردىڭ، كەلتىرىلگەن فاكتىلەردىڭ، ياعني تاريحي دەرەكتەردىڭ شىنايىلىق دەڭگەيىنىڭ جوعارى ەكەندىگىن دالەلدەيتىن نەگىزگى فاكتور.

تورتىنشىدەن، كىتاپتىڭ جارىق كورگەن ۋاقىتى، تاعدىردىڭ تالكەگىمەن، كسرو-نىڭ الىپ دەرجاۆا رەتىندە ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتۋىنىڭ قارساڭى بولىپ شىقتى. دەمەك، بۇل فاكتى زەرتتەۋشىلەرگە كىتاپتا سوكپ باسشىلىعى اتىنا، ورتالىق بيلىككە، باسقا دا باسقارۋ جۇيەسىندەگىلەرگە ايتىلعان سىنداردى، ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونميكالىق جاعدايىنا اناليتيكالىق تالداۋ جاساۋ ارقىلى كورسەتىلگەن كەمشىلىكتەردى كسرو-نىڭ ىدىراۋ سەبەپتەرى رەتىندە قاراستىرۋلارىنا مۇمكىندىك بەرەدى. ويتكەنى، ءدال سول كىتاپتا كورسەتىلگەن كەمشىلىكتەردىڭ اسقىنعانى سونشالىقتى، ولاردى تۇزەتۋ مۇمكىن بولماي شىقتى. ناتيجەسىندە ولار كسرو-نى كۇيرەۋگە الىپ كەلدى. جاقىن جانە الىس شەت ەلدىك زەرتتەۋشىلەردىڭ كسرو-نىڭ كۇيرەۋ سەبەپتەرى تۋرالى ايتقان ەڭبەكتەرىندە كوبىنە ن. نازارباەۆتىڭ وسى ەڭبەگىنە جۇگىنۋلەرى سونىڭ دالەلى.

بەسىنشىدەن، “ادىلەتتىڭ اق جولى” قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى تۋرالى مول ماعلۇمات بەرەتىن تۇپنۇسقالىق دەرەك كوزى بولىپ تابىلادى. وندا ەلباسىنىڭ ءومىربايان وتكەلدەرىنىڭ ءار ءتۇرلى كەزەڭدەرى، تۇلعالىق قالىپتاسۋ جولدارى، ۇلت تاعدىرى ءۇشىن جاۋاپتىلىق دەڭگەيىنە دەيىن جەتكەن ادامنىڭ ءىس-ارەكتتەرى، وي-تولعاۋلارى سول ادامنىڭ ءوز اۋزىمەن ايتىلعان. سوندىقتان ونداعى مالىمەتتەردىڭ تولىقتىق جانە شىنايىلىق دەڭگەيلەرىنىڭ جوعارى ەكەندىگى تۇسىنىكتى.

دەگەنمەن، ەڭبەكتىڭ قازاقستان تاريحىنىڭ دەرەك كوزى رەتىندەگى ماڭىزىن ەسكەرە وتىرىپ، وندا مۇمكىن قاراپايىم سەبەپتەرمەن جىبەرىلسە دە، ەل تاريحى ءۇشىن ءپرينتسيپتى قاتەلىكتىڭ ورىن العاندىعىن دا ايتۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، دەرەك كوزدەرىندە قانداي دا ءبىر سەبەپتەرمەن بولماسىن جىبەرىلگەن ايقىن قاتەلىكتەردى دالەلدەپ، كەلەشەك زەرتتەۋشىلەرگە ەسكەرتۋ دەرەكتانۋشىنىڭ دا، دەرەكتانۋ عىلىمىنىڭ دا تىكەلەي مىندەتى. مىسالى، كىتاپتىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسىنىڭ 238 بەتىندە نۇرسۇلتان ءابىشۇلى: “قازاق رەسپۋبليكاسى جوعارى كەڭەسىنىڭ 1990 جىلعى 24 ناۋرىزىنداعى سەسسياسىندا مەنى جابىق داۋىسپەن رەسپۋبليكانىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىەتىپ سايلادى”-دەسە، ورىس تىلىندەگى باسىلىمىنىڭ 215 بەتىندە: “24 مارتا1990 گودا نا سەسي ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا كازاحسكوي رەسپۋبليكي تاينىم گولوسوۆانيەم مەنيا يزبيرالي پەرۆىم پرەزيدەنتوم رەسپۋبليكي”-دەگەن. ال، تۇپنۇسقالىق دەرەك كوزى بولىپ تابىلاتىن سول جىلدارداعى قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ، قازاق سسر جوعارعى سوۆەتى مەن مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ ورگانى بولىپ تابىلاتىن “سوتسياليستىك قازاقستان” گازەتىنىڭ 1990 جىلعى 25 ساۋىردەگى 97 نومىرىندە جاريالانعان ينفورماتسيالىق حاباردا: “قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ قاۋلىسى. قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى تۋرالى.

قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى سوۆەتى قاۋلى ەتەدى:

قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ جولداس سايلانسىن.

الماتى قالاسى،1990 جىلعى ءساۋىردىڭ 24-ءى.”-دەپ جازىلعان.

دەمەك، ن.ءا. نازارباەۆ، “ادىلەتتىڭ اق جولىندا” ايتىلعانداي، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولىپ 1990 جىلدىڭ 24 ناۋرىزىندا ەمەس سول جىلدىڭ 24 ساۋىرىندە سايلانعان.

ارينە، ەڭبەك سۇحبات رەتىندە دايىندالعاندىقتان نۇرسۇلتان ءابىشۇلى اي اتتارىن ءجاي اۋىستىرىپ الۋى دا، نەمەسە قاراپايىم تەحنيكالىق قاتەلىكتىڭ دە كەتۋى مۇمكىن. باسقا جاعدايدا مۇنداي قاراپايىم قاتەلىكتەرگە كوڭىل اۋدارماۋعا دا بولار ەدى. بىراق ءبىز ءدال وسى ماسەلەگە ەرەكشە كوڭىل اۋدارۋعا ءتيىستىمىز. سەبەبى، بۇل جەردە اڭگىمە تەك ءبىر ادامنىڭ عانا ءومىربايانىنا بايلانىستى بولىپ وتىرعان جوق. اڭگىمە قازاقتاردىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭدالقاي ايدىڭ 24 كۇنى سايلانعاندىعى، ياعني قازاق تاريحىنىڭ جاڭا ءداۋىرى، پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ءدال قاي كۇنى دۇنيەگە كەلگەندىگى تۋرالى بولىپ وتىر. ماسەلەنىڭ ءپرينتسيپتى ماڭىزى دا وسىندا.

ن.ءا. نازارباەۆتىڭ “ادىلەتتىڭ اق جولىنان” باسقا ەڭبەكتەرى تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا، ياعني تىپتەن باسقا، تۇبىرىمەن وزگەشە ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايدا دۇنيەگە كەلدى. جانەدە قازاقستان حالقىنىڭ ومىرىندە ورىن العان جاڭا قۇبىلىستار مەن قوعامدىق پروتسەستەر سول ەڭبەكتەردە بەينەلەندى. سولاردىڭ العاشقىسى 1992 جىلى مامىر ايىندا جارىق كورگەن “قازاقستاننىڭ ەگەمەندى مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ ستراتەگياسى” دەپ اتالاتىن ەڭبەگى. وندا ن. نازارباەۆ: “قيىن تولعانىستار مەن شەشىمدەر، ءومىردى تۇبەگەيلى قايتا وزگەرتۋ ۋاقىتى تاعدىردىڭ جازۋىمەن ءبىزدىڭ ۇلەسىمىزگە ءتيىپ وتىر… ايقىن ماقساتسىز ادام دا، بيلىك جۇرگىزۋشى قۇرىلىم دا، قوعام دا ءومىر سۇرە المايدى”-دەپ جازدى [124, 4 ب.]. دەمەك، ەڭبەكتىڭ پايدا بولۋىنىڭ وبەكتيۆتىلىگى، بىرىنشىدەن، قوعامدا باستاۋ العان تۇبەگەيلى قايتا وزگەرتۋ ۋاقىتىنىڭ كەلۋى بولسا، ەكىنشىدەن، قوعام الدىندا تۇرعان ايقىن ماقساتتى، دالىرەك ايتقاندا، قازاقستاننىڭ ەگەمەندى مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ ستراتەگياسىن انىقتاۋ قاجەتتىگى بولىپ تابىلادى.

