III.

«تەنتەك كۇندەردiڭ تاڭباسى» باسىلعان ەكiنشi اڭگiمە – «تەكشەنiڭ باۋىرىندا» دەپ اتالادى. العاشقى ابزاتستارىن سالىستىرىپ قاراڭىز، «اباي جولى» ەپوپەياسىمەن باستالۋى بiردەي. «شاكiرت بالا بۇگiن جولدىڭ سوڭعى، ءۇشiنشi كۇنiنە بارىن سالدى» – دەسە، ودان ون جەتi جىل بۇرىنعى قىسقا حيكايا: «بiر جىلى يۋلدiڭ اياق شەنiندە جايلاۋدا وتىرعان قالىڭ ەلدەن ءتۇس اۋا شىعىپ، قالاعا قاراي بەس كiسi كەلە جاتتىق. ءبارiمiز دە سالت اتتىمىز. قالا بiزدiڭ ەلدiڭ جايلاۋىنان ءۇش كۇندiك جەردە-تiن» – دەپ ويىن ساباقتايدى. ايىرماشىلىعى – بiر شاكiرت قالادان اۋىلعا بارا جاتىر. ول – اباي. ەكiنشi شاكiرت جايلاۋدان قالاعا بەتتەگەن. بۇل – مۇحتار. جولدىڭ ۇزاقتىعى – ءۇش كۇن. وسىدان-اق، اڭگiمەنiڭ گەوگرافيالىق قارتاسىن ويلانباي تاباسىڭ. ەكi اۋىل دا – بiر اۋىل. شىڭعىستىڭ سىرتى. باقاناس، بايقوشقار وزەنiنiڭ جاعاسى. بالا شاقپاق، ۇلكەن شاقپاقتىڭ ماڭى. دالەلدەيتiن العاشقى ماسەلەنiڭ باسى – اشىق. سول ارادان قىستاۋ دا – بiر كۇنشiلiك جەر. ياعني، تەكشەنiڭ باۋرايىنا تۇندەلەتiپ جەتۋi دە ناقپا-ناق. قالا مەن اۋىل اراسىنا ون جاسىنان بەرi جىلىنا ەكi-ءۇش رەت قاتىناپ ابدەن جول ماشىعىن العان مۇحتار، ەكi شىعارماسىندا دا ات ۇستiندە جۇرەتiن ۋاقىتتىڭ مولشەرiن ءدال كورسەتiپ وتىر.

سوندا، «تەكشەنiڭ باۋىرىنداعى» جاستىق جەلiك پەن ەر نامىسىنىڭ بiر ساپارىن بايانداعان حيكايا دا شىندىق پا؟ كiم بولۋى مۇمكiن؟ ونداي ەرلiك شىڭعىس توڭiرەگiندە كiمنiڭ قولىنان كەلەدi?

– تەك قانا تاۋكەنiڭ، ەر تاۋكەنiڭ قولىنان كەلەدi. جانە ول ومiردە سولاي بولعان. مەن ول اڭگiمەنi ءوزiم دە ەستiگەمiن، – دەيدi شايمەردەن عاليەۆ، – مەنiڭ وكiل شەشەم – ءۋاسيلا، ابايدىڭ ۇلى ماعاۋيانىڭ قىزى. مۇحتاردىڭ ول كەزدەگi تاڭداپ قوسىلعان جارى – كاميلا  دا ماعاۋيانىڭ قىزى. مەنiڭ اكەم عالي – مۇحامەت پەن مۇحتار تۋعان باجا. ءۋاسيلا شەشەمنiڭ اباي تۋرالى ەستەلiگiن مۇحتاردىڭ ءوزi جازىپ باستىرعان. كەيiن اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا ۇلت كيiمiن تiگۋشi ەتiپ مۇحان ورنالاستىرعان. ءۇي دە الىپ بەرگەن. كامەش پەن مۇحتار بiزدiڭ ۇيگە قوناققا كەلدi. اپالى-سiڭiلiلەر دە، باجالار دا شۇيiركەلەسiپ كەتتi. ءداستۇر بويىنشا، بiزدiڭ تۋىستارىمىز جاعالاي قوناققا شاقىردى. سوندا ەر تاۋكە دە سالەم بەرە كەلدi. ول كiسi بiزگە جاقىن. ءدوڭ باسىندا وتىرىپ، اڭگiمەسiن ايتتى. مۇحتار قاعازعا جازىپ الدى. وي، ول باسىنان نەنi كەشiرمەدi دەيسiڭ. تۇلا بويى تۇنعان اڭىز، حيكايا. سوندا، ءتۇن iشiندە سالقىنداپ توبەگە شىعىپ، اشىق اسپاننىڭ استىندا بiر ۋاققا دەيiن كۇبiرلەپ اڭگiمەلەسەدi. بiردە، تاۋ iشiندە كەلە جاتقان پاۋەسكەدەگi قىزدى ءتۇسiرiپ الىپ، ويىن-ساۋىق، قىزويناق قۇرعانىن ايتتى. سونى جازعان. سول، تاۋكە! ءۇش كۇننەن سوڭ مۇحتار كوكسەڭگiردەن ۇيiنە قايتتى. اكەم ادەمi قارا الا اتى بار ەدi, سونى مiنگiزدi. مۇحاننىڭ ءوزi تاۋكەنi اۋزىنان تاستامايتىن. كەگiن – كiسi ولiمiمەن ەمەس، كەسەك ارەكەتiمەن قايتاراتىن.

بiز تاۋكەنiڭ ەرلiگiنە، مۇحتارمەن اڭگiمەلەسكەنiنە، عالي-مۇحممەدپەن اتالاس تۋىستىعىنا سەندiك. بiراق جاڭا ۇيلەنگەن ەكi جاسقا اتاقتى تاۋكە سالەم بەرە كەلدi دەگەنگە يلانبادىق. سەبەبiن iزدەپ، قاعىستىرا كەلگەندە، تاۋكە – ءۋاسيلا مەن كاميلانىڭ ناعاشىسى بولىپ شىقتى. ماعاۋيانىڭ ايەلi – دامەگوي – تاۋكەنiڭ نەمەرە قارىنداسى ەكەن. بايبiشەسi مارجان ماعاۋيادان سوڭ كوپ ۇزاماي، ول دا دۇنيەدەن قايتقان. ماعاۋيانىڭ ەكiنشi ايەلi دامەگوي جاس نارەستەنi باۋرىنا سالىپ الىپتى. كاميلا دiلدا مەن ايگەرiمنiڭ قولىندا بۇلانداپ وسكەن. تۇراعۇلدان باسقا ادامدى بەتiنە قارسى كەلتiرمەگەن. 1920 جىلى جازدا جايلاۋدا كاميلا مەن مۇحتاردىڭ تويى ءوتتi. وعا، ون سەگiزiنشi جىلعى تۇرمەدەن بوساعان، ەلۋ جەتi جاستاعى تاۋكە قاتىسا الماۋى مۇمكiن. سالەم بەرە كەلۋi دە – جيەنiنiڭ الدىنان ءوتۋ ءراسiمi بولسا كەرەك.

