اقتاۋداعى ن.ءجانتورين اتىنداعى وبلىستىق مۋزىكالىق-دراما تەاترىندا نارتاي ساۋدانبەكۇلىنىڭ ء«اليحاننىڭ اماناتى» اتتى پەساسىنىڭ پرەمەراسى ءوتتى. الاشوردا اۆتونوميالى ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى، قوعام قايراتكەرى، ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاش زيالىلارىنىڭ رۋحىنا باعىشتالعان، الاشوردانىڭ 100 جىلدىعىنا ورايلاستىرىلعان دۇنيەگە جىلى لەبىز ايتىپ جاتقاندار از ەمەس. ءبىز بۇگىن سول پەسانى وقىرمان قاۋىم نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون سانادىق. اقتاۋعا بارىپ، ءاليحاننىڭ بەينەسىن ساحنادان كورە الماعان قاۋىم، مارحاببات ەتىڭىزدەر!

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى

ۇلت كوسەمى ءاليحان باستاعان الاش زيالىلارىنىڭ اسقاق رۋحتارى قۇرمەتىنە.

 

                                                                                           ن.ساۋدانبەكۇلى

 

 

ء«تانىڭدى يتكە تالاتپاي، ارىستان اتانباق جوق»...

                                                                                   كابۋس-نامە

 كەيىپكەرلەر.

                      ءاليحان بوكەيحان  45-72 جاس

                      تەرگەۋشى 35-40 جاس

                      احمەت بايتۇرسىنۇلى 40-45 جاس

                      مىرجاقىپ دۋلاتۇلى  20-25 جاس

                      اناسى  75-80 جاس

                      جاھانشا 30-35 جاس

                      عۇبايدوللا 25-30 جاس

                      نكۆد ادامدارى

                      اقساقال، جانە كوپشىلىك

ءبيسميللاھيرر-راحمانير-راھيم

ءاليحان – مەن تورە-سۇلتانمىن! ءتىرى بولسام حان بالاسىندا قازاقتىڭ وتەلمەگەن حاقىسى بار، سوندىقتان قازاق ءۇشىن قىزمەت ەتپەي قويمايمىن.... ءتىپتى جانىمدى السا دا...

جارىق سونەدى

1937

16-سەنتيابردىڭ تاڭى

(الا كولەڭكەدە 3 اسكەري كيىمدەگى كىسىلەر اۋىر ەسىك شيقىلى ەستىلە سالا ءبىر ادامدى تەپكىلەي جونەلەدى. بايعۇستىڭ ىڭقىلداعان داۋسى عانا ەستىلەدى. انالار دا ءۇن-ءتۇنسىز قيمىلداۋدا)

تەرگەۋشى – نە دەگەن باسسىزدىق؟ دەرەۋ توقتاتىڭدار! سەندەر نە؟ ەستەرىڭنەن اداسقانسىڭدار ما؟ بۇل كىسىنىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىڭدەر مە سەندەر؟ ايۋاندار! سەندەر تاعى دا كامەرا شاتاستىرىپ العاننان ساۋمىسىڭدار، وڭكەي ناقۇرىس! بۇل كىسى بىلدەي ءبىر مەملەكەتتىڭ پرەمەر ءمينيسترى بولعان، بۇل كىسى ۇلى لەنيننىڭ وزىمەن بىرگە وقىعان ادام، عالىم، اعارتۋشى، پروفەسسور، ونى بىلاي قويعاندا كارى كىسى ەمەس پە؟! يتتەر!

سولدات – وپپاچكي، وشيبوچكا ۆىشلا.

تەرگەۋشى – جوعالىڭدار! قانە، تەز!

( ۇشەۋى كەتەدى)

تەرگەۋشى – نە دەگەن ەسالاڭدار-ەي وزدەرى؟ بىرەۋىندە مي بولساشى! وڭكەي كونترا، يتتەر، كامەرانى شاتاستىرىپ العان عوي تاعى. ايىپ ەتپەڭىز ءاليحان نۇرمۇحامەدوۆيچ. ولار ءتيىستى جازالارىن الادى.

ءاليحان – (ارەڭ سويلەپ) بۇلار ءدال ءسىز كەلەردىڭ الدىندا، ءوستىپ شاتاستىرىپ جۇرەدى مىرزا.

تەرگەۋشى – جولداس دەڭىز.

ءاليحان – ااا، كەشىرىڭىز. ىلعي  مەنىڭ «قۇتقارۋشى پەرىشتەم» بوپ جۇرەسىز.... حە-حە-حە

تەرگەۋشى – كەشىرىڭىز، كىم بولىپ جۇرەسىز دەيسىز؟

ءاليحان – ءا، ءجاي، ەشتەڭە. راحمەت ايتقانىم عوي.

                                                            پاۋزا

( تەرگەۋشى، پورتفەلىنەن اساي-مۇسەيىن شىعارىپ ىڭعايلانىپ وتىرادى)

 

-         وتىرىڭىز. ءسال شىداڭىز، از عانا قالدى عوي.

بۇگىن 16 سەنتيابر (قىركۇيەك) 1937 جىل.. تاك! سونىمەن مەن ادەتتەگىدەي سۇراق قويام، ال ءسىز تولىق جاۋاپ بەرەسىز. بۇرىڭعى تەرگەۋشىدەي ء«يا» نەمەسە «جوق» دەپ وتىرمايسىز، ءبارىن ەسكە ءتۇسىرىپ، اسىقپاي ەشتەڭە قالدىرماي جاۋاپ بەرىڭىز. مۇقيات بولايىق، سەبەبى بۇگىن سۇراق جاۋاپتى قورىتىندىلايمىز. تەزىرەك بىتىرسەك وزىڭىزگە دە جاقسى بولادى عوي. ەش الاڭسىز دەمالاسىز.

ءاليحان – دەمالام؟ ءبىر سۇراق قويسام بولا ما؟

تەرگەۋشى – البەتتە، قويىڭىز.

ءاليحان – ۇكىم شىققان سوڭ، قانشا ۋاقىتتا... ىسكە اسىرادى؟

تەرگەۋشى – نەنى؟ تۇسىنبەدىم... اا! جوق، و نە دەگەنىڭىز. ءسىز تولىق اقتالىپ شىعىڭۋىز مۇمكىن، وزگەلەردىكى سەكىلدى شپيونستۆو جوق. تەك ياپونوفيلدىك بولماسا. ونىڭ ءوزىن دالەلمەن جوققا شىعارۋعا بولادى. نەگە سۇرادىڭىز؟

ءاليحان – شىنىمدى ايتسام....ءجا ەشتەڭە، تەزىرەك بىتسە ەكەن.

تەرگەۋشى – تۇسىنەم.... ولاي بولسا باستايىق

ءاليحان – باستاساق باستايىق.

تەرگەۋشى – سونىمەن ءسىزدىڭ قايدا تۋىلعانىڭىز، قارقارالىداعى العاشقى ءبىلىم الۋىڭىز، ومبىداعى تەحنيكالىق ۋچيليششەنى بىتىرگەنىڭىز، سوسىن قازىرگى لەنينگراد، سول كەزدەگى پەتەربورداعى يمپەراتورلىق ورمان شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇسىپ، اراسىندا زاڭ كۋرستارىن وقىپ، ونى بىتىرگەنىڭىز تۋرالى ناقتى مالىمەت بار. بۇل جەردە شۇقشيا قاراي قوياتىن ءىس جوقتىڭ قاسى دەسە دە بولادى. دەگەنمەن، ستۋدەنتتىك كەزىڭىزدەگى كەيبىر مالىمەتتەر ءبىزدى قىزىقتىرماي قويمادى..   ( ءبىر قاعاز الىپ وقيدى)

مىنەكەي.... ء«اليحان نۋرمۋحامەدوۆ، ميتينگتەر مەن پەتيتسيالار ۇندەۋشىسى، انتي ۇكىمەتتىك تولقۋلار ۇگىتشىسى، قىرعىز-قايساقتاردىڭ ءدىني-ساياسي قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، اسا سەنىمسىز ەلەمەنت» بۇعان نە دەيسىز؟

ءاليحان – بۇل پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ايىپتاۋلارى. الدە ءبىز ءالى دە پاتشالى رەسەيدەمىز بە؟