1993 جىلى ن. نازارباەۆتىڭ “قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قوعامنىڭ يدەيالىق بىرلىگىندە” اتتى ەڭبەگى جارىق كوردى. وندا اۆتور وزىندىك وي — تۇيىندەرىن ناقتى دەرەكتەرمەن دالەلدەي وتىرىپ ەلدەگى يدەيالىق بىرلىك تۇعىرناماسى، ساياسي-الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق ۇردىستەر جونىندەگى ۇزاق جىلدار بويى سارالاعان وي-تولعامدارىن، ءتۇيىندى شەشىمدەرىن ورتاعا سالعان. ەڭبەكتە قازاقستانداعى سول كەزدەگى قوعامدىق-ساياسي جاعدايعا تالداۋ جاسالىنىپ، ناقتى تاۋەلسىزدىككە جەتۋ جولدارى كورسەتىلگەن. قازاقستان مەملەكەتتىگىن قالىپتاستىرۋ ءىسىنىڭ تەوريالىق نەگىزدەرىنە قاتىستى پىكىرلەر ايتىلعان.

تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىن قايتا قۇرۋ، قالىپتاستىرۋ جانە دامىتۋ تاريحىنىڭ دەرەك كوزى رەتىندە ن.ءا. نازارباەۆتىڭ 1996 جىلى “ونەر” باسپاسىنان شىققان “عاسىرلار توعىسىندا” اتتى ەڭبەگىنىڭ الار ورنى ەرەكشە. ولاي دەيتىنىمىز، ەڭبەكتە العاش رەت كسرو-نىڭ كۇيرەۋ سەبەپتەرىنە جان-جاقتى تالداۋ جاسالىنىپ، قازاقستاننىڭ 1991 جىلدىڭ تامىزى مەن 1995 جىلدىڭ تامىزى ارالىعىندا ءجۇرىپ وتكەن جولى سارالانعان. سونىمەن قاتار ەڭبەكتە جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋدىڭ جۇيەلى تەوريالىق نەگىزدەمەسى جاسالىنىپ، جاس مەملەكەتتىڭ العاشقى قادامدارى تۋرالى ايتىلعان.

اۆتوردىڭ ءوزى جانرىن “بولاشاق جايلى ەستەلىك” دەپ اتاعان شىعارماسىنىڭ بەتاشارى: “مەن ول كۇنى كابينەتىمدە ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن وتىرىپ قاپپىن. سوڭعى ايلاردىڭ قاۋرىت تىرشىلىگى بويدى دا، ويدى دا اۋىر تارتقىزايىن دەپتى. تەك ەكى ساعات بۇرىن عانا وتكەن رەفەرەندۋمنىڭ الدىن-الا قورىتىندىلارى قولىما ءتيدى. ۇققانىم – قازاقستان بۇدان بىلاي جاڭا كونستيتۋتسيا بويىنشا ءومىر سۇرەتىن بولادى.

ويىما، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وتكەن-كەتكەن ورالا بەرەدى. ەسكى جازبالارىم مەن وقتا-تەكتە ءتۇرتىپ قويعاندارىمدى قايتا اقتارا باستادىم. كوز الدىما بولعان-قويعانداردىڭ ەگجەي-تەگجەيلەرى، ادامداردىڭ بەت-الپەتى، مازاسىز كۇندەر مەن تۇندەر تۇرا قالدى. ەسىمە ءبىز ءۇشىن جول باسىنداي بولعان 1991 جىلعى وقيعالار ءتۇستى. 1991 جىلدىڭ تامىزى مەن 1995 جىلدىڭ تامىزىنىڭ اراسىندا بەيبىت تاريحتىڭ الدەنەشە ونجىلدىقتارى ءوز بويىنا سىيعىزا المايتىن وقيعالارى سىيىپ كەتكەندەي. سول ءبىر جىم-جىرت تۇندە مەنىڭ باسىما، ازعانتاي “جول-جونەكەي ايالداما” جاساپ، بىراۋىق كەيىنگى جىلدار تاپ قىلعان درامالىق احۋالدىڭ يىرىمدەرى مەن ۇيىرىمدەرىنە ءۇڭىلىپ، ىشتەي ساراپقا سالعان جامان بولماس ەدى-اۋ دەگەن وي كەلدى”-دەگەن جولدارمەن اشىلعان [126, 7 ب.].

كىتاپتا ايتىلعان قازاقستاننىڭ بۇگىنگى كۇنى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان جاڭا كونستيتۋتسياسى قابىلدانعان بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋمنىڭ 1995 جىلى 30 تامىز كۇنى وتكەندىگى بەلگىلى. دەمەك، ن. نازارباەۆتىڭ ءوز “كابينەتىندە ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن وتىرىپ قالعان”، وعان ءوزىنىڭ ىرگەلى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرىن جازۋعا اسەر ەتكەن “سول ءبىر جىم-جىرت ءتۇننىڭ” 1995 جىلعى تامىز ايىنىڭ 30- نان 31-نە قاراعان ءتۇنى ەكەندىگى داۋسىز. ال، كىتاپتىڭ العى ءسوزى رەتىندە بەرىلگەن اۆتوردىڭ جازباسى “نۇرسۇلتان نازارباەۆ. الماتى. 1996 جىلدىڭ 15 قاڭتارى”-دەگەن سوزدەرمەن اياقتالعان. بۇل ناقتى مالىمەتتەر كىتاپتى جازۋ ءىسىنىڭ 1995 جىلدىڭ تامىزىنىڭ سوڭعى تۇنىنەن باستالىپ، 1996 جىلعى قاڭتاردىڭ ورتاسىندا اياقتالعانىن كورسەتەدى.

ال كىتاپتىڭ وبەكتيۆتىلىگى، ياعني ونىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتكەن فاكتور — 1991 جىلعى جانە 1991 جىلدىڭ تامىزى مەن 1995 جىلدىڭ تامىزىنىڭ اراسىنداعى ادەتتەگى ونجىلدىقتار ء“وز بويىنا سىيعىزا المايتىن” درامالىق وقيعالار. ول درامالىق وقيعالاردىڭ قانداي وقيعالار ەكەندىگى، ولاردىڭ بۇرىنعى كسرو- نىڭ جانە بۇرىنعى “كەڭەس حالقىنىڭ” تاريحى مەن تاعدىرىنا قالاي اسەر ەتكەندىگى تۋرالى اۆتور: “1991 جىلعى درامالىق وقيعالارعا قولما-قول ارالاسىپ، كوزبە-كوز باقىلاعان ادام رەتىندە ايتارىم: ول دراماعا قاتىسۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى وداقتىق مەملەكەتتى تاپ بۇلاي تەز ارادا بىت-شىت شاشىراتىپ جىبەرۋدى ادەيى كوزدەگەن ەمەس. ۆيلنيۋس، باكۋ، تبيليسي جانە گكچپ وقيعالارىنا دەيىن، كەيىن ەۆوليۋتسيالىق جولمەن تاۋەلسىزدىك الۋعا وركەنيەتتى كونفەدەراتسيالىق مەملەكەت ورناتۋ كوزدەلگەن ەدى. ارينە، 1991 جىلدىڭ تامىزىنان سوڭ /گكچپ وقيعاسىنان سوڭ — س.س/, بۇل ويدىڭ ىسكە اسۋى ەش مۇمكىن بولماي قالدى”-دەپ جازدى [126, 41 ب.].