«سىباننىڭ مولاسىنداعى» كوكسەڭگiر تاۋىنىڭ سۋرەتتەلۋi سول كەزدiڭ اسەرi. ەر تاۋكەنiڭ كەسەك پiشiنi «ەسكi كۇننiڭ ەرتەكتەرiندەي» تۇتاسا تۇلعالانىپ كورiنسە كەرەك. مۇساتاي اقىنجانوۆ جيىرماسىنشى جىلدارى مۇحتار مەن وتەكەلدiگە ەرiپ، سەرۋەنگە شىققانىن ايتا كەلiپ:

«سول كۇنi كەشكە تەكشە شىڭىنىڭ القابىنا جەتiپ قالدىق. القاپتاعى باhاروم اۋىلىنان تاماق iشiپ، جايلانىپ ۇيقىعا كiرiسە باستاعان كەزدە، ەركە قارا  (وتكەلدi – ت.ج.) اتەش بولىپ شاقىرىپ ەلدi وياتتى. اتقا مiنiپ تاۋ iشiمەن جول شەكتiك. سول تۇنگi ساپارىمىز كەيiن اڭگiمە بولىپ جازىلدى، مۇحاڭ ءوزi وقىپ بەرىپ، كەيiن ماعان ايتىپ وتىرىپ، كوشiرتiپ الدى» – دەيدi.

مۇندا ليريكالىق كەيiپكەردiڭ شىندىعى بار. «سىباننىڭ مولاسىنداعى» اڭگiمەسiن جورتار اۋىل قاسىنداعى ءدوڭنiڭ ۇستiندە ايتادى. تاۋ iشiندە، ايلى تۇندە، ات ۇستiندە ايتىلعان اڭگiمە اسەرلi عوي. مۇمكiن تەكشەنiڭ باۋىرىنداعى سەرۋەن كەزiندە تاۋكەنiڭ پاۋەسكەدەن قىزدى ءتۇسiرiپ العان حيكاياسى ويىنا ورالىپ، مىنا تابيعاتقا جاناعىداي جiگiتتiك مiنەز جاراسىمىن تابا ەلەستەتۋi دە مۇمكiن. ەكi وقيعا دا. تاۋكەمەن كەزدەسۋ دە، تەكشەگە سەرۋەن دە جيىرماسىنشى جىلى جازدا وتكەن. اراعا ۋاقىت سالعان سوڭ، وسى ەكi كورiنiستiڭ اسەرi تۇتاسىپ، بiر سۋرەت قۇرالۋى دا عاجاپ ەمەس. ايتەۋiر، تامىرلاس جاتقان تۋىس سۋرەتتەر.

وقيعانىڭ شىندىعىنا كوز جەتكiزۋ ءۇشiن، تاۋكە مۇستافاۇلىنىڭ ءومiرi, سەرiلىگi مەن ەرلiكتەرi تۋرالى ەكi دەرەكتi ۇسىنباقپىز. بۇل «تەكشەنiڭ باۋىرىندا» اتتى اڭگiمەگە تiكەلەي قاتىستى بولماسا دا، ونداعى جوبالايدىڭ بiرتالاي مiنەز-ارەكەتiن ەسكە تۇسiرەدi. ءارi وتە سيرەك كەزدەسەتiن، ادەبيەت تاريحى ءۇشiن باعالى ماعلۇماتتار. تاۋكەنiڭ ءومiر حاقىندا كوپتەگەن دەرەكتەردi جيىپ، جۇيەلەپ، جونگە كەلتiرگەن ادام – قابدەن ەسەنعارين. ول كiسi سەمەي وبلىسىنىڭ اباي اۋدانىنداعى سارجال سەلوسىنىڭ تۇرعىنى. ۇزاق جىل پارتيا، كەڭەس قىزمەتiندە iستەگەن. اباي، شاكەرىم، مۇحتار، كوكباي، تاۋكە جونiندە كوپتەگەن دەرەكتەر جيناعان. حالىقتىڭ ادەبيەتi مەن مادەنيەتiنە جاناشىر ادام. بiز، «تەكشەنiڭ باۋىرىنداعى» سۇلەيمەن مەن جوبالايدىڭ پروتوتيپiنە سانالاتىن تاۋكە جونiندەگi قابدەن ەسەنعاريننiڭ دەرەگiن بارىنشا تولىق پايدالاندىق. ول كiسiنiڭ رۇقساتى بويىنشا نازارعا ۇسىناتىن جايلار مىناداي:

«تاۋكە مۇستافاۇلى ساپتاياقوۆ 1863 جىلى (كەي دەرەكتە 1866 جىل) جەلتوقسان ايىندا سەمەي گۋبەرنياسىنا قاراستى بۇعالى بولىسىندا قارا قورىق دەگەن جەردە (قازiرگi اباي اۋدانى، سارجال اۋىلدىق سوۆەتi) دۇنيەگە كەلگەن. اتاسى ساپتاياق ەل قامى ءۇشiن قولىنا قارۋ العان، ەر اتانعان ادام. قازاق پەن قالماق اراسىنداعى بiر سوعىستا قازاق جاعى جاۋىن تىقسىرىپ، قىتاي شەكاراسىنان اسىرادى. سول جورىققا قاتىسقان ساپتاياققا جولداعى نايماننىڭ تاۋكە، توعاس دەگەن رۋلارى كوپ كومەك كورسەتەدi. جەڭiسپەن ورالعان باتىر ەلiنە كەلگەن سوڭ سول رۋلاردىڭ قۇرمەتiنە بالاسى. مۇستافادان تۋعان نەمەرەسiنiڭ بiرiنە تاۋكە، ەكiنشiسiنە توعاس دەپ ات قويادى. توعاس 1916 جىلى 37 جاسىندا قايتىس بولادى.