تەرگەۋشى – ءسىز دۇرىس ايتاسىز، نەگىزى بيوگرافياڭىزدا ء«مىن» جوق  دەسە دە بولادى، اسىرەسە ۇلى توڭكەرىس... ۇلى رەۆوليۋتسيادان كەيىن ءسىزدى باتىرلار ساناتىنا قوسۋعا دا بولاتىن ەدى، سامودەرجاۆيانىڭ شاتقاياقتاۋىنا زور ۇلەس قوسقانىڭىز شىندىق. بىراق... مىنە، وسى بىراق دەگەن بالەدەن ءبارى باستالادى. الدىڭعى تەرگەۋ ناتيجەسىن ءبىر پىسىقتاپ وتەيىك. ەرتەڭ ءبىر كەلەڭسىزدىكتەر تۋىپ جاتسا، نەمەسە اپەلياتسيا جاسايتىن بولساڭىز، كەرەك بولىپ قالار... جالعاستىرايىق. دۇرىس ايتاسىز، پاتشالىق ۇكىمەتتىڭ ايىپتاۋلارى ءسىزدىڭ ىسكە قاتىسى از. دەگەنمەن، تۇلعاڭىزدى انىقتاۋعا ۇلكەن سەپتىگى تيگەنىن دە جوققا شىعارمايمىز. تااك 1894. ومبىعا كەلگەنسىز ..محم... «ستەپنوي كراي» گازەتىمەن بايلانىستا... تاك ..محم-محم... اراسىندا «پولوۆتسەۆ ەكسپيديتسياسى» احا.... ءدال وسى كەزدەرى، وحو!... ماتەماتيكا پانىنەن... ساباق بەرىپسىز... ورمان ۋچيليششەسى، تاااك... «دالا ءۋالاياتىنىڭ» گازەتى... تاك.. يركۋتسكىدەگى «سيبيرسكايا جيزندە»... قىزىق... «سەميپالاتينسكيە وبلاستنىە ۆەدومستي»... محم... « تۋركەستانسكيە ۆەدومستي»... ءتىپتى تاشكەنت! نە دەگەن گەوگرافيا؟! ووو باسە، يمپەراتورلىق ورىس گەوگرافيا قاۋىمداستىعىندا مۇشەلىك... ەشتەڭە قالدىرعام جوق پا؟

ءاليحان – «ششەربينا ەكسپيديتسياسى»

تەرگەۋشى – ا! ءيا، ءيا. احا، مىنە تۇر ول. 1901 جىلى توقتاتىپسىز. ءيا، وندا نە ىستەپ ەدىڭىز؟

ء(اليحان ءۇنسىز)

تەرگەۋشى – ا، مۇندا بار ەكەن عوي، قازاق دالاسىن كەزىپ زەرتتەۋ جۇرگىزىپسىز. قىزىق، نە زەرتتەدىڭىز ەكەن؟ حا!  قوي؟! قوي زەرتتەگەنسىز بە؟ قازاق قويى مەن قوي شارۋاشىلىعى جونىندە جان جاقتى زەرتتەلگەن فۋندومەنتالدى مونوگرافيا! سولتۇستىك وبلىستارداعى ءىرى قارا تۋرالى عىلىمي مونوگرافياسى، تۇسىنىكتى. احا... محم... تابيعي-تاريحي اۋداندار، جەر قاتىناستارى مەن رۋ-ارالىق ماسەلەلەر، ..محم.. مىنانى ايتتىم... و! مىنە، اتى شۋلى قارقارالى پەتيتسياسى!!!

 

                         1905جىل، قاڭتار

(تەرگەۋشىگە اپىل عۇپىل ءبىر سولدات جۇگىرىپ كەلىپ قۇلاعىنا سىبىر ەتە قالادى، ءبىر كەزدە ەكەۋى اپىر-توپىر ورىندارىنان ۇشىپ تۇرىپ، تۇرا جونەلەدى. ءاليحان جالعىز قالادى. ەسىك تە اشىق... ءبىر كەزدە ەسىكتەن باستارىنا مالاقاي كيگەن ءبىر توپ قازاق كىرىپ كەلەدى. ايتا كەتەتىن ءجايت ءبارى سۇرقاي شاپان شەكپەن، باستارىندا شوشايعان قازاقى مالاقاي كيگەن، كىلەڭ سۇرەڭسىز كورىنىس بولعانى كەرەك

سولاردىڭ بىرەۋسى اليحانعا حات ۇستاتادى. ءاليحان تەز كوز جۇگىرتىپ وقىپ شىعادى. سوسىن ويلانىپ وتىرىپ قالادى.)

ءاليحان – بۇل قاشان بولعان؟

قازاق – قاڭتاردىڭ 9 جۇلدىزى. جەكسەنبى بولسا كەرەك. اندا جازۋلى تۇر ەمەس پە؟

ءاليحان – ا؟! سولاي ما! بايقاماپپىن.

قازاق – سۇلتان نە ىستەمەك كەرەك. جاعالاسا كەتەمىز بە قايتەمىز؟

قازاق2 – ءيا دەيمىن، جاۋمەن جاعالاسىپ جاتقاندا، بورىلىگىمىزدى كورسەتىپ شاپتان الا قابا تۇسسەك قالاي؟

ءاليحان – ورىستىڭ سىرتىن قىرساڭ ىشىنەن تاتار شىعادى، تورەسىن قىرسا جاندارم شىعادى دەگەندەي، ەۋروپانىن مادەني جۇرتىنىڭ سىرتىن قىرساڭ ءىشى قاسكۇنەم اقساق بولىپ شىقتاۋ-ءا. ءبىز جۇرتقا ەۋروپا-رەسەي دەي بەرۋشى ەدىك ۇيات-اي. ماسقارا بولعان ەكەن.... «باس كەسپەك بولسا دا ءتىل كەسپەك جوق» دەپ، دات ايتا كەلگەندى شاپقان  حان بولىپ پا ەدى قازاقتا؟ قارۋسىز قارا حالىققا وق اتقان قاي اتامدا بار ەدى؟ ءوزىن ءوزى قاسقىرشا شاۋىپ وتىرعان جۇرتتا وقۋ، شەبەرلىك بولمايدى! ول بەك مۇمكىن ەمەس.

قازاقتار - ؟؟؟

 ءاليحان - ءوز جۇرتىن اياماعان مىنا ءبىزدى اياي ما؟ بارىنشا ساق بولۋ كەرەك. بىراق ارەكەتتى توقتاتپايمىز. پاتشانىڭ قاندى جەكسەنبى جاساعانى تەككە كەتپەيدى، كورىڭدەر وسىدان. ءبىر بۇلىكتىڭ باستالعانى بۇل! بىزگە ءدال قازىر... ليكبەز كەرەك، ليكبەز! جاپپاي حالىقتىڭ ساۋاتىن اشۋ كەرەك. جاپپاي بىلىمگە بەت بۇرۋ كەرەك. گازەت شىعارىپ ەلدىڭ كوزىن اشۋ كەرەك. قانە جىگىتتەر، تاستاڭدار شەكپەندى! كىرىس ىسكە.

ء(بارى شاپاندارىن شەشىپ، مالاقايلارىن تاستاپ وزگەرىپ شىعا كەلەدى. كىلەڭ كاستوم شالبار كيگەن اق جەيدەلى زيالىلار. ىشىندە ءبارى ءجۇر، احمەت، مىرجاقىپ، ت.ب.ب. بارلىعى اينالا قورشاعان ستولدارعا ەكىدەن-ۇشتەن وتىرا قالىپ، جۇمىسقا قىزۋ كىرىسىپ كەتەدى.)

ءاليحان – اقا، بۇنىڭ ارتى نەگە اپارادى؟ بولجام بار ما؟!

 احمەت -  «ويناعان بالا وت باسادىنىڭ» كەرى بۇل. پاتشا وت باستى، ەندى ول وتتى وشىرەدى نەمەسە ورشىتەدى. ەكىنىڭ ءبىرى. وشىرەم دەسە ءبىر قارار-قاۋلى قابىلداسا كەرەك، تالاپشىلاردىڭ كوڭىلىنەن شىعار زاكوندى كۇشى بار ۋكاز با الدە باسقا ما بىلمەيمىن. ورشىتەم دەسە دە سول ۋكاز بولماق. بىراق باسىپ جانىشتايتىن بۇيرىق. ءبىز قايسىسى بولسا دا قامسىز قالمايىق.

ءاليحان - ۋا، قازاقتىڭ وقىعان ازاماتتارى، قازاققا وسىنداي دا قىزمەت ەتپەگەندە قاشان قىزمەت ەتىپ پايدامىزدى تيگىزەمىز؟ ءدال قازىر جۇرت پايداسىنا تازا جولمەن تۋرا باستايتىن ەر تابىلسا قازاق حالقى ونىڭ سوڭىنان ەرەر ەدى.