دەگەنمەن، بۇل كىتاپ سول جىلدارى بولىپ وتكەن درامالىق وقيعالار ىلەسپەلى /سينحروندى/ بەينەلەنگەن جازبا دەرەك كوزى ەمەس. ول ن. نازارباەۆتىڭ وزىنە عانا ءتان قولتاڭباسى بار، كەلەشەكتى كوزدەي وتىرىپ، وتكەنگە تالداۋ جاسالىنعان ەرەكشە كۇردەلى تۋىندى. اۆتور ءوز ەڭبەگىنىڭ ەرەكشەلىگى تۋرالى: “جازىپ وتىرعانىم ساياسي مەمۋار ەمەس. سوندىقتان وقيعالىق جۇيەلىلىكتى قاداعالاعانىممەن، حرونولوگيالىق جۇيەلىكتى قاداعالاعانىم جوق”-دەپ جازدى [126, 41 ب.]. سونىمەن قاتار كىتاپتا وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار دەرەك كوزدەرىنىڭ ۇلكەن ءبىر توبىن قۇرايتىن، وقيعالاردىڭ كەيبىر قىرلارىن اشۋعا كومەكتەسەتىن فوتوبەينەلەر دە كوپتەپ كەلتىرىلگەن. ارينە، زەرتتەۋشىلەر بۇل ەرەكشەلىكتەردى ەسكەرۋلەرى كەرەك بولادى.

ەرەكشە كوڭىل اۋداراتىن دەرەكتانۋلىق تالداۋ تالاپتارىنىڭ ءبىرى، ول “عاسىرلار توعىسىنىڭ” تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنىڭ دەرەك كوزى رەتىندە پايدا بولۋىنىڭ تاريحي جاعدايى. جوعارىدا اۆتوردىڭ ءوزى ايتقانداي، ەڭبەك قازاقستاننىڭ جاڭا كونستيتۋتسيا بويىنشا ءومىر سۇرە باستاعان العاشقى ايلارىندا دايىندالعان. جاڭا كونستيتۋتسيانىڭ باستى ەرەكشەلىگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تولىعىمەن پرەزيدەنتتىك بيلىك فرماسىنا كوشۋى ەدى. ال پرەزيدەنت 1990 جىلدىڭ ساۋىرىنەن وسى مىندەتتى اتقارىپ كەلە جاتقان نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزى. دەمەك، ەڭبەك بۇرىننان بيلىك باسىندا بولعان، بىراق ەندىگى جەردە، اتا زاڭىمىزعا سايكەس، تۇتاس ءبىر رەسپۋبليكا تاعدىرى ءۇشىن بار جاۋاپكەرشىلىكتى تولىعىمەن ءوز موينىنا العان ادامنىڭ ەل باسقارۋ ىسىندەگى جاڭا كەزەڭىنىڭ باسىندا جازىلعان. بۇل فاكتوردىڭ كىتاپتىڭ مازمۇنىنا، ياعني دەرەكتىك ەرەكشەلىگىنە اسەر ەتپەي قويمايتىندىعى تۇسىنىكتى. اۆتوردىڭ: ء“وز باسىمىز – كەيبىر ءۇزىلدى-كەسىلدى كەسىپ-ءپىشىپ سويلەۋگە قۇمار ء“بىر كۇندىك قانا” ساياساتشىلارداي ەمەس، ءار الۋان بيلىك ورتاسىندا كوپتەن ارالاسىپ كەلە جاتقان ادامبىز. سول سەبەپتى دە كىسىلەرگە باعا بەرگەندە ماملەگەرلىك ادەپ اۋقىمىنان اتتاي الماساق، نەگە ولاي بولاتىنىن وقىرمان ايتپاي-اق تۇسىنەدى عوي دەپ ويلايمىز”-دەپ جازۋى سونىڭ دالەلى [126, 3 ب.].

1998 جىلى ن. نازارباەۆتىڭ “قازاقستان – 2030” دەگەن اتپەن ەل پرەزيدەنتىنىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋى جاريالاندى. ءوزىنىڭ ۇزاق جىلدارعا ارنالعان ستراتەگيالىق ۇسىنىسپەن قازاقستان حالقىنىڭ الدىنا شىعۋ سەبەبىن ن. نازارباەۆ: “مەن سىزدەرمەن كەلەر عاسىرعا، جاڭا مىڭجىلدىققا، الىس پەرسپەكتيۆاعا ەندەپ بويلايتىن بولاشاق جايلى ءوزىمنىڭ وي-تولعانىستارىممەن بولىسكىم كەلەدى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ بولاشاعىمىزدى جانە بالالارىمىزدىڭ بولاشاعىن قانداي كۇيدە كورگىمىز كەلەدى، وسىنى ايقىنداپ الاتىن ۋاقىت جەتتى”-دەپ ءتۇسىندىردى [127, 5 ب.]. ال، ونىڭ قالاي پايدا بولعاندىعى تۋرالى: “وسى جولداۋ مەنىڭ قازاقستان حالقىنا ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىمىزدىڭ نەگىزگى باعىتتارى تۋرالى جىل سايىن جولداۋ ارناپ ءسوز سويلەۋ جونىندەگى كونستيتۋتسيالىق مىندەتتەرىمنىڭ شەڭبەرىندە ازىرلەنگەن بولتىن”-دەپ جازدى [127, 11 ب.]. دەمەك، بىرىنشىدەن، ەڭبەك ەلبىسىنىڭ ەل بولاشاعىنىڭ قانداي بولاتىندىعى تۋرالى ءوز ويىن، ۋاقىت تالابىنان شىعا وتىرىپ، حالىقپەن ءبولىسۋ ارقىلى ايقىنداپ الۋ قاجەتتىگىنەن تۋىنداسا، ەكىنشىدەن، پرەزيدەنتتىڭ اتقارۋعا ءتيىستى كوستيتۋتتسيالىق مىندەتىن ورىنداۋ بارىسىندا پايدا بولعان. سوندىقتان ەڭبەك بىرجاعىنان، ەل باسقارىپ وتىرعان تۇلعانىڭ ەل بولاشاعىنىڭ الىس پەرسپەكتيۆسى تۋرالى وي-تولعانىستارىنىڭ جەمىسى بولسا، ەكىنشى جاعىنان پرەزيدەنتتىڭ ءوز قۇقىقتارىنا ساي ۇسىنعان مەملەكەتتىڭ دامۋىنىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى دامۋ ستراتەگياسىنىڭ باعىتىن ايقىنداعان باعدارلاما، ياعني رەسمي قۇجات بولىپ تابىلادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا ەڭبەكتىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى دە وسىندا.

2005 جىلى 11 قازاندا استانا قالاسىندا دامۋ ستراتەگياسىنىڭ جاريالانعانىنا سەگىز جىل تولۋىنا ارنالعان “قازاقستان-2030” ستراتەگياسى ءىس جۇزىندە” دەگەن تاقىرىپتا وتكەن حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيادا سويلەگەن سوزىندە ن. نازارباەۆ جولداۋدىڭ قانداي جاعدايدا قابىلدانعاندىعى جانە ونىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى: “ەلىمىزدىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى دامۋىن ايقىنداعان وسى جولداۋ جاريا ەتىلگەندە ونى قولداۋشىلاردان سىناۋشىلار الدەقايدا باسىم ەدى. مەن سول كەزدە ەل ومىرىندەگى ءالى شەشىلمەگەن ءتۇيىندى پروبلەمالاردىڭ كوپتىگىنە قاراماستان، العان باعىتىمىزدىڭ انىقتىعىنا، تاڭداعان جولىمىزدىڭ تۋرالىعىنا سەندىم. بۇگىنگى قازاقستاننىڭ قول جەتكىزگەن تابىستارى – ءبىزدىڭ بىردەن-ءبىر دۇرىس جولدى تاڭداعانىمىزدى ايقىن دالەلدەپ شىقتى.

