قازاق رۋلارىنىڭ شەجىرە، تاريحى ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگى. جەر بەتىندەگى حالىقتاردىڭ ءبارىنىڭ ۇلت بولىپ ۇيىسىپ، ەل بولىپ ءتۇزىلۋىنىڭ تەگىندە رۋلىق، تايپالىق نەگىز جاتىر. سول سىقىلدى قازاق حالقىنىڭ دا شىعۋ، قالىپتاسۋ كەزەڭىندە دە رۋ-تايپا تاريحتارى جاتقانى ءمالىم. قازىرگى زاماندا رۋ-تايپالىق تانىم  اۋلەتتىك شەجىرەلىك دەڭگەيدە بولعانىمەن، ۇلتتىڭ تەكتىلىگىن، تۋىستىعىن، باۋىرمالدىعى مەن ءبىر-بىرىنە قامقورلىعى، قان تازالىعى ماسەلەسىندە زور ءرول اتقارىپ كەلەدى.

سەرىك داۋلەتوۆتىڭ كەزەكتى "الشىن شەجىرەسى" - جاڭاشا كوزقاراس" ەڭبەگى جوعارىداي ايتىلعان رۋ-تايپا شەجىرە، تاريحىندا تىڭ دەرەكتەر، سونى ويلارعا تولى.

abai.kz

العى ءسوز ورنىنا

قازاق حالقىنىڭ اسا باي ءارى تەرەڭ تامىرلى تاريحىنىڭ قاتپارلى-قاتپارلى  بەتتەرى ءالى دە عىلىمي تەرەڭ زەرتتەۋلەردى قاجەت ەتەدى. ويتكەنى، قازاق حالقى ءاپ-cاتتە قالىپتاسىپ پايدا بولماعان، ونىڭ سوناۋ ەجەلگى زامانداردان ءتىل ءبىتىپ، تىلدەسە باستاعان كەزدەرىنەن، ودان العاشقى نومادتاردىڭ وكىلدەرى  ساقتاردان باستاپ، "حۇننۇ", "تۇرىك", "قىپشاق", "موڭعول", "التىن-وردا", "وزبەك", "نوعاي", "قازاق" داۋىرلەرىندەگى  اسا كۇردەلى ەتنوساياسي تاريحى بار. ءبىزدىڭ ارعى اتا-بابالارىمىز مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار قالىپتاستىرعان تاريحىنىڭ مەرزىمىن مەجەلەپ ايتاتىن بولساق،  ءۇش- ءتورت مىڭ جىل بۇرىڭعى تاريح دەگەن ءسوز.

وسىناۋ  تاريحتا شىنايى ەتنيكالىق تاريحي ساباقتاستىقتار، ۇرپاقارالىق ءۇزىلىسسىز بايلانىستارىمىز  دا  بار. دەمەك، XV عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا  ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا قاۋىمداسىپ قازىرگى ءبىرتۇتاس ءتىل مەن بىرىڭعاي بولمىستى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا،  قازاق ۇلتىن  سومداعان كوپتەگەن تۇرىك تەكتەس رۋ-تايپالار دا ءومىر كەشتى، سان-قيلى وزگەرىستەر دە بولىپ ءوتتى.

وسى رەتتە، قاراپايىم قازاق ازاماتى، ءوز تاريحىنىڭ جاناشارى سەرىك تاعىبەرگەنۇلى داۋلەتوۆتىڭ ەڭبەگى جايىندا ءبىزدىڭ ايتارىمىز مىناۋ:

 ەۋرازيا كەڭىستىگىندە سوناۋ ەستە جوق ەجەلگى زاماننان بەرى ارعى اتا بابالارىمىزدىڭ كەشىپ وتكەن تاريحىن تەكتەپ بايانداۋدىڭ ءوزى دە بەلگىلى ءبىر مەرزىمدى، عىلىمي تياناقتى زەرتتەۋلەردى، تىپتەن توسىن وي-پىكىرلەردىڭ تالقىعا سالىنۋى سياقتى سان-قيلى تالداۋلاردى ءسوزسىز قاجەت ەتەدى. وسى تۇرعىدان س.ت.داۋلەتوۆتىڭ اتالمىش ەڭبەگىندە جاڭا كوزقاراس پەن تىڭ ۇسىنىستار مول دەگىمىز كەلەدى.