احمەت – تورەم! ھاقيقاتىندا تالاپ جوق بىراق ءۇمىت مول ءبىر حالىقپىز. اللانىڭ قازاققا دەگەن ءساتتى كۇندەرى مە، جوق قاتتى كۇندەرى مە، ايتەۋىر بىردەمەنىڭ تاقاعانى انىق. نە تاقاسا دا الەۋمەتتىڭ جوعىن جوقتار، مۇڭىن مۇڭدار زامان كەلدى. ەگەر باسشىلىعى دۇرىس بولسا الەۋمەتتى تۇزەيدى، تەرىس باسشىلىق قىلسا الەۋمەتتى اداستىرادى. سوندىقتان بۇرىس كەتپەي دۇرىس جۇرە الاتىن، كورگەن بىلگەنى مول، وقىعان-توقىعانى بار، كوشتى تۇزەپ باستاي الاتىن وزىڭنەن باسقا ەر كورمەي تۇرمىن.

كوپشىلىك – راس! دۇرىس ايتادى. باستاڭىز اعا. ۇستادىق ەتەگىڭىزدەن.

احمەت – پەتەربوردا دا، ۇكىمەتتە دە، دوس تانىسى كوپ، بەدەلى بار، زاكون بىلەتىن، زاكونمەن ورىس تىلىندە سول ورىستىڭ ءوزىن اقساتاتىن ءوزىڭىزسىز اقا. ونىڭ ۇستىنە بىلاي دا جول سىزدىكى سۇلتان!

ءاليحان – راحمەت ارداقتىلارىم. باسىمىزعا زاماناقىر ورناتىپ مەنى حان سايلاڭدار وندا، حە-حە. ءجا! ءازىل-ازىلىمەن....

شابارمان – تورەم، ۋكاز شىعىپتى، اق پاتشانىڭ ۋكازى، مىنە.

ءاليحان – ءيا ءسات! جانعان وتتى وشىرمەككە نيەتتى ەكەن. ال بۇل بىزگە بەرىلگەن مۇمكىندىك. ءۇن شىعارار كەز كەلدى بىلەم. جىگىتتەر قازاقتىڭ مەن دەگەن كوزى اشىق، ساڭىلاۋلى-ساۋلەلى ازاماتىن تۇگەل جيناڭدار. تارباعاتايدان-اتىراۋعا، تاشكەننەن-استراحانعا دەيىن حابار جەتسىن! بار بۇلىك جۇمىسشىلار پەتيتسياسىنان باستالعان ەكەن، وندا بىزدە پەتيتسيا بەرەيىك. بىراق ايىرمامىز، ءبىز ول پەتيتسيانى 15 000 جۇمىسشى اتىنان ەمەس 6 000 000 جۋىق كۇللى الاش جۇرتىنىڭ اتىنان بەرەمىز، جانە بۇل ءبىزدىڭ، ياعني بار قازاقتىڭ كەنەسارىدان كەيىنگى العاشقى ساياسي تالابى بولماق. قاسيەتىڭنەن اينالايىن كەنكەم قولىنا قىلىش الىپ وتارلاۋعا قارسى تۇرسا، ءبىز قالام مەن بىلىممەن سوعىسامىز. بىلە بىلگەنگە بۇل  دا ءبىر مايدان. بۇل دا ءبىر تەكەتىرەس. قامسىز قالمايىق. ءيا اللا، جار بول ءوزىڭ دەپ، باستايىق!

(بىرەۋ ءاليحاننىڭ بەتىنە وجاۋمەن سۋ ءشاشىپ كەپ جىبەرەدى.)

         1937

تەرگەۋشى – تۇسىنبەدىم؟ مۇندا نە بوپ جاتىر؟

سولدات -      (بىلەگى تۇرىلگەن، جۇدىرىعى تۇيىلگەن) كەشىرىڭىز، جۇمىس قوي، پروفيلاكتيكا.

تەرگەۋشى – مەنىڭ تەرگەۋىم اياقتالماي،  جۇمىس ۋاقىتىمدا بۇل كامەراعا كىرۋگە بولمايتىنىن ەسكەرتپەدىم بە؟ ەگەر ءسوز ۇقپايتىن كەشششە بولساڭدار تۇرمە باستىعىنا، ءتىپتى ودان جوعارىعا ارىزدانىپ شاعىم تۇسىرەم. نە سۇمدىق بۇل؟

سولدات – كەشىرىڭىز جولداس تەرگەۋشى، ەندى قايتالانبايدى، رۇقسات ەتىڭىز.

(شىعىپ كەتەدى)

تەرگەۋشى – مىنەكەي ءسۇرتىڭىز! كەلىڭىز وتىرىڭىز. بەزوبرازيە... جوق، بۇلاردى جونگە سالۋ كەرەك. مۇمكىن ءسىز شاعىم تۇسىرەرسىز. ءيا، ءيا شاعىم ءتۇسىرىڭىز. مەن ءتيىستى جەرىنە جەتكىزەيىن. سوسىن كوزدەرىنە كوك شىبىن ۇيمەلەتسىن. نە ايتاسىز، تۇسەرەسىز بە؟ مىنە قاعاز،.. قالام؟! قانە..؟!

ءاليحان – ....بىردە قىزىمنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ونى تسيركتەگى اڭ ۇيرەتۋشىلەرگە اپارعانىم بار ەدى. مەكتەپتە تاپسىرما بەرگەن ەكەن. سودان بولشايا سادوۆاياداعى جانە تسۆەتنوي بۋلۆارداعى تسيركتەرگە باردىق... اڭداردى كوردىك، ۇيرەتۋ تاسىلدەرىمەن تانىستىق... ول بايقۇستار بيلەيدى، سەكىرەدى. تۇر دەسە تۇرىپ، جات دەسە جاتادى... سونىڭ ءبارى... حممم.... تاماق ءۇشىن... ال ارىستان، ايۋ، جولبارىس سەكىلدى قاۋىپتى جىرتقىشتار.... ولاردى تاياق-تاماق- سوسىن تاياق، پرينتسيپىمەن ۇيرەتەدى ەكەن. جىرتقىشتار كەيدە «بۇيتكەن تاماعىڭ قۇرىسىن» دەپ ازۋ كورسەتسە، سول ازۋ ءتىسىن قاعىپ الارداي تاياق جەيدى. سوسىن...، سوسىن، امالسىز كوندىگەدى ەكەن.

تەرگەۋشى – بىراق ارا-اراسىندا ءوز  ۇيرەتۋشىلەرىن تارپا باس سالىپ تالاپ تاستايتىن دا كەزدەرى بولىپ تۇرادى عوي... سيرەك بولسا دا.

ءاليحان – ءيا، ونداي-ونداي بولىپ تۇرادى. تەك ادامعا ءتىس باتىرعان جىرتقىش دەرەۋ ولتىرىلەدى، ونى ءبىلۋشى مە ەدىڭىز؟

تەرگەۋشى – سولاي ما؟

ءاليحان – تاپ سولاي.

تەرگەۋشى – سودان قورقاسىز با؟

ءاليحان – مەن قورقاتىن ادامعا ۇقسايمىن با؟

تەرگەۋشى – جوق!... ياعني.. جازبايسىز دا، شاعىم دا تۇسىرمەيسىز؟

ءاليحان – دۇرىس ايتاسىز. اڭ پاتشاسى دەگەن سول اباداننىڭ ءوزى قۇيرىعىن بۇتىنا تىعىپ قىڭسىلاپ، قولدان تاماق جەگەننەن كەيىن، ونىڭ پاتشالىعىنان نە قاسيەت قالادى؟ ودان نە قايىر؟ ەندىگى جەردە ول جاي عانا مىسىق. ءيا، بار ابىرويىنان ادا بولعان ءبىر ماقۇلىق. بىزدە «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەيدى.

تەرگەۋشى – دەمەك ءسىز ارىستانسىز جانە قىڭسىلاعىڭىز كەلمەيدى. ودان دا تاربيەلەۋشىنى باس سالىپ تالاپ... كەيىن... ولە سالعان..........