بىرىنشىدەن، بۇل كەڭەستەن كەيىنگى رەسپۋبليكالار ىشىندەگى ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالىق دامۋعا ارنالعان العاشقى قۇجات بولدى.

ەكىنشىدەن، باعدارلاما قازاقستان ەكونوميكاسى دامۋىنىڭ بار مۇمكىندىگىن مەيلىنشە ەلەپ-ەسكەرىپ، ەلىمىزدىڭ ناقتى مۇمكىندىكتەرى مەن ايقىن پەرسپەكتيۆاسىنا قۇرىلدى.

ۇشىنشىدەن،ستراتەگيا قوعام ءومىرىنىڭ: ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك، ىشكى ساياسي تۇراقتىلىق پەن قوعامدىق كەلىسىم، تۇبەگەيلى ەكونوميكالىق رەفورما، دەنساۋلىق ساقتاۋ، عىلىم-ءبىلىم مەن حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋ سالالارىن تۇگەل قامتىپ، بۇگىندە شەتەلدىك ساراپشىلار “قازاقستاندىق دامۋ جولى” دەپ ات قويىپ ۇلگەرگەن دامۋدىڭ قازاقستاندىق مودەلى جاسالدى”- دەپ باياندادى [128, 56 ب.].

جولداۋدىڭ مازمۇنىنا دەرەكتانۋلىق تالداۋ جاساۋ ونىڭ پرەزيدەنت ن.ءا. نازارباەۆ جاساعان تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنىڭ دەرەك كوزدەرى اراسىندا وزىندىك ورىنى بار ەرەكشە دەرەك كوزى ەكەندىگىن كورسەتەدى. مىسالى، ء“بىز بۇگىن قاي جەردە تۇرمىز”-دەپ اتالاتىن جولداۋدىڭ ءبىرىنشى تاراۋىندا ەلىمىزدىڭ 1997 جىلعى، ياعني تاۋەلسىزدىك تاريحىنىڭ العاشقى جىلدارىنداعى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك جاعدايى ايقىن كورسەتىلسە، “قازاقستان مۇراتى” دەپ اتالاتىن تاراۋدا 2030 جىلعى قازاقستان مودەلى سۋرەتتەلگەن. ال، “ۇزاق مەرزىمدى باسىم ماقساتتار مەن ولاردى ىسكە اسىرۋ ستراتەگيالارى” دەپ اتالعان تاراۋدا سول مودەلگە جەتۋ جولدارى ايقىندالعان. بۇل تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىن زەرتتەۋشىلەرگە وسى ەڭبەكتى دەرەك كوزى رەتىندە پايدالانا وتىرىپ، ءبىزدىڭ نەدەن باستاعانىمىزدى، الدىمىزعا قانداي ماقساتتار قويعانىمىزدى، وعان قالاي جەتكەنىمىزدى زەردەلەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن بىردەن-ءبىر قايتالانباس /ۋنيكالنىي – س.س./ دەرەك كوزى ەكەندىگىن كورسەتەدى.

سونىمەن قاتار 1998 جىلى ن. نازارباەۆتىڭ “قالىڭ ەلىم، قازاعىم” جانە “قازاقستان-رەسەي قاتناستارى” دەپ اتالاتىن ەكى ەڭبەگى جارىق كوردى. ەكى ەڭبەككە دە ءتان ورتاق ەرەكشەلىك، ەكەۋىنىڭ دە جيناق تۇرىندە دايىندالىپ، جارىق كورۋى. ءبىرىنشى كىتاپقا ن. نازارباەۆتىڭ دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى تورالقاسىنىڭ توراعاسى رەتىندە قازاق حالقىنىڭ وتكەن تاريحى، بۇگىنى مەن بولاشاعى جانە شەت ەلدەردەگى قازاق دياسپوراسى جايلى اڭگىمە-سۇحباتى، باياندامالارى مەن سويلەگەن سوزدەرى ەنسە، ەكىنشى كىتاپقا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭ ءىرى كورشىسى جانە ستراتەگيالىق سەرىكتەسى رەسەي فەدەراتسياسى اراسىنداعى قاتناستار تۋرالى ايتىلعان باياندامالار، سويلەگەن سوزدەر، ماقالالار، سۇحباتتار ەنگەن. ەكى تۋىندىنىڭ دايىندالۋ جانە جارىق كورۋ فورمالارى ۇقساس بولعانىمەن، ەكەۋى تاريحىمىزدىڭ ەكى ءتۇرلى سالاسىنان مالىمەت بەرەتىن ەكى بولەك دەرەك كوزدەرى بولىپ تابىلادى.

“قالىڭ ەلىم، قازاعىم” جيناعىنا حح عاسىر سوڭىنا قاراي ءوز تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزىپ، ءوز جەرىندە، اتا مەكەنىندە ءوز مەملەكەتىن قايتا قۇرا باستاعان قازاق ۇلتىنىڭ تاريحى مەن تاعدىرىنا، بۇگىنى مەن كەلەشەگىنە ارنالعان دۇنيەلەر ەنگەن. دەمەك، ولاردىڭ پايدا بولۋى، جاڭا مەملەكەت قالىپتاسىرۋشى نەگىزگى ۇلت رەتىندە، قازاقتاردىڭ تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتتىگىن قالىپتاستىرۋ ىسىندەگى ەرەكشە ورنىمەن ايقىندالادى [129].  ال، “قازاقستان-رەسەي قاتناستارىنا” ەنگەن دۇنيەلەردىڭ پايدا بولۋى تاريحي، گەوگرافيالىق، اسىرەسە الەۋمەتتىك جانە ت. ب. ءار ءتۇرلى فاكتورلرعا بايلانىستى قازاقستان تاريحى ءۇشىن دە، بۇگىنى مەن كەلەشەگى ۇشىندە رەسەيدىڭ الاتىن ەرەكشە ورنىنان تۋىنداعان[130].

ن. نازارباەۆ ەڭبەكتەرى اراسىندا باسقالارىنان ءوزىنىڭ پايدا بولۋ وبەكتيۆتىلىگى جاعىنان دا، ماقساتى مەن مىندەتتەرى جاعىنان دا، مازمۇنى مەن ماعاناسى جاعىنان دا، دەمەك، دەرەك كوزى رەتىندەگى ەرەكشەلىگى جاعىنان دا وقشاۋ تۇرعان ەڭبەك، ول 1999 جىلى “اتامۇرا” باسپاسىنان جارىق كورگەن “تاريح تولقىنىندا” اتتى كىتاپ. ەلباسىنىڭ، الەم مويىنداعان ساياساتكەردىڭ تاريح تولقىنىنا دەن قويىپ، ەلىنىڭ، ۇلتىنىڭ بۇگىنى مەن كەلەشەگىن سول تاريح تولقىندارى جالعاستىعىنان ىزدەۋ سەبەبى تۋرالى اۆتور كىتاپتىڭ العى سوزىندە: “كەزدەيسوق بولماۋى كەرەك، قازاقستاننىڭ اسپان تۇستەس تۋىنىڭ بەتىندە التىنعا اينالعان بۇركىت قانات كەرگەن. وسىناۋ تاۋەكەلى كەلىسكەن مازمۇندى دا ماعانالى نىساننىڭ ءون بويىندا تابيعات تا، تاريح تا توعىسىپ جاتىر. قازاقتار تاريح تولقىنىندا…

ەگەر ساياساتكەر بۇگىنمەن عانا بەتتەسەر بولسا، وندا ولاردىڭ تاعدىرى اناعۇرلىم جەڭىلدەۋ بولار ەدى. ارەكەت ۇستىندەگى ساياساتكەرلەر، مەيلى كۇيرەتۋشى نەمەسە كوركويتۋشى بولسىن، ولاردىڭ دراماعا تولى تىرلىگى قايتكەن كۇندە دە تاريحتىڭ تولقىندارىمەن شەندەسىپ جاتادى. مۇنى ساياسي تەاتر اكتەرىنىڭ ءوزى سەزىنە مە، جوق پا، وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. گاپ باسقادا – گاپ جاڭاعى تاريح تولقىندارىمەن شەندەستىرىپ جاتاتىن كۇشتىڭ تازا پراكتيكالىق نەمەسە وتكىنشى ىستەردى بىردە ايقىنداپ، ەندى بىردە كولەڭكەلەپ جاتاتىنىندا بولسا كەرەك.