تاۋكەنiڭ تۋعان اناسى – ايىمجان – ۋاق ەلiنiڭ بايقادام رۋىنان شىققان بايدالىنىڭ قىزى. بايدالى ساپتاياقتىڭ سان جورىعىنا بiرگە قاتىسىپ، ونىڭ سەنiمدi جولداسى بولعان. دوستىق سوڭى قۇدا بولۋمەن ۇشتاسقان كەزدە، بايدالى ءۇي iشiمەن سوتتالىپ، «يت جەككەنگە» جەر اۋدارىلادى. بۇل كەزدە ايىمجان جەتi جاستا. كەسiكتi ون جىلدارىن وتەپ بايدالى سەمياسى قايتا ورالعان سوڭ، ساپتاياق قۇدالىعىن  جاڭعىرتىپ، كەلiنiن تۇسiرەدi.

قارت باتىردىڭ تۇڭعىش نەمەرەسi تاۋكە ءوز باۋىرىندا وسەدi. شاعىن داۋلەتتi ساپتاياق جاس تاۋكەنi ەركەلەتiپ وسiرەدi. نەمەرەسiنiڭ سىمباتتى كوركiنە، العىر مiنەزiنە سۇيسiنە، سىناي قاراعان باتىر ءوزiنiڭ بولات ساۋىت، الماس قىلىشىن وعان مۇرا ەتiپ تاپسىرادى. بiراق قارت باتىر ءوزiنiڭ كوزi تiرiسiندە سۇيiكتi نەمەرەسiنiڭ ەشبiر ەرلiگiن كورە الماي، 93 جاسىندا دۇنيە سالادى.

تاۋكە جاسىنان ءان-كۇيگە، دومبىراعا قۇمارتادى. ون ءتورت – ون بەس جاسقا كەلiسiمەن-اق ساۋىقشىل توپ جيىپ، سەرiلiك قۇرا باستايدى. بiردە اباي اۋىلىنا بارىپ، ابايعا سالەم بەرەدi. اقىن الدىندا ءان سالىپ، دومبىرا شەرتiپ، ونەرiن سىناتادى. كەيiننەن تاۋكە ابايدىڭ بالاسى ماعاۋيامەن، قۇنانباي نەمەرەلەرi ءامiر، رىزىقبايمەن دوستاسىپ كەتەدi. ماعاۋيا تاۋكەنi نەمەرە قارىنداسى، سىمباتتى سۇلۋ دامەگويگە ۇيلەنەدi.

تاۋكەنiڭ ساۋىقشىل توبى توبىقتى عانا ەمەس، كورشiلەس، ۋاق، سىبان، كەرەي ەلدەرiن دە ارالاپ، وزدەرiنiڭ انشiلiك، اقىندىق ونەرلەرiن دامىتا تۇسەدi. وسى كەزدە تاۋكە ءوزiنiڭ «اقسەلەۋ» اتالاتىن تۇڭعىش ءانiن شىعارادى. بۇدان سوڭعى شىعارعان «اقبيداي» ءانiنiڭ دە وزiندiك تاريحى بار.

توبىقتى iشiندە ماماي رۋىندا ءانشiلiنi مەن سۇلۋلىعى جاعىنان ەل اۋزىنا iلiنگەن اقبيداي دەگەن قىز بولادى. اتاعىن ەستiپ ادەيi iزدەپ بارعان تاۋكە قىزدى ۇناتادى. ارتىنان، ايتتىرماق بولىپ كiسi سالعاندا، ساپتاياق باتىردىڭ نەمەرەسiنەن قىز اكەسi دە باس تارتپايدى. قۇدالاسادى. بiراق نە كەرەك، ەكi جاستىڭ قوسىلۋىنا مۇمكiندiك بولماي قالادى. تاۋكەنiڭ باسىنا كەنەتتەن كۇن تۋادى. ول بىلاي بولعان ەدi.

ەل iشiنiڭ داۋ – شارى تاۋسىلعان با. جەسiر داۋى، جەر داۋىمەن سان قيان-كەسكi قاقتىعىستار بولىپ، سونداي قاقتىعىستاردا قاراپايىم كەدەي شارۋالاردىڭ دا رۋ اتىنان كۇيiپ كەتەتiنi ەجەلدەن ءمالiم. كوپەجان، جاقىپ اتاقتى بايلاردىڭ اراسىنداعى جەسiر داۋىنىڭ (مۇنىڭ ءوزi بiر اڭگiمە) اياعى ناسىرعا شابادى دا، كوپەجان الۋان ءتۇرلi ايلامەن پالە جاۋىپ، قارسى جاقتىڭ بiرنەشە ادامىن سوتقا تارتقىزادى. سولاردىڭ iشiندە اكەسi مۇستافا مەن شەشەسi ايىمجان دا ون جىلعا كەسiلiپ، جەر اۋدارىلدى.

جاس تاۋكە ءۇشiن بۇل وڭاي سوققى ەمەس ەدi. رۋ باسىلارى ونىڭ اكە-شەشەسiن ايداتۋمەن عانا تىنعان جوق، ەندi ساپتاياق باتىردىڭ اتا قونىسى قارا قورىقتاعى ءۇش ءتۇيiس دەگەن جەردەگi قىستاۋىن يكە بولىس ءوز قولىمەن قۇلاتتىرىپ، باتىردىڭ جايىلىمدىق، شابىندىق جەرiن قودىعا، جاقىپ دەگەن بايلارعا ءبولiپ بەرەدi. ساپتاياق بالالارى توز-توز بوپ، كۇنكورiس قامىمەن جان-جاققا اۋىپ، بىتىراپ كەتەدi. تاۋكە ءوزiنiڭ تۋعان iنiسi توعاستى ەرتiپ، اكە-شەشەسiن iزدەپ، سوڭىنان بارۋعا ءماجبۋر بولادى. جار ەتۋگە قۇمارتقان، سۇيگەن قىزى اقبيداي ءوز اكە-شەشەسiنiڭ قولىندا قالادى.