ءاليحان – قورىقپاڭىز، مەنەن سىزگە قاتەر جوق. سەبەبى... ءسىز تاربيەلەۋشى ەمەسسىز، جانە مەن ارىستان ەمەسپىن.... ونداي ارىستان بولعانشا.....بىلەسىز بە، ۇرىپ سوعىپ، كوزىن اعىزىپ، تەرىسىن تىرىدەي سىپىرىپ السا دا ەش درەسسيروۆكاعا كونبەيتىن ءبىر جىرتقىش بار. ونى مىڭ جەردەن اشتان قاتىرىپ، ايلاپ شولگە قاتالاتساڭ دا، ول ەش ۋاقىتتا ادام قولىنان تاماق المايدى. ولۋگە بار، بىراق المايدى. ءتىپتى ەڭ قيىڭ دەگەن ماقۇلىقتار جىلان، مىسىقتىڭ ءوزىن، ادام دەگەنىنە كوندىرىپ يەدى. ال ول يىلمەيدى، مورت سىنۋى مۇمكىن، بىراق يىلمەيدى. ونىڭ قانداي جىرتقىش ەكەنىن بىلەمىسىز؟

(تەرگەۋشى باسىن شايقايدى)

ءاليحان – بىزدە ءتىپتى ونى اتىمەن دە اتامايدى. يت-قۇس، ءتۇز تاعىسى دەيدى. قۇرمەت پە الدە قورقىنىش پا بىلمەيمىن... تۇركىلەر قۇرت دەيدى، ۇرعاشىسىن قۇرتقا دەيدى. سەنىڭ بىلمەگەنىڭ قىزىق ەكەن. باش-قۇرت. كوك ءبورىنى بەكەردەن بەكەر قۇرمەتتەمەگەن-اۋ وسى، ءبىزدىڭ بابالارىمىز.

تەرگەۋشى – مەنىڭ باشقۇرت ەكەنىمدى ءسىز.....

ءاليحان – بىلەم باۋىرىم، بىلەم. سوندىقتان، ءبورىلى بايراق استىندا جەر قايىسقان قول بولعان، ۇلى ريم يمپەرياسىن تابانىنا سالعان ەدىلدىڭ جۇرتى، كۇللى ەۋرازياعا ۇستەمدىك ەتكەن ۇلى عۇندار سارقىتى، كەشەگى شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاعى مىنا مەنىڭ قازاق ەكەنىم، ونىڭ ىشىندە اسىل سۇيەك تورە بولعانىم حاق بولسا، وندا ابىرويسىز ارىستان بولعانشا سول كوكجال بولىپ قاسارىسىپ كەتكەندى ءجون سانايمىن. مەن بالاققا جابىسقان كىلەڭ شيەبورىگە بولا سىرتتاندىعىنا داق تۇسىرمەيتىن تۇقىمنانمىن.

تەرگەۋشى – سوندا....؟.. مەن قازىر.

(سىرتقا شىعىپ كەتەدى، ازدان سوڭ قولىنا ءبىر قۇرعاق روبا الىپ قايتىپ كەلەدى)

تەرگەۋشى – مىنە مىنا قۇرعاقتى كيىپ الىڭىز.

ءاليحان – راحمەت.

ء(اليحان كيىمىن اۋىستىرماق نيەت تانىتادى، تەرگەۋشى تەرىس قاراي قويىپ قىسىلىپ قالادى. ءاليحان كيىمىن اۋىستىرادى.)

تەرگەۋشى – ءسىز....ءسىز وتە ەرەكشە جانسىز ءاليحان نۇرمۇحامەدوۆيچ. ءسىز.... قانداي كەرەمەت مۇمكىندىكتەرىڭىز بولدى، نەبىر لاۋازىمدار تۇردى الدىڭىزدا، ۇلى لەنيننىڭ وزىمەن جاقسى قاتىناستا بولىپسىز، ءتىپتى ەۋروپاعا كەدەرگىسىز شىعىپ كەتەتىن مۇمكىندىگىڭىز بولدى، ءبىر ەمەس سان مارتە. نەگە قالدىڭىز؟ سول قاسقىرشا قاسارىسقاننان نە شىقتى؟ نە جەتپەدى ءوزى سىزدەرگە؟

ءاليحان – تەڭدىك... بىزگە «تاعى» نە جەتپەگەنىن بىلگىڭىز كەلسە ءوزىڭىز ايتقان پەتيتسيامەن تانىسىپ شىعىڭىز. انداعىنىڭ ىشىندە بار شىعار.

تەرگەۋشى – ايىپتىمىن، وقىمادىم. مىنەكي ول. بۇنىمەن تولىق تانىسۋ ءۇشىن ءبىر اپتا ازدىق ەتەر، قاتەلەسپەسەم 40-تان اسا تارماعى بار عوي دەيمىن، سولاي ما؟

ءاليحان – 47. ءجاي تانىسۋ ءۇشىن 15 مينۋت تا جەتەدى.

تەرگەۋشى –  ەسىڭىزدە مە بارلىعى؟

ءاليحان –  ءۇتىر نۇكتەسىنە دەيىن.

تەرگەۋشى – ماعان جاساعان كومەگىڭىز بولسىن، ءوز اۋزىڭىزبەن ايتىپ بەرسەڭىز.....وتىنەم.

ءاليحان – بۇل كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي العاشقى پەتيتسيا ەمەس. قازاقتار كەنەحاننىڭ قازاسىنان كەيىن ءار-ءتۇرلى كولەمدەگى تالاپ تىلەكتەرىن، ءار-ءتۇرلى شەندىلەرگە بەرىپ كەلگەن بولاتىن. بىراق بۇل، ۋەزدنوي ناچالنيكتەردىڭ، اسكەري گۋبەرنيا باستىقتارىنىڭ، ءتىپتى گەنەرال گۋبەرناتور نەمەسە ىشكى –ىستەر ءمينيسترىنىڭ اتىنا ەمەس، تىكەلەي يمپەراتور اتىنا جولدانعان كەڭ كولەمدى ءبىرىنشى پەتيتسيا ەدى. 47 تارماعىن تولىق ايتايىن با؟

تەرگەۋشى – ايىپ بولماسا تەك نەگىزگىلەرىن.

ءاليحان – وندا نەگىزسىزى جوق.

تەرگەۋشى – وندا بارىنشا قىسقا جانە تۇسىنىكتى قىلىپ.

ءاليحان - 47 تارماقتى بىلاي، 5- كە بولۇگە بولادى. ولار: سايلاۋ جۇيەسىن قايتا قۇرۋ ماسەلەسى، ءدىني ماسەلەلەر،  قازاق ءتىلى، سوت ءىسى، جانە جەر ماسەلەسىن شەشۋدىڭ جولدارى.

تەرگەۋشى – مۇقيات تىڭداپ وتىرمىن.

پەتيتسيا كەزەڭى

ءاليحان مىنبەدە

ءاليحان - ءبىرىنشى. سايلاۋ جۇيەسىندە بولىستاردى، اۋىل ستارشىندارىن جانە ولاردىڭ حاتشىلارىن تەك ساۋاتتى قازاقتاردان عانا تاعايىنداۋ ۇسىنىلدى. بۇل قىزمەتتەرىنە كىرىسەر كەزدە ولاردىڭ ءبارى دە انت قابىلداپ، ەشقاشان قىزمەت بابىن پايدالانىپ، حالىققا قيانات جاساماۋعا ۋادە ەتۋگە ءتيىستى بولدى. سونداي-اق قازاق حالقى وكىلدەرىنىڭ رەسەي يمپەرياسىنىن زاڭ شىعارۋشى ەڭ جوعارى ورگانى مەملەكەتتىك دۋماعا سايلانۋى دا تالاپ ەتىپ قويىلدى.

ەكىنشى ءدىن. ءبىز ءدىني باسشىلىق ەتۋدى ورىنبور ءدىني باسقارماسىنىڭ قاراماعىنا بەرىپ، مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەر سالۋىنا ەركىندىك بەرىلۋىن سۇرادىق. مەككەگە قاجىلىققا ەمىن-ەركىن بارىپ كەلۋدى، قازاق اۋىلدارىنا حريستيان ءدىنىن تاراتۋشى ميسسيونەرلەردىڭ كەلۋىنە تىيىم سالۋدى، جاسى كامەلەتكە جەتپەگەن قازاق جاستارىنىڭ باسقا ءدىندى قابىلداۋىنا تىيىم سالۋ تالابىن دا قويدىق

ءتىل، بۇل ءۇش. ءبىز مەكتەپ قابىرعاسىندا يسلام ءدىنى نەگىزدەرىنىڭ مىندەتتى تۇردە وقىتىلۋىن، «ورىسشا ساۋات اشۋدى» سودان كەيىن قولعا الۋ تالابىن كويدىق. مەكتەپتەردە حريستيان ءدىنىن وقىتۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىق بىلدىردىك. قازاق حالقىنا باستىق بولعىسى كەلگەندەردىڭ قازاق ءتىلىن ءبىلۋى ءتيىس ەكەندىگى اتاپ كورسەتىلدى، جانە ءىس قاعازدارىن تولىق قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ تالاپ ەتىلدى.