مەنىڭ تاريحقا دەن قويۋىمنىڭ سىر-سەبەبى دە بۇگىنگى كۇننىڭ وقيعالارىنان تاريحتىڭ “تابىن” سەزىنگەندىگىمدە دەپ بىلەمىن”-دەپ تۇسىندىرەدى [131, 4 ب.]. دەمەك، ن. نازارباەۆتى تاريحقا “الىپ كەلگەن” تاريح ساباقتاستىعى، “بۇگىنگى كۇننىڭ وقيعالارى” سىرىنا تاريح ارقىلى تەرەڭىرەك ءۇڭىلۋدىڭ قاجەتتىلىگى.

تىڭداي بىلگەن ادامعا تاريح تاعىلىمى مول ۇستاز، پايدالانا بىلگەن ادامعا تاريح تەڭدەسى جوق تانىم ءتاسىلى. ول بارىنە دە، ونىڭ ىشىندە ساياساتكەرگە دە قاجەتتى قۇرال. سوندىقتان دا ەلباسى: “تاريحقا ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ ءپانى تۇرعىسىنان قاراماي، بۇگىنگى ءومىردى تانۋدىڭ ءتاسىلى تۇرعىسىنان قاراعاندا “ساياسات” دەگەن كىنامشىل ءۇردىس ارقاشان الدىڭنان شىعىپ وتىرادى.

ءۇشىنشى مىڭجىلدىققا ساناۋلى كۇندەر قالعاندا ءبىزدىڭ بولمىسىمىزدىڭ ەڭ كوكەيتەستى سۇراقتارى – ۇلتتىق ۇندەستىگىمىزدىڭ ءمان-ماعاناسى نەدە، قازىرگى قازاقستان ءۇشىن مادەنيەتكە قاتىستى ۇلگىنىڭ قاندايى قونىمدى، ءبىزدىڭ ۇلتتىق سانامىزدىڭ ارقاۋى نەدە، قازىرگىدەي جەدەل قۇبىلاتىن زاماندا “مەن” دەگىزەرلىك ۇلتتىق قاسيەتتەردى قالاي ساقتاپ قالۋعا بولادى – مىنە، مۇنىڭ ءبارى دە ناقتىلى ومىرمەن بەتتەسكەن ساياساتتىڭ سۇراقتارى. ال ونىڭ جاۋابى بۇگىنگى ومىرمەن عانا استاسىپ جاتقان جوق، تۇنىعى مەن تۇمانى قاباتتاسقان تاريحتىڭ تۇڭعيىعىمەن دە تامىرلاسىپ جاتىر”-دەپ جازدى [131. 6 ب.].

سونىمەن قاتار ن. نازارباەۆ: “بۇگىنگى تاڭدا، ۇلتتىق تۇتاستىعىمىزعا تۇعىر بولاتىن ازات مەملەكەتتىگىمىزدىڭ قۇرىلىسىن بەرىكتەي تۇسۋدەن ءماندى ماقسات تا، مىندەتتە جوق”-دەپ [131, 56 ب.]، ۇلت الدىندا تۇرعان ەڭ باستى مىندەتتى اتاپ كورسەتە كەلە، بۇل مىندەتتى ورىنداۋداعى تاريحتىڭ ءرولى تۋرالى: “تاريحي تەك-تامىرىڭنىڭ تەرەڭنەن باستاۋ العانىن تانىپ-ءتۇسىنۋ، اتا-باباڭنىڭ شاپاعاتى مول شابىتتى ىستەرىن زاڭدى ماقتانىش ەتۋ، توتاليتارلى كەزەڭنىڭ زارداپتارىنان ارىلۋ، ءسويتىپ تاريحي سانانى ۋاقىت تالابىنا ساي قالپىنا كەلتىرۋ ۇلتتىق تۇتاستانۋعا تەگەۋرىندى سەرپىن بەرۋگە ءتيىس… تاريحتاعى ءوز ورنىڭدى ءبىلۋ،بابالارىڭدى رۋ تومپەشىگىنىڭ دەڭگەيىندە ەمەس، جالپىۇلتتىق ورەدە ماقتان تۇتۋ، ۇلان-بايتاق ەۆرازيا تاريحىندا ۇلى ىستەرگە ۇيتقى بولعان قازاقتار مەن ولاردىڭ بابالارىنىڭ وزىندىك ورنىن تانىپ-ءتۇسىنۋ، ۇلتتىق قادىر-قاسيەتىڭدى قورلايتىن جاتتاندى جالالاردان ارىلۋ، مىنە، ۇلتتىق تۇتاستىققا كەپىل بولاتىن بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ قۋاتتى تەتىكتەرى وسىلار!”-دەپ جازدى [131, 56-58 بب.].

سونىمەن قورىتا ايتساق، ن.ءا. نازارباەۆتىڭ “تاريح تولقىنىندا” اتتى كىتابىنىڭ تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنىڭ جەكە ادامدىق جازبا دەرەك كوزى رەتىندەگى باسقا ەڭبەكتەرىنەن باستى ايرماشىلىعى، اۆتوردىڭ تاۋەلسىزدىك تاريحىنىڭ تامىرىن تاريحتان ىزدەۋشىلدىگى. ەگەر، باسقا ەڭبەكتەردە تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتتىگىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ وبەكتيۆتى العىشارتتارى تۋرالى ايتىلىپ، ناقتى مەملەكەت قۇرۋ ءىسى بەينەلەنسە، “تاريح تولقىنىندا” سول مەملەكەتتىڭ تەرەڭنەن باستاۋ العان ىرگە تاسى تۋرالى ايتىلعان.

تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتتىگىن قۇرۋ جانە نىعايتۋ تاريحىنىڭ ماڭىزدى دەرەك كوزدەرىنىڭ ءبىرى، ن. نازارباەۆتىڭ 2001 جىلى استانا قالاسىنداعى “ەلوردا” باسپاسىنان جارىق كورگەن “بەيبىتشىلىك كىندىگى” اتتى ەڭبەگى. كىتاپتىڭ العى سوزىندە اۆتور: “ادامدار يادرونىڭ ەنەرگياسىن باسقارۋدى ۇيرەنىپ الدى، بىراق ءوزىن باسقارۋدى ۇيرەنە العان جوق. ادامدار ادامعا سەنۋدەن قالدى، بىراق يادرولىق كۇشكە سەنىپ الدى… ادامنىڭ مۇنداي سەنىمىنىڭ اقىرى نەمەن تىنادى؟ ادامزات وزىنە دەگەن سەنىمگە قاشان ورالادى؟

