بالا كەزىمدە «ۇيالشاق سىباعاسىنان قۇر قالادى» دەگەن ءسوزدى ءجيى ەستيتىن ەدىم. بۇگىنگى جاس اتا-انالار ماقالداپ ايتپاسا دا ىشكى دۇنيەسى بالاسىنىڭ ۇيالشاق بولعانىن قالامايدى. ۇيالشاقتىقتى جاسىقتىق دەپ سانايدى. باسقا بالانىڭ ويىنشىعىن تارتىپ الىپ جاتسا مەرەيى ءوسىپ مارقايىپ، بالام نەمەسە نەمەرەم وجەت دەپ ماقتانىپ وتىراتىندار بار.

ال جالپى جاستار تاربيەسى جايىندا ءسوز قوزعالسا سولاردىڭ بارلىعى ءبىر اۋىزدان «قازىرگى جاستار تاربيەسىز، ۇلكەندى سىيلامايدى، ءسوزىڭدى جۇرە تىڭدايدى، اقىلىڭا كۇلە قارايدى،ۇيالۋ دەگەندى بىلمەيدى» دەپ  باعا بەرەدى. ال ءوز بالاسىن «ۇيالشاق بولساڭ بارىنەن قۇر قالاسىڭ» دەپ تاربيەلەيمىز. ادام بويىنداعى ەڭ اسىل قاسيەتتەردىڭ ءبىرى ۇيات ەكەندىگىن، ۇياتسىزدىقتىڭ جەكە باسقا دا، قوعامعا دا ابىروي اكەلمەيتىنىن بىلگىمىز كەلمەيدى. ۇياتسىزدىقتى قازىر اشىقتىق دەپ تۇسىنەتىن بولدىق. اشىق بولۋ زامان تالابى دەپ ويلايمىز. دانىشپان اباي «ۇياتى جوق بەتكە تالمايتىن جاق بەرەدى» دەگەن. كوپىرىپ سويلەۋ، جاماندىق جاساۋ، سالاق بولۋ، اقىماقتىققا ۇرىنۋ، وتىرىك ايتۋ سياقتى جامان ادەتتەر كوبەيگەندىكتەن كوپتەگەن ىزگى ۇعىمداردىڭ ءمانىن جوعالتىپ، كەيبىرىن مۇلدەم ۇمىتتىق.

ۇياتتىڭ ەكى ءتۇرى بار. ءبىرىنشىسى – تۋا بىتكەن ۇيات. ونى  اللا تاعالانىڭ ءوزى بەرەدى. ەكىنشىسى – جاقسى مەن جاماندى اجىراتا ءبىلىپ، بىرىنەن جيرەنىپ، ەكىنشىسىن بويىنا ءسىڭىرۋ ارقىلى قالىپتاسادى. ولاي بولسا ۇيات ءبىزدىڭ ادامگەرشىلىك مۇراتتارىمىزدى انىقتايتىن تارازى، ءومىرىمىزدىڭ مازمۇنى.  قۇدايعا سەنۋ ارقىلى جۇرەككە ۇيالايتىن اسىل سەزىم.

«ادامنان ۇيالماعان كىسى، اللادان دا ۇيالمايدى» دەيدى مۇحامەد /س.ع.س./ ويتكەنى ۇياتتىڭ نەگىزىندە يمان جاتىر. «مىناۋ ۇياتسىز ەكەن» دەپ ايتساق استارىندا «يمانسىز» دەگەن ۇعىم تۇرادى. اسىرەسە كوكتەم شىعا كويلەكتەرى قىسقارىپ، توستەرى جالاڭاشتانىپ كەتەتىن قىز بالالارعا قاراپ وسى ءسوز ءجيى ايتىلىپ ءجۇر.  قىز تۋرالى اڭگىمە ايتىلسا «قىزدى كىم ايتتىرمايدى، قىمىزدى كىم ىشپەيدى»  دەپ قوپاڭداپ قالاتىن حالىقپىز. دەگەنمەن دە اتا بابالارىمىز قىز بالانىڭ تاربيەسىنە ايىرىقشا كوڭىل ءبولىپ، وزىندىك مەنتاليتەتىن ساقتاپ، داستۇرگە اينالدىرىپ، «قىز ۇيگە – قۇت»، «قىز – اۋىل اجارى»، «قىز – ەردىڭ اتىن شىعارادى»، «كىز – داۋدىڭ الدىن بوگەيدى» دەپ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرمەن دە ۇشتاستىرىپ وتىرعان. ەستە جوق ەسكى زاماندا قالىپتاسقان وسى قاسيەتىمىز يسلام دىنىمەن ۇندەسىپ قامشىنىڭ ورىمىندەي ءورىلىپ كەتكەن. مىنە وسى شاريعات زاڭدارىنان اسا الىسقا كەتە قويمايتىن اتا بابالارىمىزدىڭ يگى داستۇرلەرىنە كەيىنگى كەزدە ءسال-ءپال سىزات تۇسە باستاعانداي.