ءتورتىنشى سوت ءىسى. ءبىز دالا تۇرعىندارىن سوت، تەرگەۋسىز اكىمشىلىك جولمەن جەر اۋدارۋ ىسىنە نارازىلىق بىلدىردىك. دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى قازاقتاردى كەز كەلگەن بولماشى ماسەلە بويىنشا دا جەر اۋدارىپ جىبەرۋگە قۇقىقتى ەدى. ەڭ باستىسى وسىعان قارسى بولدىق جانە ءبىرشاما وزەكتى ۇسىنىس تاستادىق. 

جانە ەڭ ماڭىزدىسى جەر ماسەلەسى. شەكارا شەبىندەگى ياعني استراحان ماڭىنداعى ەنى ون شاقىرىمدىق القاپتىڭ جانە سوڭعى 20 جىل ىشىندە تارتىپ الىنعان جەرلەردىڭ ءوزىنىڭ بۇرىنعى زاڭدى يەلەرىنە قايتارىپ بەرىلۋى تالاپ ەتىلدى. ال قازاقتاردىڭ بۇعان دەيىن كوشىپ-قونىپ جۇرگەن اۋماقتارىنداعى باسى ارتىق جەرلەر كاۆكاز بەن رەسەيدەن قونىس اۋدارىپ كەلەتىن مۇسىلماندارعا عانا بەرىلۋى ۇسىنىلدى. قازاقتىڭ بايىرعى جەرىن قاشان قازاقتار ءوز بەتىنشە عىلىم مەن تەحنيكاعا ۇيرەنىپ يگەرمەيىنشە، جەر جەكە مەنشىككە دە، قونىستانۋشىلارعا دا بەرىلمەسىن دەدىك. سەبەبى «قازاق نادان، قازاق كوشپەلى، قازاق مادەنيەتسىز، قازاق جوعالىپ كەتەدى، بۇلارعا جەر نەگە كەرەك»- دەپ وتتاعان دۇشپاندار دا بولدى.

جەتكىلىكتى مە؟

تەرگەۋشى – ارتىعىمەن. سۇمدىق ەكەنسىزدەر. ءبىرجولاتا اۆتونوميا سۇراي سالمادىڭىزدار ما؟ ااا، سۇراپ تا ەدىڭىزدەر عوي كەيىنىرەك. سۇراماق تۇگىل بولەك مەملەكەت قۇرىپ تا الىپ ەدىڭىزدەر عوي. تۇسىنبەيمىن نە ءۇشىن سونىڭ ءبارى؟

ءاليحان - ءبىزدىڭ الماتىدا ءبىر تاماشا ساياباق بار. سول پاركتىڭ كىرەبەرىسىندە «يتتەر مەن قازاقتارعا كىرۋگە تيىم سالىنادى» دەگەن جازۋ تۋراتىن. ال وندايدى كوتەرە الاتىن قازاعىڭ مەن ەمەس شىراعىم. دۇرىس ايتاسىز نەگىزى. ءسىز تۇسىنبەيسىز وندايدى.  

تەرگەۋشى – ال ءسىز ءتۇسىندىرىپ كورىڭىز.

ءاليحان – نە قىلاسىز ءتۇسىنىپ؟.....ماقۇل مىناعان جاۋاپ بەرىڭىز وندا. ورىسقا ءۇش مۇسىلمان جۇرتىنان كىم جاقىن. قازاق پا، تاتار ما، الدە باشقۇرت پا؟

تەرگەۋشى – تاتار شىعار.

ءاليحان – سەبەپ؟ ءبىز سايلاۋ قۇقىعىن سۇراعانىمىز، ول تەڭدىك. جەر ماسەلەسى، ىرگەنى اۋلاق سالۋ. ءدىن مەن ءتىل، ۇلتتىقتى ساقتاۋ دەپ ۇقتىق. ءدال وسى جولمەن سىزدەر دە وتتىڭىزدەر. جەرلەرىڭىز بەن ەلدەرىڭىز قانە؟ تىلدەرىڭ مەن دىلدەرىڭ، ەڭ باستىسى دىندەرىڭ قايدا قالدى؟ تاتارلاردىڭ ەڭ باستى قاسىرەتى نەدە، بىلەسىز بە؟ ءبىر ۇلت ەكىگە ءبولىنىپ وتىر، ءبىرى مۇسىلمان، ەكىنشىسى شوقىنعان پروۆوسلاۆ. وعان قالاي جەتتى؟ ءبىرىنشى قۇقىعىنان، ەكىنشىدەن جەرىنەن، ۇشىنشىدەن تىلىنەن ايىرعاندا قىڭق دەمەدى. ال تىلدەن ايىرىلعان ەلدىڭ كەلەشەگى جوق. نادان جۇرت- الدىڭعى جۇرتتىڭ كيىپ تاستاعان ەسكىسىن كيمەك. بۇل زاۋال ازىرشە باشقۇرت پەن قازاققا كەلگەن جوق. بىراق كەلەدى. مىندەتتى تۇردە. الدىمەن سەندەرگە، سوسىن بىزگە دە جەتەدى.

 تەرگەۋشى – ال ماقۇل دەلىك. سول تالاپ تىلەكتەرىڭ ورىندالدى ما؟ جەتتى مە ادرەساتىنا؟

ءاليحان – جوق. ەش جەر قابىلدامادى. بىراق ءبىز گازەتتەر رەداكتسيالارىنا، مينيستىرلىكتەرگە جازا بەردىك. ورىستاردىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا پەتيتسيامىزدىڭ مۇلدە كەرەعار ەكەنىن تۇسىنبەدىك ەمەس بىلدىك ونى، بىراق «تۇيە سۇراپ بيەگە ءمىنۋدىڭ» ءبىر جولى ەدى ول. قازىر دە سول ۇستانىم مەن تالاپتان اينىمايمىن.....قىسقاسى قۇعىندالدىق، قامالدىق، تەرگەلدىك، بىراق دەگەنىمىزگە ءبىر تابان جاقىندادىق. قارشا بوراعان حاتتار مەن پەتيتسيالار، حالىقتىق تولقۋلار ارقاسىندا قازان ايىنا دا جەتتىك. كۇللى رەسسەيدى شارپىعان نارازىلىقتان، پاتشا قازان مانيفەستىن جاريالاۋعا ءماجبۇر بولدى.

                              1905جىل، قازان

ء(دال وسى كەزدە قارا كيىنگەن ءبىر كىسى تەرگەۋشىگە ءبىر قاعاز ۇستاتىپ كەتەدى، تەرگەۋشى  الىپ اسىعىس-ۇسىگىس كوز جۇگىرتىپ ءوتىپ، تاڭ قالىستان ەكى كوزى باعجيعان كۇيى قاعازدى اليحانعا ۇستاتادى )

ءاليحان – و! جاراتقان يەم، مىڭ دا ءبىر شۇكىر! عۇبايدۇللا! قايداسىڭ دوستىم! عۇبايدۇللا!

عۇبايدۇللا – ءيا احا، شاقىردىڭىز با؟

ءاليحان – ءسۇيىنشى، عۇبايدۇللا، ءسۇيىنشى! عۇبايدۇللا دەگەن عاجاپ اتىڭ-اي، قانشا شاپساڭ، بەل كەتپەس قازاناتىم-اي اسىل جىگىت عۇبايدۇللا-ازاماتىم اي. عۇبايدۇللا ءسۇيىنشى.

عۇبايدۇللا – قالاعانىڭدا ال الەكە، ەڭ قىمباتىم مىنە، ازەرشە. (كۇمىس كىسەسىن شەشىپ بەرەدى)

ءاليحان – ءما، وقى! داۋىستاپ وقى.

عۇبايدۇللا – ۆەدوموستي سپب گرادوناچالستۆا...

ءاليحان – تومەنىرەك

عۇبايدۇللا – ۆىسوچايشي مانيفەست، بوجەي ميلوستيۋ مى نيكولاي ۆتوروي يمپەراتور ي سامودەرجەتس ۆسەروسسيسكي، تسار پولسكي، ۆەليكي كنياز فيندليانسكي...

ءاليحان – ي پروچەە، ي پروچەە، ي پروچەە.

عۇبايدۇللا – وبياۆلياەم ۆسەم ناشيم ۆەرنىم پوداننىم...

ءاليحان – مىنە، عۇبايدۇللا! مىنە! سەن ەندى ءبارىن جينا، ەشكىمدى ۇمىتپا، ءتىرى جان قالىس قالماسىن التىنىم!