بۇل “يادرولىق” قۇندىلىقتاردى تانۋدىڭ شەگى مەن ونى قايتا باعالاۋدىڭ رەتسەپتەرى تۋرالى كىتاپ ەمەس. بۇل كىتاپ – كۇشتىڭ پاراساتقا وكتەمدىگىنىڭ كۇشەيە تۇسكەن قاتەرى مەن ادامزاتتىڭ “يادرولىق” قاۋىپسىزدىك فورمۋلاسىن قينالا ىزدەستىرۋى تۋرالى تولعام-كىتاپ”-دەپ جازعان [132, 3 ب.]. دەمەك، كىتاپ ەلىمىزدىڭ يادرولىق قاۋىپسىزدىگى ماسەلەسىنە ارنالعان. ول ءبىزدىڭ تاريحي تاعدىرىمىزدىڭ ەرەكشەلىگىنەن تۋىنداعان ماسەلە. وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىنىڭ باسىندا الەمگە قازاقستان تەك جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە عانا بەلگىلى بولىپ قويعان جوق، سونىمەن قاتار يادرولىق قارۋى بار جاڭا مەملەكەت رەتىندە دە بەلگىلى بولدى. تاعدىردىڭ تالكەگىمەن، تاۋەلسىزدىك بىزگە جويقىن قۋاتى بار، كوپتەگەن ەلدەردىڭ قولى جەتپەي جۇرگەن، يادرولىق قارۋمەن قوسا كەلدى. ەل الدىندا، ەلباسى الدىندا تەك جاڭا مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن قالاۋ عانا ەمەس، سول مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن يادرولىق قارۋدان قۇتىلۋ مىندەتى دە تۇردى.

كىتاپتىڭ پايدا بولۋىنىڭ وبەكتيۆتىلىگى يادرولىق قارۋ ماسەلەسىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ول تۋرالى ن. نازارباەۆ “سەمسەرلەر مەن سوقالار” دەپ اتاعان كىتاپتىڭ پرولوگىندا: “قازاقستان يادرولىق قارۋدان باس تارتتى. ۋاقىت ءبىزدىڭ تاڭداۋىمىزدىڭ كەمەڭگەرلىگىن قۋاتتادى. بۇل جونىندە بۇكىل ادامزاتقا ايتىپ بەرۋ كەرەك تە، قاجەت تە جانە مۇنى ءسوز يەسىنىڭ وزىنەن بىلگەن ابزال. وسىناۋ اق جارىلىپ، سىر ايتار كىتاپ وسىلاي تۋدى”-دەپ، كىتاپتىڭ دۇنيەگە كەلۋ سەبەبىن انىق ايتقان [132, 12 ب.]. كىتاپتىڭ بىرنەشە الەمدىك تىلدەرگە اۋدارىلۋى الەم تاريحىندا قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى بولىپ يادرولىق قارۋدان ءوز ەركىمەن باس تارتقان ەل ەكەندىگىن “بۇكىل ادامزاتقا ءسوز يەسىنىڭ وزىنەن بىلۋگە” مۇمكىندىك بەردى.

ن.ءا. نازارباەۆتىڭ كەلەسى 2003 جىلى الماتى قالاسىنداعى “اتامۇرا” باسپاسىنان شىققان “سىندارلى ون جىل” اتتى كىتابى دا، سول قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنە ارنالعان. بىراق، وندا يادرولىق قاۋىپسىزدىك ەمەس، سوڭعى ونجىلدىقتاردا كەڭ ەتەك جايعان حالىقارالىق تەرروريزم، سەپاراتيزم، ەكسترەميزم سياقتى الەمدىك دەرتتەر جانە ولارعا قارسى كۇرەس جولدارى تۋرالى ايتىلعان. مىسالى، كىتاپتىڭ كىرىسپە بولىمىندە اۆتور: “تەرروريزم، سەپاراتيزم، ەكسترەميزم دەگەنىمىز سوعىس. دەمەك كەز كەلگەن سوعىستاعى سياقتى، ءبىز، انتيتەررورلىق كواليتسيا مەن ەرىكتى ەلدەر ىنتىماقتاستىعىنىڭ مۇشەسى رەتىندە قارۋ قولدانباي وتىرا المايمىز. الايدا حالىقتار مەن مەملەكەتتەردىڭ مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن بايلار مەن كەدەيلەر الەمىنىڭ اراسىنداعى ءتۇپسىز شىڭىراۋدى، بەيبىتشىلىك دەكلاراتسياسىنا قاتىسا وتىرىپ، قارۋ-جاراق ساتۋشىلىقتى، پلانەتاداعى ميلليونداعان ادامداردىڭ ەسىرتكىگە كىرىپتارلىعىن پايدالانىپ، قىرۋار قارجى جاساۋشىلىقتى، گەوساياسي وركوكرەكتىك پەن ءوزىمشىل ولەرمەندىكتى جويماي تۇرىپ، تەرروريزمدى جويۋ دا مۇمكىن ەمەس”- دەيدى [133, 12 ب.].

بۇل جولداردان كىتاپتىڭ پايدا بولۋىنىڭ وبەكتيۆتىلىگى حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك جانە وعان جەتۋ جولدارى ەكەندىگىن بايقاۋعا بولادى. سونىمەن قاتار الەم قاۋىپسىزدىگى ايماقتىق، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنىڭ باستى فاكتورلارىنىڭ ءبىرى ەكەندىگى دە، قازاقستاننىڭ بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ جولىنداعى ۇستانىمى دا، كىتاپتىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتكەندىگى داۋسىز. ول تۋرالى ن. نازارباەۆ: ء“بىزدىڭ ايماقتىق، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە دەگەن قاۋىپ-قاتەر بارشىلىق جانە ونىڭ سيپاتى وزگەرمەي تۇر. الايدا مەن بۇرىنعىشا، تەك ءوزارا كەلىسىمگە نەگىزدەلگەن بىتىمگەرشىل ساياسات پەن سەنىم عانا الداعى ۋاقىتتا دا، قازاقستاننىڭ وسى جىلدار ىشىندە ۇستانىپ كەلگەنىندەي، بەيبىتشىلىك رەجيمىن ورنىقتىرۋ جولىندا ىقپالدى دا ءتيىمدى قۇرال بولا الادى، سونىمەن بىرگە الداعى احۋالعا دا قىزمەت ەتەدى دەپ ەسەپتەيمىن”-دەيدى [133, 26 ب.].

تاۋەلسىز قازاقستان حالقىنىڭ، قازاق ۇلتىنىڭ، ونىڭ بۇگىنگى جانە كەلەشەكتە دۇنيەگە كەلەر ۇرپاعىنىڭ ءوز تاريحىنداعى ماقتان تۇتار تۇستارىنىڭ، تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتتىگىن قۇرۋداعى اتقارعان باستى ىستەرىنىڭ، ەلباسى باستاپ، ەلى قولداپ تۇرعىزعان جاسامپازدىق نىسانى – ەل ورداسى استانا قالاسى. ن. نازارباەۆتىڭ 2005 جىلى جارىق كورگەن “ەۋرازيا جۇرەگىندە” اتتى كىتابى سول استانا قالاسىنىڭ تاريحىنا ارنالعان. كىتاپتىڭ العى سوزىندە ن. نازارباەۆ: “استانانى قۇرۋ – ۇلتتىق تاريحتىڭ جاڭا ءماتىنىن جازۋ. مۇنداي مارتەبە ءار ۇرپاقتىڭ ماڭدايىنا بۇيىرا بەرمەگەن. ەكى مىڭجىلدىقتىڭ توعىسىندا ءبىز شەشىم قابىلداپ، ەۋرازايانىڭ جۇرەگىندە ءىس جۇزىندە جاڭا استانا قۇردىق”-دەپ جازسا [134, 9 ب.]، كىتاپتىڭ سوڭىندا “نۇرسۇلتان نازارباەۆ، 1993-2005.”-دەگەن جازۋ بار [134, 182 ب.]. دەمەك، كىتاپتىڭ پايدا بولۋىنىڭ وبەكتيۆتىلىگى، تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنىڭ وزەكتى سالالارىنىڭ ءبىرى – استانا قالاسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى، ونىڭ كورسەتىلگەن جىلدار ارالىعىنداعى، ياعني سەگىز جىلدىق تاريحىنىڭ كىتاپتا بەينەلەنۋى. استانا تاريحى كىتاپتا تەك جازبا تۇردە عانا ەمەس،سونىمەن قاتار قالا تاريحى، ونىڭ عياماراتتارى كوركەم فوتوسۋرەتتەر ارقىلى دا بەينەلەنگەن. ماڭىزدى دەرەك كوزدەرى رەتىندە ولار كىتاپتاعى اۆتور جەتكىزىپ وتىرعان مالىمەتتەردى تولىقتىرا تۇسەرى كۇمانسىز.

زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ حرونولوگيالىق شەڭبەرى اياسىندا دۇنيەگە كەلگەن ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزعا تىكەلەي قاتىستى ەڭبەك، ول قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 2005 جىلعى “قازاقستان ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە ساياسي جەدەل جاڭارۋ جولىندا” اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋى. ارينە، جولداۋدىڭ اتا زاڭىمىزدا كورسەتىلگەندەي پرەزيدەنتتىڭ جىلداعى مىندەتتى جولداۋى رەتىندە پايدا بولعاندىعى بەلگىلى. دەگەنمەن، بۇل جولداۋدى قازاقستان حالقى ەرەكشە ماڭىزى بار تاريحي جولداۋ رەتىندە قابىلداعانى دا شىندىق. ونىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك ماڭىزىن ايتپاي-اق، جولداۋدىڭ ءبىرىنشى تاراۋىنىڭ ء“بىز نەدەن باستادىق”-دەگەن ماسەلەدەن باستالىپ، ەكىنشى تاراۋدا وسى جىلدار ارالىعىندا ءجۇرىپ وتكەن جولىمىزعا، ناقتى قول جەتكىزگەن تابىستارىمىزعا، مەملەكەت قۇرۋ بارىسىندا اتقارىلعان ىستەرگە  تەرەڭ تالداۋ جاسالىنۋى، ەڭبەكتىڭ دەرەكتىك ماڭىزىن ارتتىرا تۇسكەن.

مەملەكەتتىلىگىمىز تاريحىنىڭ دەرەك كوزدەرىنىڭ ماڭىزدى ءبىر بولىگىن ن. ءا. نازارباەۆتىڭ ءار جىلدارى، ءار ءتۇرلى باسىلىمدارعا بەرگەن سۇحباتتارى قۇرايدى. ولاردىڭ ءبىر توبى جوعارىدا اتالعان جيناقتارعا ەنگەن، ەندى ءبىر بولىگى گازەت نە جورنال بەتتەرىندە ساقتالىنعان. كوپ جاعدايدا ن. نازارباەۆ سۇحباتتارىندا ءوزى تۋرالى نە مەملەكەت تاريحىنا  قاتىستى ماسەلەلەر تۋرالى ايتقان. سوندىقتان ولار دا ءبىزدىڭ زەرتتەۋ وبەكتىمىز بولىپ تابىلادى. مىسالى، سولاردىڭ ءبىرى قر پرەزيدەنتى ن. ءا. نازارباەۆتىڭ 1997 جىلى “ەگەمەن قازاقستان” گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ۋ. قاليجان مەن ساياساتكەر م. قۇل-مۇحامەدكە بەرگەن “حالىقتان جاسىراتىن ەشتەڭە جوق”دەگەن تاقىرىپپەن جاريالانعان سۇحباتى[120].

سونىمەن قاتار ن. ءا. نازارباەۆتىڭ ەلباسى رەتىندە قر مەرەيتويلارىنا ارناپ  1996, 2001 جانە 2006 جىلدارى سالتاناتتى جيىنداردا جاساعان باياندامالارى دا  تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتتىگى تاريحىنىڭ دەرەك كوزدەرىن قۇرايدى. ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 5, 10 جانە 15 جىلدىعىنا وراي جاساعان ءوز باياندامالارىندا ەلباسى تاۋەلسىزدىك كەپىلى رەتىندە جاڭا مەملەكەتتىڭ پايدا بالۋ، قالىپتاسۋ جانە دامۋ تاريحى تۋرالى ويلارىن قازاقستان حالقىنا جەتكىزىپ وتىرعان.

دەرەكتانۋلىق زەرتتەۋدە سىنىپتاۋ پروبلەماسىنىڭ ماڭىزى ۇلكەن. ول زەرتتەۋشىگە ناقتى دەرەكتىڭ نەمەسە دەرەك كوزىنىڭ ەرەكشەلىگىن انىقتاۋعا جانە سول ەرەكشەلىكتەن شىعا وتىرىپ زەرتتەۋ تاسىلدەرىن پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وسى قاعيداعا ساي ن.ءا. نازارباەۆ ەڭبەكتەرىن تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتى تاريحىنىڭ دەرەك كوزى رەتىندە كەزەڭدىك، حرونولوگيالىق، تاقىرىپتىق، مازمۇندىق، ماقساتتىق، فورمالىق ت. ب. پرينتسيپتەرگە ساي سىنىپتاۋعا بولادى. مىسالى، 1991 جىلى جارىق كورگەن “ادىلەتتىڭ اق جولى” كەڭەستىك كەزەڭدە دايىندالىپ، جاريالانعان ەڭبەككە جاتسا، باسقا دەرەك كوزدەرى رەتىندە قاراستىرىلىپ وتىرعان ن. نازارباەۆ ەڭبەكتەرى تاۋەلسىزدىك كەزىندە جاريالانعان ەڭبەكتەرگە جاتادى. ال، ولاردىڭ دەرەك كوزدەرى رەتىندەگى ەرەكشەلىكتەرى دە سول كەزەڭدەردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنەن تۋىندايدى.

اتاپ ايتقاندا، “ادىلەتتىڭ اق جولى” قازاقستاننىڭ ءالى دە بولسا كسرو-نىڭ قۇرامىندا، ساياسي بيلىكتىڭ ورتالىقتىڭ، ياعني ماسكەۋدىڭ جانە كوكپ باسشىلارىنىڭ قولىندا تۇرعان كەزىندە جازىلعان. بۇل فاكتوردىڭ كىتاپتىڭ مازمۇنىنا اسەر ەتكەندىگى تۇسىنىكتى. سوندىقتان اۆتور رەسپۋبليكا الدىندا تۇرعان پروبلەمەلاردى جالپى وداقتىق پروبلەمالار كونتەكسىندە قاراعان. ال، باسقا ەڭبەكتەردە تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ تاريحى باياندالعان. دەگەنمەن، ولاردىڭ وزدەرىن دە تاۋەلسىزدىك تاريحىنىڭ دامۋ كەزەڭدەرىنە ساي سىنىپتاۋ قاجەت بولادى. مىسىلى، تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاپقى كەزەڭىندە دۇنيەگە كەلگەن ەڭبەكتەر مەن سوڭعى جىلدارى پايدا بولعان ەڭبەكتەردىڭ اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىقتار بار. ەگەر، وتەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىنىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى ەڭبەكتەردە نەگىزىنەن ەلدەگى ساياسي جانە ەكونوميكالىق وزگەرىستەرگە بايلانىستى تۋىنداعان قيىندىقتار مەن جاڭا مەملەكەت قۇرۋدىڭ تەوريالىق نەگىزدەرى مەن جولدارى تۋرالى ايتىلسا، كەيىنگى ەڭبەكتەردە قول جەتكەن تابىستار مەن تاۋەلسىزدىكتى ودان ءارى نىعايتۋ باعىتتارى تۋرالى ايتىلعان.