تاۋكە سول كەتكەننەن 1892 جىلى، اكە-شەشەسiنiن كەسiكتi مەرزiمi بiتكەننەن كەيiن، سولارمەن بiرگە بiر-اق ورالادى. بۇل كەزدە تاۋكە – كوپتi كورiپ ىسىلعان، ورىسشا قازاقشا ساۋاتتى، جۇرەگiنە كەك قاتقان باتىل ازامات، ەلگە كەلiسiمەن توزىپ كەتكەن ساپتاياق بالالارىنىڭ باسىن قۇرايدى. ەشكiمنiڭ رۇقساتىنىز-اق، جاقىپ پەن قودىعا جەرiنiڭ تۇيiلiسiندەگi قوس شي دەگەن جەردەن قورا سالدى. ەندi ءوزiنiڭ كەكتi جاۋى يكە، كوپەجان سياقتى بايلارمەن ەسەپ ايىرىسۋدى ماقسات ەتەدi. توبىقتى iشiندە شونجارلاردان ءجابiر-جاپا شەككەن كەدەي شارۋالاردى بايلارعا قارسى قويادى. كورشiلەس كەرەي، نايمان، ۋاق ەلدiرiنەن سەنiمدi دوس، تiلەكتەس جولداس تابادى.

جiگەرi جالىنداپ، قايراتى تاسىعان ەر جiگiت ۇستەم تاپتان قالاي ەسە-تەڭدiك الۋدىڭ ءجونiن بiلمەدi. قوعام تۋرالى، ونىڭ دامۋ زاڭى تۋرالى بiلiگi جوق ادامنىڭ قانشا قايراتتانعانمەن، ۇلكەن iسكە اياق باسا المايتىنى بەلگiلi. تاۋكە دە تاپتىق مۇلدە تۋرالى ويلاي المادى. بايمەن ەسەپ ايىرىسۋدىڭ جولى ونىڭ مالىن ۇرلاۋ دەپ بiلiپ، بار قارۋ-قايراتىن سوعان جۇمسادى. جەكە باسىنىڭ كۇن كورiسi ءۇشiن ەمەس، كەدەيلەردiڭ بايدا كەتكەن اقىسى ءۇشiن اتتانادى. جۇرتشىلىقتىڭ ونى «ەر»، «باتىر» دەپ قادiر تۇتۋى دا وسىدان.

ونىڭ بiر ەرەكشەلiگi, ءوزi قاي بايدىڭ مالىن شاپقىسى كەلسە «تاۋكە، تاۋكە!» دەپ ۇران تاستايدى ەكەن. مۇندايدا تاۋكە بايلاردىڭ سوڭىنان جۇرگەن جولاۋشىلارعا ۇلەس بەرۋدi «بورىشىم» دەپ سانايدى.

ارينە تاۋكە بۇل مiنەزiمەن باي-شونجارلاردىڭ قىرىنا iلiككەنi ءسوزسiز. كوپ ۇزاماي-اق يكە بولىس، سەمەي ءوڭiرi قازاقتارىنا شىققان اتاقتى باي ساۋداگەر قاراجانمەن استىرتىن مامiلەگە كەلiپ، 1902 جىلى تاۋكەنi ۇستاپ بەرەدi. سوت پروتسەسi ومبىدا بولىپ، ءتورت ويازدىڭ قارالاۋشى شونجارلارى سوتقا شاقىرىلادى. قاراكەسەكتەن ۋاق اباي، (اتاقتى ءماديدi قۋعىنعا تۇسiرگەن ادام، ءماديدiڭ تۋعان اعاسى – ت.ج.) توبىقتىدان يكە، نايماننان تۇرىسبەك سوتقا قاتىسادى. ال ۋاقتىڭ نۇركە بولىسى بۇل شاقىرۋدان باس تارتسا كەرەك.

سوت تاۋكەنi 1892-1902 جىلدار اراسىندا ونداعان iرi بايلار مەن كوپەستەردi توناعان، بەس مىڭنان استام جىلقى ۇرلاعان، جۇزدەگەن كەدەي شارۋالاردىڭ باسىن قوسىپ، ەل iشiنە iرiتكi تۋعىزعان دەپ ايىپتاپ، اقمولا تۇرمەسiندە ون جىل وتىرسىن دەپ ۇكiم شىعارادى.

                             “ون جىلعا اقمولاعا كەتتiم اۋىپ،

                             تۇرiنەن اعاڭنىڭ ەتتiم قاۋiپ.

                             التى جىلدا سەمەيگە قايتا قايتىپ

                             بوسادىم بiر بiر نارسەنiڭ ەبiن تاۋىپ” –

دەپ، تاۋكە ءوزiنiڭ بەلگiلi “كەلiنشەكپەن ايتىسىندا” سول جىلداردى ەسكە الادى.

تاۋكەنiڭ بايلاردان جاڭاعىداي، بەس مىڭنان استام جىلقى الۋ وتiرiك ەمەس. بiراق سويتكەن تاۋكەنiڭ ءوز باسىندا بiرەر اتتان باسقا تۇياق بولماعان. بايدان العان مالدى كەدەي-كەپشiكتەرگە ولجا دەپ ۇلەستiرiپ وتىرعان.

قازiر اباي اۋدانىنداعى تەلمان اتىنداعى سوۆحوزدا ءجۇنiس ءمۇساپiروۆ دەگەن 76 جاستاعى قارت پەنسيونەر تۇرادى. (جەتپiسiنشi جىلدارى قايتىس بولدى. – ت.ج.). ءمۇساپiر – تاۋكەنiڭ اكەسi مۇستافامەن بiرگە تۋىسقان. سوندىقتان ءجۇنiس جاس كەزiندە تاۋكەنiڭ بالاسى بولىپ، سونىڭ قولىندا وسەدi.