عۇبايدۇللا – وسىندا جينايىن با؟

ءاليحان – ءيا. مەن ەكىنشى قاباتتىڭ بالكونىنان (ساعاتىنا ءبىر قاراپ) ەندى ءبىر، ءيا، جارىم ساعاتتان سوڭ سويلەيمەن، عۇباش! تايلى تاياعى قالماسىن. ال سەن (تەرگەۋشىگە) جىگىتتەردەن ءسۇيىنشى سۇرا. ماعان دەرەۋ جينالسىن، سوسىن دەرەۋ احمەتكە حابار بەرىڭدەر! التاي اسىپ كەتسە دە جەتسىن وسىندا! تەرگەۋشى - قۇپ بولادى مىرزا!

(كوزى بال-بۇل جانعان ءاليحان ىڭىلداتىپ ءبىر ءاندى باستايدى. ىلە-شالا سەكىرىپ بيلەي جونەلەدى. سوسىن دەرەۋ توقتاي قالىپ، ءجۇزى كوككە قاراتا)

-         و، جاراتۋشى اللام، مىڭ شۇكىر ساعان. تىلەگەنىمدى بەرىپ، دۇعامدى قابىل الدىڭ. ەندى ۇزاعىنان سۇيىندىرگەي. ەل بولىپ، ەسىمىزدى جيناۋعا جاردەم ەت اللا! جاردەم ەت!  وزىڭنەن باسقا جاردەمشىمىز جوق، اللا!

ء(بىر جىگىت قۇيىن-پەرىن كىرىپ كەلەدى)

مىرجاقىپ – ءاليحان اعا! اسىل اعاتايىم اي!  ارمانىڭ ورىندالىپ، شاتتانىپ جاتىرمىسىڭ؟!

ءاليحان – مىرجاقىپ! تىنىسىم مەنىڭ ءوزى-ءدۇر، ويى-الماس ءسوزى-ءمىر، جەتتىڭ بە بايگە بەرمەس تۇلپارىم، ەستىدىڭ بە اسىل تەكتى سۇڭقارىم؟

مىرجاقىپ – حان مىنەتىن قارا جورعا اتادىم سۇيىنشىڭە. ەستىدىم، ەستي سالا جەتتىم.  عۇبايدۇللا پاتشادان جارلىق كەپتى، تەز جەتسىن دەگەندى ايتتى. ايتتى دا زىتتى. ەشتەڭە ۇقپادىم. جەر قوزعالسا قوزعالمايتىن عۇباشتىڭ ءوزى ەسى شىعىپ شاۋىپ جۇرگەنىنە قاراعاندا، ەرەكشە جارلىق بولىپ تۇر عوي، ءا؟ « ءاليحاندارىڭنىڭ ارمانىن ورىندايىن، ەندى سەندەر ازاتسىڭدار» - دەمەپ پە نەكالاي؟

ءاليحان – شىركىن دەسەڭشى. بىراق ولاي ەمەس، دەسەك تە نوبايى سول. وتكەندەگى احمەت، جاقىپ تورتەۋمىزدىڭ اڭگىمەمىز ەسىڭدە مە؟

مىرجاقىپ – ىھى..

ءاليحان – ەسىڭدە بولسا سونى پۋنكت پۋنكتىمەن قاعازعا ءتۇسىر. ءبىر جۇيەگە كەلتىرىپ جازا بەر. ۇمىتقان جەرلەرىڭ بولسا سۇراپ وتىر. بولماسا بەلگىلە دە قالدىرىپ كەت. سايلاۋعا دايىندالامىز، سايلاۋعا! ال مەن ۇلگەرسەم كىشىگىرىم ءسوز دايىنداي قويايىن.

مىرجاقىپ – ووۋ، ونى قاعازعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن. 1 اي كەرەك قوي. ونىڭ وزىندە ءبارىمىزدىڭ قاتىسۋىمىزبەن... ءجارايدى ەكى اپتا... بولدى ەرتەڭنەن باستايمىن.

ءاليحان – قازىر كەرەك! مىنە قاعاز، مىنە قالام، ورىندىق پەن ستول! قالاعان جەرىڭە جايعاس تا، كىرىس. 

مىرجاقىپ – ا؟!

ءاليحان – تاپ قازىر!

مىرجاقىپ – ۇقتىم، اعا! بىراق جاڭاعى پاتشا جارلىعىن...

ءاليحان – ءسال سابىر ەت، قازىر ەلمەن بىرگە تۇسىنەسىڭ.

ء(اليحان وتە كوڭىلدى ىڭىلداپ ءجۇرىپ قاعاز قالام الىپ جازۋعا كىرىسەدى. مىرجاقىپ تا ءبىر ءسات ويلانىپ اپ جازا باستايدى. سىرتتان گۋىلدەگەن كوپشىلىكتىڭ ءۇنى ەستىلەدى. اق تەر، كوك تەر بولعان عۇبايدۇللا كىرىپ كەلەدى.)

عۇبايدۇللا – ءاليحان اعا بارىنە جەتكىزدىم. ءجۇز قارالى كىسى ەندىگى ەسىك الدىندا تۇر.  جان جاقتان وسىندا اعىلعان ادامدا ەسەپ جوق.

ءاليحان – بارەكەلدى. عۇبايدۇللا. قانات ءبىتىپ ۇشىپ شىقتىڭ با، نە ىستەدىڭ؟ مەن ءتىپتى ءبىر اۋىز سويلەم قۇراستىرىپ ۇلگەرمەدىم عوي.

مىرجاقىپ –  سۇلتان، جۇرتىڭىز  كۇتىپ قالماسىن.

ءاليحان – (اۆانستسەناعا جاقىنداپ ەسىك اشقانداي يشارا قىلادى) ءبيسميللاھ. اسسالاۋماعالەيكۋم الەۋمەت!

داۋىستار – ۋاعالەيكۋماسسالام بالام! اليكىمسالام ( گۋ ەتە قالادى )  ءاليحان – ءسۇيىنشى اعايىن! ادىلدىك پەن تەڭدىكتىڭ كۇنى تۋدى. پەتەربورداعى اق پاتشا يمپەراتور نيكولاي-2 ءشى جارلىق شىعاردى. مەن سول جارلىقتى قازىر سىزدەرگە سوزبە ءسوز وقىپ بەرەم.

      1. داروۆات ناسەلەنيۋ نەزىبلەمىە وسنوۆى گراجدانسكوي  سۆوبودى نا  ناچالاح  دەيستۆيتەلنوي نەپريكوسنوۆەننوستي ليچنوستي،  سۆوبودى سوۆەستي، سلوۆا، سوبراني ي سويۋزوۆ.

     2. نە وستاناۆليۆايا پرەدنازناچەننىح ۆىبوروۆ ۆ گوسۋدارستۆەننۋيۋ دۋمۋ،  پريۆلەچ  تەپەر جە ك ۋچاستيۋ ۆ دۋمە،  ۆ مەرە ۆوزموجنوستي، كراتنوستي وستايۋششەگوسيا دو سوزىۆا  دۋمى  سروكا،  تە كلاسسى ناسەلەنيا،  كوتورىە نىنە سوۆسەم ليشەنى يزبيراتەلنىح پراۆ، پرەدوستاۆيۆ   زا سيم   دالنەيشەە   رازۆيتيە   ناچالا    وبششەگ   پراۆا   ۆنوۆ   ۋستانوۆلەننومۋ   زاكونوداتەلنومۋ پوريادكۋ، ي

     3. ۋستانوۆيت كاك نەزىبلەموە پراۆيلو، چتوبى نيكاكوي زاكون نە موگ  ۆوسپريات  سيلۋ  بەز  ودوبرەنيا گوسۋدارستۆەننوي دۋمى ي چتوبى ۆىبورنىم وت نارودا وبەسپەچەنا  بىلا  ۆوزموجنوست  دەيستۆيتەلنوگو ۋچاستيا ۆ نادزورە زا زاكونومەرنوستيۋ دەيستۆي پوستاۆلەننىح وت ناس ۆلاستەي.  

  پريزىۆاەم ۆسەح ۆەرنىح سىنوۆ روسسي ۆسپومنيت دولگ سۆوي پەرەد رودينويۋ، پوموچ پرەكراششەنيۋ سەي نەسلىحاننوي سمۋتى ي ۆمەستە س نامي ناپرياچ ۆسە سيلى ك ۆوسستانوۆلەنيۋ تيشينى ي ميرا نا رودنوي زەملە.

ءمورى باسىلعان، قولى قويىلعان.

حالىق – ول نە دەگەن ءسوز؟

-         سوندا نە دەپتى جارلىقتا؟

-         و توبا، مۇنىڭ قاي جەرىنە ءسۇيىنشى سۇراپ تۇر.

-         نە دەيدى، تۇكتى دە تۇسىنبەدىم. ناكالەي دۋما دەي مە؟

ءاليحان – اعايىن،  ءسال سابىر ەتىڭىزدەر.