بۇل ەڭبەكتە قازاقتىڭ رۋ-تايپالارىنىڭ كۇردەلى تاريحىنا قاتىستى الشىن جانە باسقا دا ەتنونيم اتاۋلاردىڭ،  تاريحي توپونيمدەرىنىڭ  ەتيمولوگياسى جايىندا قىزىقتى ۇسىنىستار ايتىلعان. اۆتور س.ت.داۋلەتوۆتىڭ پايىمداۋىنشا الشىنداردىڭ ەۋرازيالىق كەڭىستىكتەگى كوش جولدارى ورمان ەلى (التاي، سايان تاۋ جوتالى اۋماعىنان باستاۋ الىپ) ودان جوشى ۇلىسىنا، سودان نوعاي ورداسىنا، ودان كەيىن قازاق حاندىعىنا بىرىگۋ تۇتاستى ۇردىستەرى بولدى دەلىنەدى. ءبىز دە اتالمىش پىكىردى قۇپتايمىز. شىن مانىندە ەتنوستاردىڭ ميگراتسيالىق جولدارىنا دايەكتى دالەلدەردىڭ ءبىرى توپونيم اتاۋلارى بولىپ تابىلادى. بۇل توپونيمدەرىنىڭ قىزىقتى تۇستارى جايىندا اۆتور قازاق، موڭعول تىلدىك دەرەكتەردى كەڭىنەن قولدانا وتىرىپ، ءوزىنىڭ وي پىكىرلەرىن سەنىمدى ەتىپ جازعان.

جالپى، ەتنونيمدەر مەن توپونيم اتاۋلاردىڭ تۇرىك، موڭعول جانە باسقا دا كوشپەلى حالىقتاردا ورتاق قۇبىلىستارى مەن ەرەكشەلىكتەرى بار ەكەندىگى، ولاردىڭ تاريحي حرونولوگيالىق مەجەلەرىنە دە نازار اۋدارۋ شارت ەكەندىگى زەرتتەۋشلەرگە بەلگىلى.

تاۋلى التايلىق زەرتتەۋشى ن.ۆ. ەكەەۆتىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا[1]قازىرگى تاۋلى التاي حالىقتارىنىڭ ەتنونيمدەرىندە كونە تۇرىكتىك، موڭعولدىق كومپونەنتتەردىڭ تۋىستىق بايلانىستارىنىڭ بار ەكەندىگى ايرىقشا بايقالادى. وسى تۇرعىدان الىپ قاراستىرساق، س.ت.داۋلەتوۆتىڭ  ءسوز بولىپ وتىرعان ەڭبەگىندەگى   وي تۇجىرىمدارى باسقا دا زەرتتەۋشىلەردىڭ تالداۋلارىمەن  تاعى دا دالەلدەنىپ تۇرعانداي.

ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ شىنايى اقيقاتى بەلگىلى دارەجەدە جازىلىپ تا كەلەدى، ايتىلىپ تا كەلەدى. ارينە، ءبىزدىڭ تاريحىمىز تولىق جازىلىپ باياندالدى دەگەننەن اۋلاقپىز.

سوندىقتان ءوز تاريحىن، اتا بابالارىمىزىدڭ تاريحىن تانۋعا تالپىنعان، بەيمالىم ءارى قۇپيا سىرلارىن كورە بىلگەن، دايەكتى ەتىپ دالەلدەي بىلگەن  قاراپايىم ازاماتتارىمىزدىڭ دا ءىسى  جارىققا شىعۋعا ءتيىستى دەپ بىلەمىز. 

