تانىمال وزبەك ساياساتكەرى،  "بيردامليك" ("ىنتىماقتىلىق") حدق-ءنىڭ توراعاسى باھادىر حون تۇركىستانمەن سۇقبات.

- باھادىر حون، مىنە 6 ايدان بەرى وزبەك مەملەكەتى جاڭا باسشىنىڭ باسقارۋىندا العا قاراي قادام باسىپ كەلەدى. وسىعان دەيىن مامان-كادرلاردى ورنىنا قويۋمەن اينالىسقان پرەزيدەنت ءدال كازىرگى كەزدە قاتاڭ رەفورمالاردى باستاپ جىبەرگەن سياقتى كورىنەدى. مەملەكەت باسشىسى ءوزىنىڭ بارلىق سوزدەرىندە ىسكەرلەردى قولداۋ، كوررۋپتسياعا قارسى باتىل كۇرەسۋ كەرەكتىگىن بىلدىرۋدە. بىراق بۇل جەردە حالىقتىڭ ەكى تارماققا اجىراعانى بايقالىپ قالدى. ياعني، پرەزيدەنت باستاعان رەفورمالارعا سەنۋشىلەر جانە سەنبەۋشىلەر تارماعى. ءسىز قاي جاقتىڭ پىكىرىن قولدايسىز؟ 

 - جەكە ءوز باسىم جاڭا پرەزيدەنت باستاعان رەفورمالارعا سەنبەيمىن. سەبەبى ول ديكتاتور يسلام كارىموۆتىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشى. جاڭا باسشى كەزىندەگى كارىموۆتىڭ باستامالارىنان وزگە ەشتەڭە جاساۋعا تالپىنىپ وتىرعان جوق. وزبەكستاندا جاسالىپ جاتقان جۇمىستاردىڭ ءبارى اشەيىن كوز بوياۋشىلىق قانا. ميرزياەۆتىڭ پرەزيدەنتتىك كەزەڭىندە ۇلكەن وزگەرىستەردى كۇتۋ بوس قيال دەپ بىلەمىن. ميرزياەۆ وزبەكستاندا 2003 جىلدان بەرى پرەمەر-مينيستر بولعان. ءتىپتى 2003 جىلدا مەملەكەتتە جارىق، گاز، اۋىزسۋ سەكىلدى ماسەلەلەر ءدال بۇگىنگى كۇندەگىدەي ونشالىقتى پروبلەما ەمەس ەدى. سول جىلدار ىشىندە وسى پروبلەمالاردىڭ تەرەڭدەۋىنە، كوپتەگەن زاۋىتتاردىڭ بانكروت بولۋىنا، كوررۋپتسيا دەنگەيىنىڭ وسۋىنە، مەملەكەت تۇرعىندارىنىڭ اۋقاتتىلىق دارەجەسىنىڭ قۇلدىراۋىنا تىكەلەي شاۋكات ميرزياەۆ جانە ول باسقارعان ۇكىمەت جاۋاپتى دەپ بىلەمىن. 2003 جىلدان 2017 جىلعا دەيىن وزبەكستاندا بارلىق سالالار دامۋىن توقتاتىپ، ارتقا قاراي كەتتى. بۇل ماسقارالانۋ!

مىنە قاراڭىز، 2003 جىلعا دەيىن رەسەيدە، قازاقستاندا جانە باسقا مەملەكەتتەردە جۇمىس ىستەگەن وزبەكستاندىق ميگرانتتاردىڭ جالپى سانى ءبىر ميلليوننان كوپ بولماعان ەدى. كەيىنگى ءبىر-ەكى جىلدا ولاردىڭ سانى 6 ميلليوننان اسىپ كەتتى. وسى كورسەتكىشتىڭ ءوزى-اق ميرزياەۆ باسقارعان ۇكىمەتتىڭ وزبەك حالقى ءۇشىن قانشالىقتى جەمىسسىز ەكەنىنە ايعاق بولسا كەرەك.

- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا مەملەكەت باسشىسى رەفورمانى نەدەن باستاۋى كەرەك ەدى؟

- ەڭ الدىمەن مەملەكەتتە ساياسي رەفورمامەن قاتار مەملەكەتشىلىكتىڭ كۇشتى ىرگەتاسى قۇرىلۋى قاجەت. وكىنىشكە وراي، مۇنداي ىرگەتاس ءالى كۇنگە دەيىن قۇرىلعان جوق. راس، وزبەكستان تاۋەلسىز مەملەكەت بولعان باستاپقى جىلداردان 1995 جىلعا دەيىن مەملەكەتشىلىكتىڭ ىرگەتاسى قۇرىلۋىنا ارەكەتتەر جاسالدى. بىراق تا بۇرىنعى كگب-شنىك ءرۇستام ءىناياتوۆ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنە توراعا بولىپ كەلگەننەن سوڭ مەملەكەتشىلدىكتىڭ ىرگەتاسىن قالاۋ جۇمىسى ءبىرجولا توقتادى. سول بويى مەملەكەت باسقا باعىتقا، ياعني، ەل ىرگەتاسىن قۇرماي-اق باسقارۋعا ءوتىپ كەتتى. 