مىرجاقىپ – تىنىشتالىڭىزدار الەۋمەت.

ءاليحان – ۋا الاش جۇرتى! ۋا الەۋمەت،...  ءوز تىزگىنىڭدى ءوزىڭ الىپ جۇرە الماي، شاتاق داۋدان شىقپايتىن ءبىر ەسكى اۋىرۋىڭ بار اۋ قازاعىم! قىلىعىڭدى كورىپ ءىشىم كۇيەدى, ءسوز تۇسىنۋدەن قالعانبىسىڭ جۇرتىم اۋ؟! عۇمىر وزگەرىلدى. ات ۇرلاعان ادامدى تىشقانداي ولتىرە سالاتىن ورىس مۇجىعىمەن اۋىلداس بولدىق

داۋىستار - ونىڭ راس ەندى

                  -   ەندى قايتەمىز...

             -   راس اۋ....

 - ۋا الەۋمەت، ەندى تەپەرىش كورمەيسىڭ، ەندى سەنى ەشكىم كەمسىتپەيدى، مىنا تۇرعان ورىس پەن تەڭ حاقىڭ بار دەيدى پاتشا. ويىڭدى كۇمىلجەمەي اشىق ايت. دۇرىس ويلايتىندار بىرىگىڭدەر، ءماجىلىس قىلىڭدار، ەندى قۋدالاڭبايسىڭ دەيدى. ارالارىڭنان كىسى سايلاپ، جۇرت قامىن جوقتايتىن ەلشىلەرىڭدى جىبەرىڭدەر بىزگە دەيدى. ياعني دۋماعا دەپۋتات وكىل جىبەرە الامىز دەگەن ءسوز. ءبىز سايلاۋ قۇقىعىنا يە بولدىق اعايىن. ءسوز بوستاندىعى بەرىلدى.

داۋىستار – نە دەيدى؟ قۇدايىم-اۋ، ورىسپەن تەڭسىڭ دەي مە؟ 

 -       قۇداي ساقتاسىن.

 -      اۋزى باسىن ءجۇن باسقان، تۇرىپ سيەتىن كاپىرمەن تەڭ بولماي اق قويايىن.

  -      ماسساعان، مىناۋ ۇلكەن جاڭالىق قوي.

ءاليحان – ۋا الاش جۇرتى،  مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم ازىرشە وسى. بەيعام بولما، ويان! مەن ارالارىڭا جىگىتتەر جىبەرەم، شاعىم-پىكىرلەرىڭدى، تىلەك ناسيحاتتارىڭدى ايتارسىڭدار.  ءبىز ونى پاتشاعا جەتكىزۋدى ۋادە قىلامىز. ەستەرىڭدە بولسىن. « الىسپاعان، جۇلىسپاعان بوستاندىق اتىنا مىنبەيدى، بۇعاۋدان بوسامايدى. ەر-قۇلدىقتان، ايەل-كۇڭدىكتەن  شىقپايدى، مالىنا دا، باسىنا دا يە بولمايدى. وسىنى ۇعىن، وسىنى جان-تانىڭمەن سەزىنبەسەڭ وندا ءبارى زايا. ال ەندى وقىعان توقىعان، زاڭ-زاكۇن بىلەتىندەرىڭ اقشامنان كەيىن وسى جەرگە، مەنىڭ بولمەمە جينالسىن. ءماسليحات قىلامىز. ازىرشە ساۋ بوپ تۇرىڭدار.

-         (گۋ-گۋ مەن حالىق تاراي باستايدى.)

-         ءا، بوپتى وندا

-         نە دەدى ءوزى؟

-         تۇك تۇسىنبەدىك قوي.

-         سەن دە مىجىپ سويلەپ ەستىرتپەدىڭ...

ءاليحان –مەن نە دەدىم، دومبىرام نە دەيدى؟ قۇداي بىلەدى، وسىلار ەشتەڭە تۇسىنگەن جوق اۋ.

مىرجاقىپ – حالىق قازىنا ەمەس پە اعا، كوكىرەگىنىڭ كوزى بارلارى، تۇسىنگەن شىعار نە بوپتى.

ءاليحان – ءاي قايدام. ەگەر وسىدان بىردەڭە ۇعىپ كوكەيىنە ەڭ بولماسا ءبىر سۇراق كەلسە، كەشكە كەم دەگەندە 2 - 3 ادامدى وكىلدىككە جىبەرەر، كورەرمىز.

مىرجاقىپ – 5 ادامنان ارتىق كەلەرىنە باستەسۋگە بارمىن.

ءاليحان – ونى دا كورەمىز.....      

                 اتىمدا ادام قويعان سوڭ

                 قايتىپ نادان بولايىن

                 حالقىم نادان بولعاسىن

                 قايدا بارىپ وڭايىن. قالاي تۋرا ايتقان دەسەڭشى.

مىرجاقىپ – كىمنىڭ ولەڭى، احا؟ الاپات قوي مىناۋ!

ءاليحان –  قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم،  

                  ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى مۇرتىڭ.

                  جاقسى مەنەن جاماندى ايىرمادىڭ،

                  ءبىرى قان، ءبىرى ماي بوپ ەندى ەكى ۇرتىڭ.

بەت بەرگەندە شىرايىڭ سونداي جاقسى،

قايدان عانا بۇزىلدى سارتشا سىرتىڭ؟

ۇقپايسىڭ ءوز سوزىڭنەن باسقا ءسوزدى،

اۋزىمەن وراق ورعان وڭكەي قىرتىڭ.

                  وزىمدىكى دەي الماي ءوز مالىڭدى،

                  كۇندىز كۇلكىڭ بۇزىلدى، تۇندە - ۇيقىڭ.

                  كورسەقىزار كەلەدى بايلاۋى جوق،

                  ءبىر كۇن تىرتىڭ ەتەدى، ءبىر كۇن - بۇرتىڭ.

باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم،

مىنەكي بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن؟

وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن،

ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ... 

وتكەندەگى «سەميپالاتينسكي ليستوكتاعى» جازعانىمدى وقىپ پا ەدىڭ؟

مىرجاقىپ – اباي اعانىكى مە؟ باسەەەەەە! اعاتاي سول كىسىنىڭ ولەڭدەرىن بەرىڭىزشى. وقيىنشى، كورەيىنشى.

ءاليحان – مىندەتتى تۇردە! تەك الدىمەن مىنا مانيفەستتى 10000 دانا عىپ باستىرىپ تاراتىڭدار، ەڭ شالعاي دەگەن قىستاققا جەتەتىن بولسىن. باعاناعى تىرلىكتى اياقتاساڭ، مەن ساعان اباي جازدى دەگەنىڭ ءبارىن بەرەم! ول دەگەن عالامات مىرجاقىپ! ءوزىڭ ايتپاقشى الاپات تاسقىن، داۋىل سەزىم، جانە بۇلتارتپاس شىندىق. حاكىمنىڭ سەندەر بىلمەيتىن فيلوسوفيالىق تراكتاتتارى بار مەندە. بىراق كەيىن،... كەيىن دوستىم. مىنا جۇرتتى الدىمەن وياتۋ كەرەك اقىنىم، وياتۋ كەرەك. جۇرەكتە قايرات بولماسا، ۇيىقتاعان ويدى كىم تۇرتپەك؟ اقىلعا ساۋلە قونباسا، حايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك، دەيدى اباي.
ءزىل بوپ باسقان ۇيقىدان وياتايىق. ۇلتتىڭ جوعىن ۇيىقتاپ ءجۇرىپ ەمەس، وياۋ ءجۇرىپ ىزدەۋ كەرەك.  قازاق بالاسى بىرىگىپ، تىزە قوسىپ ءىس قىلسا حالىقتىڭ ماقساتى سوندا ورىندالادى. وت ءتىلىڭ وسىندايدا كەرەك ەدى-اۋ قايران اباي، ەكى اۋىز سوزبەن وياتار ما ەڭ مىنا جۇرتتى.  كوزىڭدى اش ەي قازاق، ويان! ويان دا باسىڭدى كوتەر دەپ جار سالار ەندى كىمىڭ بار؟ .....

مىرجاقىپ  - كوزىڭدى اش، ويان قازاق، كوتەر باستى،

                     وتكىزبەي قاراڭعىدا بەكەر جاستى.

                     جەر كەتتى، ءدىن ناشارلاپ، حال ھارام بوپ،

                     قاراعىم، ەندى جاتۋ جاراماس-تى...

ءاليحان – ....نە دەدىڭ جانىم اۋ؟ مىناۋ دەگەن....