اۆتور س.ت.داۋلەتوۆتىڭ   الشىن اتاۋىن كونە تۇرىك، موڭعول تىلدەرىندەگى alaq// alag > alaq+čin// alag+čin >  اڭشى، اڭدى ءولتىرۋشى دەگەن سەمانتيكاسىنان تۋىنداعان بايىرعى اتاۋ دەگەن پىكىرى شىندىققا اناعۇرلىم جاقىن دەپ سانايمىز.  شىنىندا دا قازاق  تىلىندە "الا" دەگەندى موڭعول تىلىندە "الاگ" دەپ ايتاتىن فونولوگيالىق  ەرەكشەلىگى دە بار. باسقاشا ايتقاندا "الاق+شىن"   دەگەنىمىز قىسقارتىلىپ ايتىلا كەلە-كەلە ،  "الشىن" ، "الاش" اتاۋىنا اينالعان.

 تۇپتەپ كەلگەندە الشىن= الىعشىن= انشىن=الىعشى= الاش= اڭشى،  الشى-تاتار*= انتسي-تاتار= اڭشى-تاتار دەگەن جاڭعىرتپاسى كوڭىلگە قونىمدى.

ءسويتىپ، س.ت.داۋلەتوۆتىڭ   قىزىقتى دا توسىن جاڭالىعى بار  بۇل ەڭبەگىن وقىپ تانىسقان سوڭ كوپشىلىك جۇرتشىلىققا  جاريالاۋعا تۇرارلىق تالداۋ جۇمىس بولعان، قازاقتىڭ (جالپى العاندا تۇرىكتىك، موڭعولدىق دەلىنەتىن) تاريحي ەتنونونيمدەر مەن توپونيميكا سالاسىنا از دا بولسا وزىندىك ۇلەسىن، ءوز پىكىرىن قوسقان ەڭبەك بولعان دەپ سانايمىز.

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ءناپىل بازىلحان

ەلىمىزگە كەرەك ەمەس ەرتەگى!
ەرتەگىنى ءوز بالام دا شەرتەدى.
تاريح كەرەك!
ىرگەتاسى ول حالىقتىڭ،
ىرگەتاسسىز قالانبايدى 

ەرتەڭى!

قادىر مىرزا-ءالى

ك ءى  ر ءى س پ  ە

كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا قازاقتىڭ ەكى جۇزدەن استام رۋ شەجىرەسى بار. الايدا، ء«بىزدىڭ بۇل قازاقتا تاسقا تاڭبا باسقانداي انىق شەجىرە جوق»، دەپ ءماشھۇر ءجۇسىپ ايتقانداي، شەجىرەمىزدىڭ كوبى ون-شاقتى اتادان ءارى قاراي كومەسكىلەنە بەرەدى. ولاردىجيناعان، جازعان ادامداردىڭ شەجىرەلىك ءبىلىمىارتۇرلى بولعاندىقتان، ويدان شىعارىلعان كەيىپكەرلەردى قوسۋ بەلەڭ العان. ونىڭ ۇستىنە رۋىنا تارتۋ، اركىم ءوز اتا-باباسىن اسپەتتەۋ، ءدىن وكىلدەرىن ەنگىزۋ سياقتى كەمىستىكتەر كەزدەسەدى.

بۇگىندە زاماناۋي تەحنولوگيالاردى قولدانۋ ارقىلى ءتول شەجىرەمىزدىڭ كەمشىن تۇستارىن تولىقتىرۋعا مۇمكىندىك تۋدى. عالامتورداعى سايتتاردان قازاق رۋلارى مەن تايپالارىنىڭ گەنەالوگياسى، تاڭباسى، ۇرانى تۋرالى سان-الۋان اقپارات الۋعا بولادى. عىلىمنىڭ جەتىستىكتەرىنىڭ ارقاسىندا سوڭعى جىلدارى گەنەتيكالىق زەرتتەۋلەردىڭ جاڭا باعىتتارى پايدا بولا باستادى. سولاردىڭ ءبىرى- گەنەتيكالىق گەنەالوگيا نەمەسە دنك-گەنەالوگيا.كادۋىلگى گەنەالوگيا مۇراعات قۇجاتتارىنا نەمەسە شەجىرەلەرگە سۇيەنسە، گەنەتيكالىق گەنەالوگيا بيولوگيالىق قۇجاتقا- ەشقاشان جاڭىلمايتىن ادام دنك-سىنا سۇيەنەدى. گەنەتيكالىق گەنەالوگيانىڭ ءبىر قاسيەتى– ول دنك-نىڭ اتادان بالاعا وزگەرىسسىز بەرىلەتىن بولىگىنە- ءۇ-حروموسوماعا قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