ءبىرىنشى پرەزيدەنت، ديكتاتور ي.كارىموۆتىڭ كەنەتتەن قايتىس بولۋى مەملەكەت باسقارۋىنداعى شەنەۋنىكتەردى ابىگەرگە سالىپ قويدى. سول سەبەپتى 27-تامىزدا قايتىس بولعان ديكتاتور ي. كارىموۆتىڭ دەنەسى 2-قىركۇيەكتە ءبىر-اق جەر قوينىنا تاپسىرىلدى. مەملەكەتتىڭ اتا زاڭى بويىنشا ۋاقىتشا پرەزيدەنت لاۋازىمىن سەنات توراعاسى اتقارىپ جانە ول پرەزيدەنت سايلاۋىن وتكىزۋ ۋاقىتىن بەلگىلەپ، حالىقتىق سايلاۋ ءوتىپ، جاڭا پرەزيدەنت انت قابىلداپ، جۇمىس باستاعانشا، ەلدى باسقارىپ تۇرۋى قاجەت ەدى. وكىنىشكە وراي، وزبەكستان بيلىگى كونستيتۋتسياعا باعىنباي، ونى اياق استى ەتىپ، سەنات توراعاسىن شەتتەپ تاستادى. شاۋكات ميرزياەۆ ۇقق توراعاسى ءرۇستام ءىناياتوۆتىڭ كومەگىمەن پرەزيدەنتتىك تاقتى بىردەن يەلەنىپ شىعا كەلدى. مۇنىڭ ءبارى وزبەكستاننىڭ زاڭىنا قايشى ارەكەتتەر. 

ءبىز ۇسىنىپ وتىرعان رەفورمالار مەملەكەتكە وتە-موتە قاجەت شارۋالار بولسا دا، ونى قازىرگى ۇكىمەتتىڭ جۇزەگە اسىراتىنىنا تۇك سەنگىم كەلمەيدى.

ۇسىنىستارىم:

ا) ءسوز بوستاندىعىنا، ءباسپاسوز بوستاندىعىنا تۇگەل جول بەرىلۋى قاجەت;

ب) ادام قۇقۇقتارى قۇرمەتتەلۋى ءتيىس. تۇرمەلەردەگى بارلىق ساياسي جانە ءدىني تۇتقىندار بوستاندىق الۋى قاجەت;

ۆ) ادىلەتتى زاڭ باسىمدىلىعى قامتاماسىز ەتىلۋى قاجەت;

گ) وپپوزيتسياداعىلاردىڭ وتانعا قايتۋىنا مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك;

د) كوررۋپتسيانى جوق قىلۋ قاجەت.

ازىرشە وسى رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرا السا عانا ميرزياەۆ وكىمەتىن دۇرىس جولعا ءتۇستى دەپ ايتۋعا بولار ەدى. 

- باھادىر حون، سوڭعى كەزدەردە وزبەكستاندا ەكونوميكالىق ءوسۋ ەمەس، كەرى كەتۋدىڭ باستالعانىن، سونداي-اق ەكونوميكالىق ەركىندىكتىڭ جوقتىعى تۋرالى ءجيى-ءجيى ايتىپ ءجۇرسىز. سىزگە قارسى پىكىر ايتاتىندار دا جەتەرلىك. دەسە دە، سوڭعى ۋاقىتتاردا اقش-تاعى Heritage Foundation ورتالىعىنىڭ "ەكونوميكاليك ەركىندىك يندەكتسى" مالىمەتتەرى جاريالاندى. ول مالىمەتتەر ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدىڭ راستىعىن دالەلدەدى. 