وسى ءجۇنiس اقساقال بىلاي دەيدi: “ساپتاياقتان تاراعان بەس-التى شاڭىراقتا جەلiگە ەكi بيەنi قاتار بايلاپ ساۋعان ەشكiم جوق. بار بايلىعىمىز – ءۇي باسى ەكi-ۇشتەن جاقسى ات ۇستاۋشى ەدiك. بiر قىزىعى، باتىردىڭ ۇيiنە الىستان قوناق كەلگەندە سوياتىن مالى بولمايتىن. مۇندايدا تاۋكە اعام ماعان ىم قاعادى. مەن سالعان بەتتە بiزبەن ارالاس قودىعا دەيتiن بايعا بارىپ، تاۋكە اعامنىڭ اتىنان وتiرiك سالەم جولداپ، قوناققا سوياتىن قوي سۇرايمىن. باي كەيدە بەرگiسi كەلمەيدi, وعان قارايتىن مەن جوق، قويدىڭ سەمiزiن شەتiنەن ۇستاپ الا جونەلەمiن، بۇعان بايدىڭ باسقا iستەر شاراسى دا بولمايدى. مەن وسىنى iستەپ جۇرگەندە تاۋكە اعام مەنەن “قويدى قايدان الدىڭ” دەپ بiر سۇراعان ەمەس. تiپتi سوعىم بولماي قالسا، باتىر بiزدi, ەكi-ءۇش جاس جiگiتتi ەرتiپ الىپ، جاقىپ دەيتiن باي تۋىسقانىنىڭ جىلقىسىنا كەلەدi. كۇندiز تاپاداي تالتۇستە 1-2 سەمiز بيەنi ۇستاپ الامىز. ءوزi جىلقىعا كiرمەي سىرتتا تۇرادى. ال جاقىپ باي بولسا، ءبورi كورگەن يتتەي ول دا جولامايدى”.

تاۋكە اق جارقىن، مەيiرiمدi, ءان سالىپ، دومبىرا تارتۋدان جالىقپايتىن ادام ەكەن. ول دومبىرامەن قازاق كۇيلەرiنە قوسا ورىس كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارىن دا جاقسى تارتادى.

تاۋكە ۇزىن بويلى، اق سارى، جۇقا وڭدiلەۋ، شالعىسىز قالىڭ مۇرتتى، قالىڭ قاباقتى، ۇلكەن قوي كوزدi, يىقتى كiسi بولادى. بەت بەينەسi, تۋرا بiتكەن سۇلۋ قىرلى مۇرنى شەشەسi ايىمجانعا تارتقان.

تاۋكەنiڭ اناسى ايىمجان بەت پiشiنi مەن دەنەسi دە كەلiستi, سۇلۋ ادام بولعان. اۋىلداستىر ونى ايىمجان – دەپ اتاماي اكۋلينا  اپا – دەپ كەتكەن. ونىڭ دا ءوز الدىنا سەبەبi بار-دى.

ايىمجان جەتi جاسىنان ون سەگiزگە كەلگەنشە سiبiردە (يتجەككەندە) اكەسiمەن بiرگە ايداۋدا بولعان. وندا وزدەرi سياقتى جەر اۋىپ كەلگەن ورىس، پولياك، ۋكراين ادامدارىنىڭ ورتاسىندا بولىپ، ولار اكۋلينا دەپ اتاعان. ايىمجاندى ەلگە كەلگەندە دە اكە-شەشەسi اكۋلينا دەپ اتاعان. ءسويتiپ، ول ولگەنشە اكۋلينا اتانىپ كەتكەن.

ايىمجان ەكiنشi رەت مۇستافامەن بiرگە تاعى دا ون جىلعا بارىپ كەلگەن سوڭ، اۋىل ادامدارىن جيىپ اپ، جيىرما جىل iشiندە ورىس جەرiنەن كورگەنiن اڭگiمەلەپ  ايتۋدان بiر جالىقپايتىن. مۇستافانىڭ ءۇي-iشi جەر اۋىپ كەلگەن سوڭ، ەكi-ءۇش جىلعا دەيiن ءوزارا ورىسشا سويلەسiپ وتىرۋدى ادەتكە اينالدىرادى. بiراق مۇنى تۋىسقاندارى ۇناتپايدى. سىرت اعايىندارى، تiپتi, “مۇستافا ءۇي-iشiمەن شوقىنىپ كەتiپتi, ولاردىڭ ۇيiنەن ءدام تاتۋدىڭ ءوزi hارام” – دەگەندi شىعارادى. بiراق بiردە-بiرi باتىپ وزدەرiنە ايتا المايدى.

تاۋكە اقمولا تۇرمەسiندە التى جىل وتىرعان سوڭ قاشىپ شىعىپ، سول ەلدiڭ قازاق اۋىلدارىن بiراز پانالاپ جۇرەدi دە، جۇمىس iزدەۋشi قازاقتارمەن iلەسiپ سپاسكiدەگi رۋدنيككە جۇمىسقا تۇسەدi. بiر-ەكi اي جۇمىس iستەپ، جالاقىسىنا ات، ەرتوقىم ساتىپ الادى دا، سول رۋدنيكتiڭ باس ينجەنەرi – اعىلشىندى اڭديدى. ونىڭ انگليانىڭ ۆينچەست قالاسىنان ارنايى زاكازبەن جاساتىپ الدىرعان كۇمiسپەن كۇپتەلگەن ون ەكi اتار مىلتىعىنا تاۋكە قاتتى قىزىعادى. قايتكەن كۇندە سونى قولعا ءتۇسiرۋدi ماقسات ەتەدi. ءتۇن جامىلىپ ينجەنەردiڭ ۇيiنە جالعىز كiرگەن باتىر ونى بايلاپ تاستاپ، “ۆينچەستەردi” 250 وعىمەن الىپ شىعادى دا، تۇپ-تۋرا ەلگە تارتادى.

                             «كەز بولسا اتىن اتىپ قالايىن دەپ

                             قولعا الىپ «ۆينچەستەردi» تۇردىم بايقاپ» –

دەيتiن تاۋكە ولەڭiندەگi «ۆينچەستەر» ونىڭ قولىنا وسىلايشا تۇسەدi. بۇل مىلتىق ونىڭ داڭقىن بۇرىنعىدان دا كوتەرiپ، مەرگەندiگiن ودان ءارi ارتتىرا تۇسەدi.