 ەلىمىزدە قازىر امەريكالىق Family Tree DNA كومپانياسىنىڭ كەلىسىمىمەن كوممەرتسيالىق Shejire DNA جوباسى جۇمىس ىستەپ جاتىر. جوبانىڭ ديرەكتورى نۇربول بايمۇقانوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇگىندە مىڭعا تارتا ادام گەنەتيكالىق سىناقتان وتكەن، ونىڭ 200-گە جۋىعى الشىندار.

مەن دە وسى جوبا ارقىلى دنك-تەست تاپسىرىپ، اتا-بابالىق گاپلوتوبىمنىڭ س3س (س-م48) ەكەنىنە   كوز جەتكىزدىم. بۇل گاپلوتوپتى گەنەتيكالىق گەنەالوگيامەن اينالىسىپ جۇرگەن كەيبىر قازاقستاندىق عالىمدار «الشىن كلاستەرى» دەپ تە اتاپ ءجۇر.

سولاردىڭ ءبىرى فيلوسوفيا دوكتورى- PhD, ساياساتتانۋشى جاقسىلىق ءسابيتوۆ. ول ءوزىنىڭ «ەتنوگەنەز كازاحوۆ س توچكي زرەنيا پوپۋلياتسيوننوي گەنەتيكي»[2]دەگەن ەڭبەگىندە قازاق دنك-جوباسىندا تەست وتكەن 273 قازاقتىڭ گاپلوتوپتارىن تالداپ, ءاربىر رۋدا بەلگىلى ءبىر دومينانتا گاپلوتوپ بار ەكەنىن انىقتاعان، ونى ول كەستە تۇرىندە بىلاي كەلتىرگەن:

 بۇل دومينانتا گاپلوتوپتار جاقسىلىق ءسابيتوۆتىڭ ويىنشا قازاق  شەجىرەلەرىندە ايتىلاتىن سول رۋلاردىڭ اتا-بابالارىنىڭ گاپلوتوپتارى.

«ۆ سوۆەتسكوە ۆرەميا ك شەجيرە وتنوسيليس كراينە سكەپتيچەسكي، ستاۆيا ەگو نا ۋروۆەن فولكلورا، گدە ۋروۆەن دومىسلوۆ كراينە ۆەليك. نو داننىە گەنەتيكي سۆيدەتەلستۆۋيۋت و توم، چتو شەجيرە زاچاستۋيۋ پودتۆەرجداەتسيا نا 80-90%،كوگدا ليۋدي، يمەيۋششيە پو شەجيرە ەدينوگو پرەدكا (يسكليۋچايا كيرمە – پوتومكوۆۋسىنوۆلەننىح ي در.), يمەيۋت تاكجە ودنۋ گاپلوگرۋپپۋ ي بليزكيە گاپلوتيپى. تاكيم وبرازوم، گوۆوريا وب ەتنوگەنەزە كازاحوۆ، موجنو ۋتۆەرجدات، چتو كازاحسكيە رودا ياۆليايۋتسيا پرەەمنيكامي نەكوتوروگو كوليچەستۆا زولوتووردىنسكيح ەميروۆ، كوتورىە پو شەجيرە ياۆليايۋتسيا يح پرەدكامي، تو ەست داننىە شەجيرە پودتۆەرجدايۋتسيا داننىمي پوپۋلياتسيوننوي گەنەتيكي پو Y-حروموسومە.»[3]

دەمەك،دەيدى جاقسىلىق، بارلىق دەرلىك قازاق رۋلارى التىن وردا امىرلەرىنىڭ ۇرپاقتارى.