«قىزعا قىرىق ۇيدەن تيىم» دەپ اۋىل بولىپ كوڭىل بولەتىن دالا پەداگوگيكاسى بۇگىن ەستىسەڭ ەرتەگىدەي، ايتساڭ اڭىزداي. ونىڭ ورنىنا سيراعىنىڭ ۇزىندىعى مەن كەۋدەسىنىڭ كولەمىن سىناپ بايگە بەرەتىن بولدىق. جۇماتاي جاقىپباەۆ ءبىر ولەڭىندە «كويلەگىڭ سەنىڭ، شەشىلمەگەن جۇمباعىم» دەيدى. بۇگىندە ول جۇمباق جارتىلاي شەشىلگەن. كويلەگى قىسقا قىزدىڭ بالالىق شاعى دا قىسقا بولاتىنىن تاستاندى بالالاردىڭ كوبەيىپ بارا جاتقانىنان بايقاپ ءجۇرمىز. قۇران كارىمنىڭ احزاب سۇرەسىندە (35 ايات) «ۇياتتى جەرلەرىن قورعاۋشى ەرلەر جانە ايەلدەرگە اللا تاعالانىڭ  جارىلقاۋى جانە ءىرى سىيلىعى بار» دەلىنگەن. «تۇزەلمەسىن بىلگەن ەز، ءتۇزۋ سوزگە سەنەمە» دەپ اباي ايتقانداي ۇياتتى جەردى جاۋىپ ءجۇرۋ ەكى دۇنيەدە دە ءتيىمدى ەكەندىگى ايتىلسا دا ءتۇزۋ سوزگە سەنبەيتەندەر «اقىماققا اقىل ايتساڭ وزىڭە كوڭىل ايتادىنىڭ» كەرىن كەلتىرۋدە.

 «قازاقتار بۇرىن اناداي بولعان، مىنانداي بولعان» دەپ پىكىر تالاستىراتىندار دا جەتەرلىك. ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىك. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىندا»  توعجاننىڭ كيىمىن «سۋدىراعان بيقاساپتان ادەمى جەڭىل شاپان كيگەن. باسىندا جاپ- جاڭا قارا كامشات بورىك. موينىندا اسەمدەپ، كەڭ وراعان قۇبىلما ءتۇستى تورعىن ءشالى. قۇلاعىندا ۇلكەن التىن سىرعاسى ىرعالىپ كەلە جاتكان توعجان، مىناۋ ات ۇستىندە، مىناداي توپ قىزدىڭ ورتاسىندا، ءدال كوپ جۇلدىز اراسىنداعى شولپانداي» دەپ سۋرەتتەيدى. سانىن جالتىراتپاي-اق، ءتوسىن سالبىراتپاي-اق كوپ قىزدىڭ ىشىندە شولپان جۇلدىزداي بولىپ كەلەدى. حالقىمىزدىڭ وسىنداي باي مۇراسى تاقياسىنا تار كەلىپ، وزىنىكىن قور تۇتىپ، وزگەنىكىن زور تۇتىپ جۇرگەن قىز كەلىنشەكتەردى كورگەندە كوڭىلىڭ قۇلازيدى.

ايەل كوركى كورسەتىپ جۇرگەن جالاڭاش دەنەسى ەمەس، ءتاتتى قىلىعى ەكەندىگى جايىندا ءجۇسiپ بالاساعۇن  «جiبەك مiنەز – قىز، كەلiنشەك شىرىنى، بiلە بiلسەڭ، ايەل كوركi – قىلىعى» دەيدى. بۇرىنعى كەزدەرى جار تاڭداۋدا ۇلكەندەر جاس جىگىتتەرگە «مامىق بولماي بوكسە، مىقىن بىلەگى، مامىق بولسىن جۇرەگى مەن مىنەزى» دەپ تىلەك ايتقان.

قۇران كارىمنىڭ اعراف سۇرەسىندە (27 ايات) ء«اي، ادام بالاسى! شايتان اتا انالارىڭنىڭ ۇياتتى جەرلەرىن كورسەتۋ ءۇشىن كيىمدەرىن شەشىپ، جاناتتان شىعارعانى سياقتى سەندەرگە دە سۇمدىق جاساماسىن. ويتكەنى، ول جانە ونىڭ سىبايلاستارى، سەندەر ولاردى كورمەگەن جەردەن كورەدى. شايتانداردى يمان كەلتىرمەيتىندەرگە دوس قىلدىق» دەيدى. ولاي بولسا ۇياتى جوقتىڭ يمانى جوق، يمانى جوق شايتاننىڭ دوسى. ال شايتانمەن دوس بولعاننىڭ بارار جەرى بەلگىلى. ياعني ۇيالشاق بولۋ جاسىقتىق ەمەس. تازالىقتىڭ، ىزەتتىلىكتىڭ، يماندىلىقتىڭ ءبىر كورىنىسى.

جۇماحمەت جايلاۋباەۆ

Abai.kz