حرونالوگيالىق پرينتسيپكە ساي سىنىپتاۋ دا ن. نازارباەۆ ەڭبەكتەرىنىڭ ءار قايسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاي تۇسۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. مىسىلى، 1993 جىلى قر ءبىرىنشى كونستيۋتتسياسىنىڭ قابىلدانۋى ەلدە پارلامەنتىك-پرەزيدەنتىك ساياسي بيلىك جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋىن زاڭ جۇزىندە بەكىتسە، 1995 جىلدىڭ 30 تامىزىندا بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋم ارقىلى قابىلدانعان اتا زاڭىمىز ەلدە پرەزيدەنتتىك باسقارۋ فورماسىنىڭ ورناعاندىعىن زاڭ جۇزىندە بەكىتتى. وسىعان ساي ەڭبەكتەردىڭ دە 1995 جىلدىڭ تامىزىنا دەيىنگى ەڭبەكتەر جانە ودان كەيىنگى ەڭبەكتەر بولىپ سىنىپتالۋى مۇمكىن.

سونمەن قاتار، ن.ءا. نازارباەۆ ەڭبەكتەرىن تاقىرىپتارىنا جانە مازمۇنىنا قاراي دا سىنىپتاۋ ءتاسىلىن پايدالانۋعا بولادى. ولاردى مازمۇنى جاعىنان: ساياسي، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق ماسەلەلەرگە، حالىقارالىق قاتناستارعا نەمەسە سىرتقى ساياساتقا، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە، ۇلتتار دوستىعىنا، قازاقستار قاۋىمداستىعىنا، ۇلت تاريحىنا، ەل كەلەشەگىنە ت.ت. ارنالعان ەڭبەكتەر دەپ سىنىپتاۋعا بولادى. ارينە، ونىڭ ءبارى شارتتى تۇردەگى سىنىپتاۋلار ەكەندىگى تۇسىنىكتى. ويتكەنى ن. نازارباەۆ ەڭبەكتەرى ەل ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىن قامتيدى، سوندىقتان ولاردان ءار الۋان ماسەلەلەر بويىنشا ماڭىزدى مالىمەتتەر الۋعا بولادى. دەگەنمەن شارتتى سىنىپتاۋلاردىڭ ءوزى دە زەرتتەۋشىگە زەرتەۋ ماقساتىنا ساي ءوز كەرەگىن تابۋعا كومەكتەسەرى كۇمانسىز.

پايدا بولۋ فورماسى جاعىنان دا ن. نازارباەۆ ەڭبەكتەرى ءار الۋان بولىپ كەلەدى. ولار: زامانحاتتىق سيپاتتاعى ەڭبەكتەر، ەستەلىكتەر، وي تولعاۋلار، سۇحباتتار، جولداۋلار، باياندامالار، ماقالالار ت.ت. كەيدە وسىلاردىڭ بىرنەشەۋى كەزدەسەتىن كۇردەلى ەڭبەكتەر دە بار. ولاردىڭ ءار قايىسى دا وزدەرىنە ساي دەرەكتانۋلىق تالداۋ تاسىلدەرىن قولدانۋدى قاجەت ەتەدى. سونىمەن قاتار ەلباسى تۋىندىلارىنىڭ اراسىندا ءوزىنىڭ پايدا بولۋ فورماسى جاعىنان ەرەكشە تۋىندى بولىپ تابىلاتىن — ولەڭدەر دە بار. ن. نازارباەۆتىڭ حالىق اراسىنا كەڭ تاراعان بىرنەشە ءان ماتىندەرىنىڭ اۆتورى ەكەندىگى كوپشىلىككە بەلگىلى. بوداندىق قويناۋىندا دۇنيەگە كەلىپ، بۇگىنگى كۇنى ەلىمىزدىڭ ءان-ۇرانىنا اينالعان “مەنىڭ قازاقستانىم” دا نازارباەۆ سوزدەرىمەن تولىقتىرىلىپ، تاۋەلسىز ەلدىڭ ءان-ۇرانى دارەجەسىنە يە بولدى.

ن.ءا. نازارباەۆ ەڭبەكتەرى تاريحي دەرەك كوزى رەتىندە ساقتالۋ فورماسى جاعىنان دا ءار الۋان. ولار بۇحارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ نەگىزگى ءتۇرىن قۇرايتىن – گازەت نە جورنالداردا، جەكە كىتاپتار مەن كىتاپشالاردا جانە اقپارات كوزدەرىنىڭ ەڭ جاڭا ءتۇرى — ينتەرنەتتە قازاق، ورىس جانە باسقا دا كوپتەگەن ۇلتتاردىڭ تىلىندە ساقتالۋدا. جانەدە سولاردىڭ كوبى قازاق نەمەسە ورىس تىلىندە تىلىندە پايدا بولعان تۇپنۇسقالىق ەڭبەكتەر بولىپ تابىلادى. بۇل دەرەكتانۋ عىلىمى ءۇشىن ماڭىزى اسا ۇلكەن فاكتور.

قورىتا ايتقاندا، ن. نازارباەۆ ەڭبەكتەرىنىڭ تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتتىگى تاريحىنىڭ دەرەك كوزدەرى رەتىندە پايدا بولۋىنىڭ وبەكتيۆتىلىگى، كوكپ-نىڭ 1985 جىلعى ءساۋىر پلەنۋمىنان كەيىن باستالعان كسرو-داعى قوعامدىق قۇبىلىستارمەن تىكەلەي بايلانىستى. “قايتا قۇرۋ” دەگەن اتپەن باستالعان قوعامدىق پروتسەسس كسرو-نىڭ ىدىراپ، تاۋەلسىز رەسپۋبليكالاردىڭ پايدا بولۋىمەن اياقتالدى. ال، ول، ءوز كەزەگىندە، باسقا دا بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردعى سياقتى، قازاقستاندا دا جاڭا مەملەكەت قۇرۋعا الىپ كەلدى. وسىنىڭ ءبارى ن.ءا. نازارباەۆ ەڭبەكتەرىندە بەينەلەندى. دەمەك، ن. نازارباەۆ ءوزى كۋا بولىپ، بەلسەنە ارالاسقان قوعامدىق قۇبىلىستار تۋرالى جازۋ ارقىلى، تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار ماڭىزدى دەرەك كوزدەرىن جاسادى.

شەكسىز بيلىككە يە بولعان كوكپ باسشىلىعىن سىناعان “ادىلەتتىڭ اق جولى…” اتتى كىتابىنىڭ كسرو ءومىر ءسۇرىپ تۇرعان كەزدە پايدا بولۋى، ونداعى تاۋەلسىزدىك قارساڭىندا قالىپتاسقان ەلدەگى جاعداي تۋرالى مالىمەتتەردىڭ شىنايىلىق دەڭگەيىنىڭ جوعارى ەكەندىگىن دالەلدەسە، تاۋەلسىزدىك جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن ەڭبەكتەرىندە ءوز مەملەكەتىمىزدى قايتا قالىپتاستىرۋ تاريحىنىڭ بەينەلەنۋى ن. نازارباەۆ ەڭبەكتەرىن تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتتىگى تاريحىنىڭ ماڭىزدى جازبا دەرەك كوزدەرىنە اينالدىرىپ وتىر. سونىمەن قاتار، ن. نازارباەۆ ەڭبەكتەرىن پايدا بولعان ۋاقىتىنا، مازمۇنى مەن ماقساتىنا، جانىرى مەن فورماسىنا قاراي سىنىپتاۋ، ءار ەڭبەكتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، سول ەرەكشەلىكتەرگە ساي دەرەكتانۋلىق تالداۋ تاسىلدەرىن قولدانۋ قاجەتتىگىن كورسەتەدى.