ونىڭ ويىنشا

ۇيسىندەر 13 عاسىردا ءومىر سۇرگەن مايقى بيدەن،

قاڭلىلار 17-18 عاسىردا ءومىر سۇرگەن كەلدىبەكتەن،

شانىشقىلىلار 17-18 عاسىردا ءومىر سۇرگەنشانىشقىلىدان،

ارعىندار 14-عاسىردا ءومىر سۇرگەن ارعىننان،

نايماندار 13-14 عاسىردا ءومىر سۇرگەن وكىرەشتەن،

قوڭىراتتار 14 عاسىردا ءومىر سۇرگەن نانعۇدايدان،

ۋاقتار 15 عاسىردا ءومىر سۇرگەن ەر كوكشەدەن،

الشىندار 14 عاسىردا ءومىر سۇرگەن الاۋدان تارايدى.[4]

مەن جاقسىلىقتىڭ بۇل پىكىرىمەن كەلىسەالمادىم. سەبەبى قازاق - قارعا تامىرلى، جانە قازاقتىڭ تامىرى جاقسىلىق ويلاعاننان تەرەڭدە جاتىر. قازاق حالقىن قۇراعان رۋ-تايپالاردىڭ اتا-باباسى ەۆرازيا كەڭىستىگىندە الىمساقتان بەرى تۇرىپ كەلە جاتقانىن بىلە تۇرا، جاقسىلىقتىڭ قازاقتاردى 13-14 عاسىرداعى التىن وردانىڭ 7-8 امىرىنەن تۋدىرۋى- تاريحقا قيانات.

عالامتور سايتتارىندا شەجىرە دەرەكتەرىنە «فولك حيستوري» دەپ قارايتىن جاقسىلىقبۇل جولىز.سادىبەكوۆتىڭ «قازاق شەجىرەسىن»، ت.ۇسەنباەۆتىڭ «الشىن شەجىرەسىن» ەش كۇمانسىز 100 پايىزدىق سەنىمدى دەرەككوز رەتىندە قولدانعان.ول مۇنداي تۇجىرىم جاساماس بۇرىنقازاق شەجىرەسى تۋرالى شاكارىمنىڭ ء«از-جانىبەكحاننان بەرگى قاراي اتالارى تۋرالى شىن دا، وتىرىك تە ايتىلعان سوزدەر بار»،مۇحامەدجان تىنىشپاەۆتىڭ«بەز پرەدۆاريتەلنوگو يزۋچەنيا گەنەالوگي كاجدوگو وتدەلنوگو رودا، ا تاكجە بەز توگو، س كەم ي ۆ كاكيە ۆرەمەنا ون ستالكيۆالسيا نەۆوزموجنو پرەدستاۆيت سەبە وبششۋيۋ كارتينۋ يستوريچەسكيح سۋدەب كازاحسكوگو نارودا»دەگەن سياقتى سوزدەرىن قاپەرىنە الىپ، اتالمىش ەڭبەگىندە پايدالانعان شەجىرەلەردى عالىم رەتىندە سىني كوزقاراسپەن زەرتتەپ، ءاربىر رۋدىڭ تاريحىن تالداۋى كەرەك-اق ەدى...

ء بىر قىزىعى جاقسىلىق قىرعىزداردىڭ شەجىرەسى (سانجىراسى) مەن قاۋىمداستىق گەنەتيكانىڭ بايلانىسى تۋرالى قىرعىز سايتتارىندا باسقاشا سويلەيدى:

«زاداچەي پوپۋلياتسيوننوي گەنەتيكي ۆ يسسلەدوۆانياح نارودوۆ، جيۆشيح رودوپلەمەننىم وبششەستۆوم، زدەس ستانوۆيتسيا يمەننو رازدەلەنيە ي ۆىياۆلەنيە، كاكايا چاست يز سانجيرا ياۆلياەتسيا دوستوۆەرنوي، ا كاكايا چاستميفيچەسكوي ي كاكايا چاست كاجدوگو ەتنوسا بليزكا درۋگوي چاستي درۋگوگو ەتنوسا...نە ستويت ابسوليۋتيزيروۆات يسسلەدوۆانيا پو Y-حروموسومە، ونا نەسەت ۆ سەبە ۆسەگو 85 گەنوۆ، ۆ تو ۆرەميا كاك ۆ ساموم چەلوۆەكە وكولو 28000 گەنوۆ، تو ەست Y-حروموسوما سوستاۆلياەت ۆسەگو 0,3 % وت ۆسەگو گەنوما چەلوۆەكا. ەسلي جە يسسلەدوۆات كىرگىزوۆ نا اۋتوسومى (ۆسە 46 حروموسوم، ا نە تولكو نا Y-حروموسومۋ), تو مى موجەم پولۋچيت سوۆسەم درۋگۋيۋ كارتينۋ. ك پريمەرۋ، پو اۋتوسومام كىرگىزى بۋدۋت وچەن بليزكي التايتسام، كازاحام ي درۋگيم تيۋركسكيم نارودام تسەنترالنوي ازي. يلي جە كىرگىز، يمەيۋششي گاپلوگرۋپپۋ R1a بۋدەت پو Y-حروموسومە بۋدەت وچەن دالەك وت كىرگىزا، يمەيۋششەگو گاپلوگرۋپپۋ س3, نو پري ەتوم پو اۋتوسومام وني بۋدۋت وچەن بليزكي. تاك چتو، گوۆوريا و گاپلوگرۋپپاح Y-حروموسومى نادو پومنيت، چتو وسنوۆىۆاياس نا ەتيح يسسلەدوۆانياح نەلزيا گوۆوريت و پرويسحوجدەني ۆسەگو نارودا».[5]

جاقسىلىق سابيتوۆپەن ەكىنشى ءبىر كەلىسپەيتىن جەرىم-ول وسى اتالمىش ەڭبەگىندە الشىنداردى تاتارلاردان شىقتى دەيدى.

جاقسىلىقتىڭ ويىنشا:

«رود پرويسحوديت وت الچي-تاتار، پلەمەني، كوتوروە بىلو پوچتي پولنوستيۋ يسترەبلەنو چينگيز-حانوم. پرەدوك رودا- الاۋ،  جيۆشي ۆ سەرەدينە 14 ۆەكا»[6]

ول مۇندا «موڭعولداردىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» جانە راشيد ءاد-ءديننىڭ ء«جامي ءات-تاۋاريحىندا» ايتىلاتىن 1202 جىلى شىڭعىسحاننىڭ تاتارلاردى شىعىرىققا (اربانىڭ بىلىگىنە- تەلەجنايا وس) تەڭەستىرىپ قىرعان وقيعاسىن ايتىپ وتىر.ونىڭ ويىنشا، قازاق الشىندارى سول قىرعىننان اندا-مىندا تىعىلىپ امان قالعان (نەمەسە بويى شىعىرىقتان الاسا بوپ ولتىرىلمەي قالعان)الشى-تاتارلاردىڭ بىرەۋىنىڭ شوبەرەسى (نەمەسە نەمەرەسى)- الاۋدان تارايدى.سوڭعى كەزدەرى عالامتور بەتىن بەرمەي جۇرگەن جاقسىلىقتىڭ بۇل تۇجىرىمدارى جەتى اتاسىن بىلەيىن دەسە ايتاتىن اقساقالى جوق، اقپاراتتى تەك ينتەرنەتتەن الاتىن قازاق جاستارىن الجاستىرۋدا.

سوندىقتان قولعا قالام الۋعا تۋرا كەلدى.

مەن بىلسەم، بىرىنشىدەن، الشىندار- تاتارلار ەمەس. ەكىنشىدەن، الاۋ باتىر دا تاتار ەمەس. ۇشىنشىدەن، قازاق الشىندارى 14 عاسىردان ەرتە پايدا بولدى. ءبىر تايپالى ەلدى 14 عاسىرداعى جالعىز ادامنان تاراتۋ ەش اقىلىما سىيمادى. ءوزىم الشىن بولعاندىقتان الشىن شەجىرەسىن شاما-شارقىمشا زەرتتەپ ءجۇر ەدىم. ەندى سول ويلارىمدى ورتاعا سالىپ وتىرمىن.تاريحشى عالىم ەمەسپىن، بىراق قازاق تاريحشىلارىنا ويتۇرتكى بولا ما دەيمىن.

(جالعاسى بار)

abai.kz