تاۋكە ەلگە قايتىپ ورالعاننان كەيiن ءوزiن سوتتاتقان باياعى بولىستاردىن كەك الۋدىڭ قامىنا كiرiسەدi. ول اسiرەسە سادىر، ماتاي وكلiنiڭ شونجارى تۇرىسبەككە تiسiن باسادى. اقىرى ول الدەنەشە تاسiلمەن ءوز ءوشiن العانداي بولادى. تۇرىسبەك تە قاراپ جاتپادى. سەمەيدiڭ زاڭ ورنىنا شاعىم ەتiپ، قاقپان قۇرا باستايدى. بۇل كەزدە تاۋكە ءوزiن ۇلىقتارعا ۇستاتپاۋدىڭ امالىن iستەپ، ەل iشiندە جاسىرىنىپ جۇرەدi. ونىڭ قايدا جاتقانىن ءوزiنiڭ ەڭ سەنiمدi سەرiگi, اتقوسشىسى ستاكۋ (شىن اتى سىزدىق) عانا بiلەدi. بiر كۇنi تاۋكەنi iزدەۋشiلەر وسى ستاكۋدi بiر اۋىلدان ۇستاپ الادى دا، ۇرىپ-سوعىپ، شىنىن ايتقىزادى. ىرعىزباي اراسىندا سەرiكباي دەگەن جالشىنىڭ ۇيiندە تاۋكە جايباراقات جاتقاندا مولدابايدىڭ مۇساتايى باستاتقان ەكi ءجۇز قارالى ادام قورشاپ الادى.

                             «داريعا-اي، كوكجال اتقا مiنە المادىم،

                             بiرەۋiن iش بايپاعىم كيە المادىم.

                             Iشiندە مۇساتاي دا بار دەگەن سوڭ،

                             اتۋعا مۇساتايدى قيا المادىم»، –

دەپ، تاۋكە ارماندا  قولعا تۇسەدi. بۇل – 1915 جىلدىڭ كوكەك ايى.

بۇل جولى تاۋكە جالعىز ولگiسi كەلمەيدi, ەل جۋاندارىن iلە كەتەدi. جاۋاپ ۇستiندە تۇرىسبەككە كەك الۋ ماقساتىندا جاساعان ارەكەتiن مويىندايدى. بiراق: «جالعىز ەمەس ەدiم، قاسىمدا ورازبايدىڭ قاسىمجانى، بوزامبايدىڭ بالتاقايى، التايدىڭ قامزاسى، مىرزاحاننىڭ اقىلتاي، سىپاتايى، قۇنانباي نەمەرەلەرi ءشوپىش، رىزىقباي بولدى» دەپ ىلعي شىنجىر بالاق - شۇبار توستەردiڭ بالالارىن قوسا ۇستاتادى.

اياكوز تۇرمەسiندە جاتىپ تەرگەۋ جۇمىسىمەن تانىسقان تاۋكە تۇرىسبەكتiڭ اۋزىن الۋدى ويلايدى. استىرتىن بايلانىس جاساپ، ايىپ تولەمەك بولادى. جانىنداعى بالالارىن  بiر جاعى ۇگiتتەپ، بiر جاعى قورقىتىپ، وسىعان كوندiرەدi. وسى ماسەلەدە باتىر مەن بايدىڭ اراسىنداعى بايلانىسشى رۋحيا دەگەن ساۋداگەر ايەل بولعان .

تاۋكەنiڭ رۋحيامەن ايتىسىندا رۋحيا:

                             «قىزى ەدiم سىمايىلدىڭ رۋحيا اتىم،

                             اق نوقتا باسقا كيiپ بولدىم قاتىن.

                             جارقىمباي ۇلكەن اكەم ارۋاق قونعان،

                             سىباندا جانكوبەكپiن ارعى زاتىم، –

دەيدi. الايدا، رۋحيا اقىن بولماعان جانە تاۋكەمەن ايتىسپاعان. بۇل ايتىستى تۇرمەدە وتىرعان تاۋكە ءوزi جازىپ تاراتقان. ولەڭدi ايتىس تۇرiندە جازۋىندا دا بەلگiلi ماقسات بار. تاۋكە ءوز ەلiنiڭ اتقا مiنەر باي-شونجارلارىن بەتكە ۇستاعان بولىپ ماداقتايدى دا، ولاردى رۋحياعا ولتiرتە سىناتادى.

                 مۇساتاي جونiندە رۋحيا تاۋكە باتىرعا:

                             «تاتىماي تاڭدايىڭا ءجۇر ەكەنسiڭ،

                             سول ەدi تiرسەگiڭدi سەنiڭ قيعان»، –

دەپ، «اعا» دەپ وتىرعان مۇساتايىڭ ناعىز جاۋىزدىڭ ءوزi دەگەندەي، وي تاستايدى. تاۋكە، وسىلايشا جۋانداردىڭ بەت پەردەسiن اشادى.

تاۋكەنiڭ كەلiنشەكپەن ايتىسى دا وسىلايشا دۇنيەگە كەلگەن (الايدا، عالىمدار قايىم مۇحامەتحانوۆ پەن مۇحتار ماعاۋين تاۋكەنiڭ بۇل ايتىسىن كەرەي ءۋايiس  شوندىباي ۇلى شىعارعان. ونىڭ سەبەبi: ءۋايiس ءوز ەلiنە رەنجiپ، ابايدى پانالاپ كەلدi – دەگەن پiكiر بiلدiرەدi. ەل ادامدارى: ء“ۋايiس ولەڭدi وڭدەپ ايتۋشى بولعان، تاۋكەنiڭ ءوزiنiڭ دە اقىندىعى بار” – دەسەدi. – ت.ج.).

تاۋكەنi اياكوزدەگi سوت پروتسەسi مۇلدە اقتاپ شىعارا المادى. پاتشانىڭ 1916 جىلعى ماۋسىم جارلىعىنا بايلانىستى قازاق اراسىندا تولقۋلار تۋىپ جاتقان كەزدە تاۋكە سىندى ەر ازاماتتى ەركiندiككە جiبەرسە، پاتشاعا قارسىلىقتى ۇدەتە تۇسەر ەدi. سوڭدىقتان دا جەرگiلiكتi ۇلىقتار تاۋكەنi دە، ونىڭ جانىنداعى وتىز شاقتى ادامدى دا تۇرمەدەن بوساتپاي قايتا بۇرىنعىدان دا قىسا تۇسەدi. ءسويتiپ، بۇلار 1918 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا عانا ازاتتىق الادى.