- ورتالىقتىڭ قورىتىندىلارىنا تۇگەل قوسىلامىن. وكىنىشكە وراي، مارقۇم ديكتاتور پرەزيدەنتىمىز ي. كارىموۆ باسقارعان 27 جىل ىشىندە وتانىمىز وزبەكستان بارلىق سالالاردا كەرى كەتىپ، 1989-جىلدارداعى بارلىق جاقسى كورسەتكىشتەردى قولدان شىعارىپ الدى. بۇعان قاراپايىم مىسال رەتىندە كورشى ەل قازاقستاندى الۋعا بولادى. 1989-جىلداردا قازاقستانداعى كورسەتكىش وزبەكستانداعى كورسەتكىشتەردەن نەعۇرلىم ارتتا قالعان بولاتىن، 2017-جىلعا كەلگەندە قازاقستان وسى Heritage Foundation ورتالىعىنىڭ ساراپتاماسى بويىنشا 48-ورىنعا كوتەرىلىپ، دامىعان مەملەكەتتەر قاتارىنان ورىن الدى. ال وزبەكستان بولسا، كەرىسىنشە، 148-ورىنعا ءتۇسىپ، افريكاداعى مەشەۋ مەملەكەتتەر قاتارىنان ءبىر-اق شىقتى. بۇل نەنىڭ دالەلى؟ بارلىق سالالاردا كۇيزەلىس بار دەگەن ءسوز. كوررۋپتسيا شەڭگەلىنە الماعان سالا نەمەسە ۇيىم قالعان جوق. تۋىتحانادان (روديلنىي دوم) باستاپ، قابىرگە دەيىن ءار ءبىر قادامىڭىزدا جەمقورلىق، كوررۋپتسيا "وركەندەگەن". عىلىم، مەديتسينا سالالارى دەرلىك جەمقورلىقتىڭ باتپاعىنا باتىپ جاتىر. اۋىل شارۋاشىلىعى دامۋدان ارتتا قالدى، كوپتەگەن ءوندىرىس ورىندارى بانكروت بولىپ جۇمىسىن ءبىر جولا توقتاتتى. ۇلتتىق ۆاليۋتا ءار اي سايىن قۇنسىزدانۋدا. ەلدە جۇمىسسىزدىق وسۋدە، تۇرعىنداردى گاز، جارىق، اۋىزسۋمەن قامتاماسىز ەتۋ بارعان سايىن كۇردەلى پروبلەماعا اينالۋدا. مەملەكەت كۇشتى، ءارتاراپتى تەرەڭ رەفورمالارعا مۇقتاج. ميرزياەۆ مەملەكەت تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان كەزدە وزبەكستاندا كۇشتى ەكونوميكالىق رەفورمالار جۇزەگە اسىرىلمايدى. سەبەبى وندا كۇشتى ساياسي جىگەر، قايرات جوق.

- جۋىردا فەيسبۋكتاعى پاراقشاڭىزدا يوزەف گەببەلستىڭ "ماعان ۇجدانسىز ءباسپاسوز بەر، مەن ساعان ساناسىز ۇلت بەرەمىن" دەگەن ءافوريزمىن جاريالادىڭىز. شىنىمەن-اق باسپاسوزدە انگىمە كوپ. قازىرگى پرەزيدەنت وزبەك باسپاسوزىنە بوستاندىق، ەركىندىك بەرۋگە شاماسى جەتە مە؟ 

- جوق، ەركىندىك بەرمەيدى. بۇرىنعى پرەزيدەنت، ديكتاتور ي. كارىموۆ جانە ۇقق توراعاسى ر. ءىناياتوۆتار مەيلىنشە ەلدە ەرىكتى ءباسپاسوزدى جۇگەندەپ، ونى قاتتى باقىلاۋدا ۇستاپ وتىردى. ولار جۋرناليستەردى ءولتىردى، قاماۋعا الدى، قۋعىن-سۇرگىن قىلدى، قورقىتىپ قۋدالاۋ استىندا ۇستاپ تۇردى. كەرىسىنشە، "ۇجدانسىز باسپاسوزگە" (كوممەرتسيالىق سارجاعال باسلىمداردى ايتادى. - رەد) شامادان تىس مۇمكىنشىلىكتەر بەرىلدى. بۇگىنگى تاڭدا ءبىز وزبەكستانداعى "ۇجدانسىز ءباسپاسوزدىڭ" ىقپالىندا قالعان ميلليونداعان ساياسي ساۋاتسىز جانە ساناسىز ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىنا كۋا بولىپ وتىرمىز.

- سىزدىڭشە، شەت ەلدەردە ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن وپپوزيتسيا ۋاكىلدەرىنىڭ وزبەكستانعا قايتۋىنا رۇقسات بەرىلە مە؟

- ۇقق-ءنىڭ جۇمىس ىستەۋ ءستيلى وزگەرمەيىنشە، وزبەك وپپوزيتسياسىنىڭ وتانعا ورالۋى ەكى تالاي. سەبەبى ۇقق-ءنىڭ قانىشەرلەرى وزدەرىنىڭ ادامدىققا ءتان ەمەس قىلمىستارى، ماسكەۋگە قانشالىقتى بەرىلگەندىكتەرى اشىلىپ قالۋىنان قورقادى. قازىرگى ۇكىمەت جانە ۇقق وپپوزيتسيانىڭ ەلگە ورالۋىن مۇلدە قالامايدى. ولارعا ساياسي رەفورمالار كەرەگى جوق. مەملەكەتتى قالاي بولسا سولاي باسقارۋدى جالعاستىرا بەرۋگە مۇددەلى.   

- سۇقباتىڭىزعا راقمەت!        

Abai.kz