تاۋكە باتىر بۇل كەزدە دەنساۋلىعىنان ايرىلعان ەدi. الايدا، بiرجولا جاتىپ قالعان جوق. قازاق جەرiنە كەلگەن تەڭدiك پەن بوستاندىقتى قۋانا قارسى الىپ، كوپپەن بiرگە بولدى. حالىق اراسىندا رەۆوليۋتسيا بەرگەن بوستاندىقتى ماقتادى. باي مەن بولىستارعا قارسىلىعىن ۇدەتە ءتۇستi. قازاق جەرiنە، ونىڭ iشiندە توبىقتى ەلiنە، اتامان اننەنكوۆتىڭ اسكەرi قابات كەپ، قالىڭ بۇقارانىڭ ۇرەيiن الا باستاعان كەزدە، دەنساۋلىقتان ايرىلعان باتىر اتقا ءوزi جالعىز مiنە المايتىن، ات ۇستiندە جۇرگەندە بالداعى تاقىمىندا قىستىرۋلى جۇرەتiن. بۇل قالپىندا جاۋلارعا قارسى كۇش كورسەتۋi مۇمكiن ەمەس ەدى. الايدا، ەل iشiندەگi قاپتاعان جاۋلاردى كورە وتىرىپ، تىنىش جاتۋ ونىڭ نامىسىن قوزعايدى.

1918 جىلدىڭ اياعىندا، جەلتوقسان ايىنىڭ سۋىق بiر كۇنiندە قارا قورىق دەگەن جەردەگi ءوزiنiڭ باي تۋىسى جۇماعالي دەگەننiڭ ۇيiنە ءوزiنiڭ نەمەرە iنiلەرi ءبىلال، ءجۇنiس، تاعى ءۇش جiگiتتi ەرتiپ كەپ: مەن مىنا كەتiپ بارا جاتقان اق پاتشانىڭ اسكەرiنە قوش ايتىسىپ، ءدام تاتقىزباي جiبەرە المايمىن، وزiمدە سوياتىن مال جوق. سوندىقتان سەن سولارعا سويىس بەرەسiڭ»، – دەپ بiر سيىر، ءۇش تۋ قوي سويعىزىپ، باتىر سول اۋىلدى قوناق قابىلداۋعا دايىندايدى. كورشi قۇلىق دەگەن ەلدi توناپ كەلە جاتقان اقتىڭ پولكوۆنيگiنە كiسi جiبەرiپ، باتىر «قوناققا» شاقىرادى.

قوناقجاي قازاق داستۇرiمەن پولكوۆنيگiن، بiرنەشە وفيتسەرلەرiن سولداتتارىمەن قوسا تاۋكە باتىر قارسى الىپ، كۇنi بۇرىن دايىنداعان ءۇش ۇيگە ورنالاستىرادى. كۇتۋدiڭ ەرەكشەلiگiنە پولكوۆنيكتەن باستاپ سولداتتارعا دەيiن ءدان ريزا بولادى. قازاق داستۇرiندە داستارقان باسىنا كەلە بەرمەيتiن اراق-شاراپتار دا قۇيىلىپ جاتادى. داستارقان باسىندا باتىر مەن قوناقتار اراسىندا قىزۋ اڭگiمە باستالىپ ەكi جاعىنىڭ كوڭiلدەرi دە شات-شادىمان بولادى. كەشكi استان كەيiن قوناقتار دەم الۋعا كiرiسەدi, باتىر كۇتۋشi جولداستارىنا كۇندiزدەن تولتىرا تەزەك قالاۋلى تۇرعان پەشتiڭ توبەسiن جاۋىپ تاستاۋدى بۇيىرادى. پەشتiڭ اۋزىنان شىققان ۋلى جالىن iشiنە تارتقان دەممەن بويدى ارالاپ، مي قاباتتارىن سىرتقى دۇنيەدەن ءبولiپ تاستايدى. بiر ازدان سوڭ، جۇرەكتەرi بۇراۋ بiتكەن ساعاتتاي سولعىنداپ بارىپ سوعۋىن توقتاتادى. ەندi ولارعا دۇنيە تارتىسىنىڭ قاجەتi جوق ەدi.

ءۇي نەسi جۇماعالي قوناقتار تاعدىرى وسىلاي بiتەدi دەپ مۇلدە ويلاماعان. ول قورقۋ مەن ۇرەيدىڭ ۇستiندە: تەك، «قۇداي ءۇشiن» مىنا پالەنi الىپ كەتسە بولعانى، باتىرعا مال مەن دۇنيەنi قوسا بەرەتiن ءتۇرi بار ەدi. باتىر ونى قىسامادى. ولگەندەردiڭ بەسەۋ وفيتسەر، جيىرماسى سولدات. «سولداتتار ءۇشiن قۇن سۇراپ جاتپايمىز. بەس وفيتسەر ءۇشiن مىنا بەس جiگiتكە بەس ات اكەپ مiنگiز. كiم بiلسiن، بۇلار ەرتەڭ سەنiڭ پاتشانىڭ سولدات، وفيتسەرلەرiن ءولتiرiپ جاتقانىڭدى مىنا ءۇي iرگەسiندەگi الاشقا ايتىپ، سەنi قۇرتىپ جiبەرەدi, ودان دا وسى بيلiككە كون» دەپ جۇماعاليدان كiسi باسى بiر اتتان الىپ بەرiپ، جۇماعاليدى دا، جولداستارىن دا ريزا ەتەدi. ولگەن ادامدار سول جەردەن 5 شاقىرىم قاراشوقى كولiنiڭ تۇبiنە تاستالادى.

وسىنداي «قوناق جايلىلىقتى» تاۋكە باتىر ءاربiر جەردەن ۇيىمداستىرادى. قىدىر بوكتەرiندە تۇراتىن اقشال، كارiشال دەگەن اعايىندى ەكi جiگiت وسى ادiسپەن بiر قىستا اقتىڭ 130 شامالى سولدات، وفيتسەرiن قىرىپ تاستاعان. بۇل، ءسوز جوق، تاۋكە باتىردىڭ تاراپىنان پاتشا ۇكiمەتiن جان-تانiمەن جەك كورەتiندiكتەن جاسالعان اقىرعى شابۋىلى ەدi. اننەنكوۆ قاراجان كوپەستiڭ كورسەتۋiمەن تاۋكەنi قاماققا الادى. ول تۋرالى تاۋكەنiڭ ءوزi:

                             ايداۋدان كوز جازباعان بiز بiر پاقىر،

                             پودۆالىندا اننەنكوۆ تاۋكە جاتىر»، –

دەپ ولەڭ شىعارعان. (اقتىڭ اسكەرiمەن ەرەگەسiنiڭ باسى سوندا – ت.ج.).

1922 جىلى تاۋكە باتىردان جەرگiلiكتi حالىق بiر اۋىزدان بۇعىلىعا بولىس بولۋدى سۇرادى. بiراق دەنساۋلىعى كۇن سايىن ناشارلاپ بارا جاتقانىن سەزگەن تاۋكە باتىر ەل-جۇرتقا العىس ايتىپ، بولىس بولۋدان باس تارتادى. اقىرى اۋرۋى ۇدەپ، باتىردىڭ بiر قولى، بiر اياعى مۇلدە جانسىزدانىپ، سال اۋرۋىنا ۇشىرايدى. وسى اۋرۋدان 1926 جىلى 20 شiلدە كۇنi, وسى كۇنگi اباي اۋدانى، سارجال اۋىلىندا قايتىس بولادى. سارجال سەلوسىنان اباي اۋدانىنىڭ ورتالىعىنا بارا جاتقاندا 17 شاقىرىم شاماسىندا جولدىڭ وڭ جاق جاعاسىندا، بيiك قاباق ۇستiندە باتىردىڭ ءتورت قۇلاقتى بەيiتi تۇر. ءوتiپ بارا جاتقان جولاۋشى جانىنداعى جولداسىنا تاۋكە باتىردىڭ زيراتىن تانىستىرا كەتۋدi بورىش سانايتىنداي، ول جاقتى بiر نۇسقاماي وتپەيدi. بۇل دا جۇرتشىلىقتىڭ باتىرعا دەگەن ىستىق ىقىلاسى بولسا كەرەك».

مiنە، تاۋكە باتىردىڭ ەل اراسىنداعى قابدەن ەسەنعارين جيناستىرعان ەستە كالعان وقيعالارى، وسىنداي.

كەز كەلگەن كوركەم شىعارمانىڭ وزەگiنە سۇرانىپ تۇرعان ماتەريال. «تار جول، تايعاق كەشۋدە» ساكەن مىسالعا كەلتiرگەن اعايىندى ەكi ادامنىڭ – يكە مەن مۇساتايدىڭ اراسىنداعى تارتىستىڭ iشiندە تاۋكە دە بار. مۇحتار اۋەزوۆتە اباي دۇنيەدەن قايتقان كەزدەن باستاپ بۇگiنگi كۇنگi دەيiنگi ارالىقتاعى الەۋمەتتiك وزگەرiستەردi سۋرەتتەيتiن كوپ تومدى جاڭا شىعارما جازۋ نيەتi بولعان. ءوزi جيi-جيi ايتىپ تا جۇرگەن. سول تۋىندىنىڭ تاقىرىبى، وسى، يكە، مۇساتاي، تاۋكە توڭiرەگiن دە قامتۋعا تيiس ەكەنi. ۇلگەرە الماي كەتiپتi.

تاۋكەنiڭ اياكوز تۇرمەسiندەگi رۋحيا ەسiمدi كەلiنشەكپەن ايتىسىنىڭ ءمان-ماڭىزى، ماقساتى قابدەن ەسەنعاريننەن الىنعان دەرەكتە ايتىلادى. مۇندا قامتىلماعان جايلار دا مول. سونىڭ بiرi – كورشiلەس كەرەي ەلiندەگi جەكەباي باتىردىڭ وققا ۇشۋى. ونىڭ نەگiزگi سەبەبi – ءارi باتىرلىققا سانالاتىن ەكi ەلدiڭ اراسىنداعى بارىمتانىڭ الەگi. تاۋكە – كەدەيدiڭ جىرتىسىن جىرتقانمەن، رۋلىق ىقپالدان ارىلماعان، اڭعال ادام. «تەكشەنiڭ باۋىرىندا دا» جوبالاي ءوزiنiڭ قىساسپەن iستەگەن كەگiن اشىق ايتىپ، iنiسiن قورلاعان ەلگە سالەم جولدايدى عوي. جەكەباي باتىرمەن اراداعى بارىمتاعا ىبىراي اتتى توبىقتى رۋىنىڭ ادامىن كەرەي جۇرتىنىن بايلاپ-ماتاپ تاستاۋى iلiك بولىپ، ۇلكەن اتىس-شابىسقا ۇلاسادى. تاۋكە ۇيقتاپ جاتقان باتىردىڭ جىلقىسىن الىپ كەتۋدi نامىس كورiپ، ونى وياتۋعا بارادى. سوندا جەكەبايدىڭ ايەلi جولىعادى. سول جولعى وقيعانى تاۋكەنiڭ ءوزi ولەڭگە اينالدىرىپ، ەل اراسىنا تاراتىپ جiبەرەدi.

ەل اراسىندا ەر تاۋكە اتانعان قىردىڭ سوڭعى تەنتەگiنiڭ بiرiنiڭ قىسقاشا ءومiر جولى وسىنداي. «تەكشەنiڭ باۋىرىندا» ۇزاتىلىپ بارا جاتقان قىزدىڭ كوشiن توقتاتىپ، سەرiلiك قۇرۋ – تاۋكەنiڭ قولىنان كەلسە – كەلگەندەي. ءمارت مiنەزi, اشىق قيمىلى جوعارىداعى ايتىستان دا بايقالادى جانە ەل اراسىندا «تاۋكە ءسويتiپتi» دەپ ايتىلىپ تا جۇرگەن اڭگiمە بۇل. تەك قاي اۋىلدىڭ كەلiنiنiڭ جولىن توستى – ول جۇمباق. جiگiتتiكتiڭ، سەرiلiكتiڭ باعاسىن بiلەتiن تاۋكە – قىز تiلەگiن قابىل ەتپەۋ مۇمكiن ەمەس، ەر جiگiتكە اشىقاۋىزدىلىق تا نامىس ەمەس پە. دەمەك، ەر تاۋكە ۋادەسiندە تۇرعان. قۇپيا سىردى وزiمەن قوسا الا كەتكەن. بiراق بiز، جوبالاي – تاۋكە اراسىندا بiر بايلانىس بار دەپ ەسەپتەيمiز. مەيلi, اڭىز-اق بولسىن، سوندا دا ول اڭىز تاۋكە تۋرالى بوپ وتىر عوي.

بۇل دا بiلگەنگە از ەمەۋرiن ەمەس.

(جالعاسى بار)

Abai.kz