                   - كوزىڭدى اش، ويان قازاق، كوتەر باستى،

                     وتكىزبەي قاراڭعىدا بەكەر جاستى.

                     جەر كەتتى، ءدىن ناشارلاپ، حال ھارام بوپ،

                     قاراعىم، ەندى جاتۋ جاراماس-تى...

(احمەت باستاعان ءبىر توپ شىعادى)

ءبارى بىرگە -  كوزىڭدى اش، ويان قازاق، كوتەر باستى،

                     وتكىزبەي قاراڭعىدا بەكەر جاستى.

                     جەر كەتتى، ءدىن ناشارلاپ، حال ھارام بوپ،

                     قاراعىم، ەندى جاتۋ جاراماس-تى...

ءاليحان - باۋىرلارىم، ءبىزدىڭ سىنالار تۇسىمىز وسى بولسا كەرەك. جۇرتىمىز الاش، ال الاش قازاق بولعالى اتادان بالاعا جەردىڭ تۇتاستىعى، ەلدىڭ بەرەكە بىرلىگى امانات بوپ كەلدى. ەندى سول جۇك، سىزدەر مەن ءبىزدىڭ موينىمىزدا. ءار ۇرپاق وزىنە ارتىلعان جۇكتى جەتەر جەرىنە اپارىپ تاستاعانى دۇرىس، ايتپەگەندە بولاشاق ۇرپاققا  اسا كوپ جۇك قالدىرىپ كەتەمىز. ۋا باۋىرلار كەيىنگى ۇرپاق نە العىس، نە قارعىس بەرەتىن الدىمىزدا زور شارتتار تۇر! ەل ءۇشىن،  قاجىر مەن قايراتتارىڭدى، ءبىلىم مەن بىلەك كۇشتەرىڭدى سارقۋعا،  دايىنسىڭدار ما؟

ءبارى بىرگە – دايىنبىز! (جاڭعىرىق) د-ا-ي-ى-ن-ب-ى-ى-ىز-ز-ىز-ىز-ز

(ەسىك شيقىلى ءبارىن بۇزىپ جىبەرەدى)

 

1937

تەرگەۋشى – ءيا راس، ۇلكەن جۇمىس جاسالدى. وتە قىسقا ۋاقىتتا سايلاۋ ۇيىمداستىرۋ، ءبىر ورتالىققا باعىنباعان، شاشىراپ جاتقان شالعايداعى بۇقارانىڭ باسىن قوسۋ، بارىنشا ءادىل سايلاۋ وتكىزىپ اكىمشىلىكتى قۇرۋ، بۇل وتە قاجىرلى تىرلىك. بىراق ءبارى بەكەر بولدى. سولاي ەمەس پە؟ پاتشالى ۇكىمەت سىزدەردىڭ دۋماعا وتۋلەرىڭىزگە بارىنشا كەدەرگى جاساپ-اق باقتى. سايلاۋعا ۇلگەرمەيتىندەي قىسقا مەرزىم بەردى. دەسە دە سىزدەر ۇلكەن جاڭقيارلىقپەن ۇلگەردىڭىزدەر، سوسىن حە- حە-حە، كەشىگىپ بولسا دا پەتەربورعا جەتتىڭىزدەر.

ءاليحان – مىسقىلداماڭىز. كەشىگۋ سەبەبىن بىلەتىن شىعارسىز. ەش سەبەپسىز تۇتقىنداپ قاماپ تاستادى. مەنىڭ مەملەكەتتىك دۋماعا ۆىبورششيك بولعانىم، ونى راستاعان قۇجات قازاق دالاسىنا جەتكەنشە ۋاقىت سول بولدى.

تەرگەۋشى – سونىمەن جەتتىڭىزدەر، بىراق جۇرتتا قالعانداي جەر سيپاپ قالدىڭىزدار...

ءاليحان – ءيا، دۋمانى تاراتىپ جىبەرىپتى،... كۇشتەپ.

تەرگەۋشى -  وعان نارازى بولعان 200-دەن اسا دەپۋتات ۆىبورگتەگى ۇندەۋگە قول قويدى. حالىقتى جاپپاي باعىنباۋعا، سالىق تولەمەۋگە، سولدات بەرمەۋگە شاقىردى. ونى «گراجدانسكوە نەپوۆينوۆەنيە» دەپ بۇركەمەلەپ قويدىڭىزدار. ال بۇل بۇلىككە باستاۋ ەدى. ىشىندە ءسىز دە بارسىز.. ااا، ايتپاقشى ەش سەبەپسىز تۇتقىنداپ قامادى دەيسىز. 1905- جىلى، جالپىرەسەيلىك زەمستۆولار مەن قالا قايراتكەرلەرى سەزىندەگى قازاق حالقىنىڭ ءجايى تۋرالى بايانداماڭىز شە؟ 1906- جىلى قازاق كونستيتۋتسيالى-دەموكراتيالىق پارتياسىن قۇرۋ تالابىڭىز شە؟ وسىلار ەش سەبەپكە جاتپاي ما؟

ءاليحان – جاتپايدى. جات-پاي-دى!!!

ء(اليحان اتىپ تۇرىپ ەسىككە بارىپ جۇلقىلاي تارتادى.)

-ادام ءوز ەلى، ءوز جەرىنىڭ مۇڭىن مۇڭداپ جوعىن جوقتاعانىنا كىنالى بولا المايدى.... ەگەر كىنالى دەپ تاپساڭدار وندا بۇل زورلىق.... بارشالارىڭا ءبىز «اعا» ۇلتپىز،... «قامقورشىمىز» دەگەننىڭ بارلىعى وتىرىك.... اعا ەشقاشان ءالسىز ىنىسىنە قورلىق كورسەتپەيدى..... بۇل، ىنىلەرىن تۇنشىقتىرىپ ءولتىرىپ..... سولاردىڭ نەسىبەسىن جەۋدى كوزدەگەن تويىمسىز.... مەشكەي،.... وزبىر.... وبىردىڭ ءىسى.

 (باسقا ەسىكتى تارتقىلايدى. بىرەسە انا ەسىكتى، بىرەسە مىنا ەسىكتى تارتقىلاپ ءجۇر. بارلىق ەسىك جابىق. كەلەسى ءبىر ەسىكتى تارتا بەرگەندە ول شالقاسىنان اشىلا ىشىنەن احمەت شىعا كەلەدى)

ءاليحان – احمەت؟! احمەت باۋىرىم! (قۇشاقتاي الادى)

ء بارى زايا احمەت. ەڭبەگىمىز ەش، تۇزىمىز سور. بيلىكتىڭ بەتى بەرى قارادى، ءىسى تۇزەلۋگە بەت الدى دەپ ەرتە قۋانىپپىز. بوركىمىزدى ەرتە اتىپپىز اسپانعا. وتىرىك!!! وتىرىك ءبارى. ءبارى كاززاپ. ءبارىنىڭ ويى ءبىر. ءبارىنىڭ ويلاعانى سول. تۇقىرتۋ، ەزۋ، جانشۋ، تالاۋ-تاپتاۋ. شاماسى كەلسە تۇك بولماعانداي جوق قىلۋ...

احمەت – سابىر الەكە، سابىر. ول باياعىدان بەلگىلى ەدى عوي

ءاليحان -  ءيا، ول بەلگىلى ەدى، ايدان انىق ەدى... دەسە دە بۇلارمەن ىمىرالاسۋعا، ءبىر مامىلەگە كەلۋگە بولادى دەپ ويلاپ ەم. سەنىپ ەم. ءبارىنىڭ كۇلى كوككە ۇشتى، كۇيرەدى. قايران ارماندار اي...شيرەك عاسىردا الەمنىڭ ماڭدايالدىسى بولۋعا مۇمكىندىك بار ەدى عوي. ارى كەتسە 25-اق جىل. بۇدان شىعار باسقا جول جوق پا سوندا؟!

احمەت – ىزدەنگەننىڭ تۇبىندە ءبىر سوقپاعى قالادى عوي. بار عوي ول جول، بار.

ءاليحان -  ءيا، بار...ونى بىلەم عوي... بىراق...وسى سەن قانشا رەت قامالدىڭ؟

احمەت – ەەە وسى كورگەنىمىز از دەيسىز بە...

ءاليحان – ول جولدى تاڭداساق، از بولا ما دەپ قورقام احمەت. مەن دۋماعا وتۋگە نەگە ىنتىق بولدىم، ا؟! سونىڭ ءوزىن لاۋازىمشىل، بيلىكقۇمار دەپ ايىپتادى مىنا جۇرت. ووو قۇدايىم-اي. مەن تاڭقالام احمەت. ات توبەلىندەي عانا ەستيار جۇرت بار. ساۋساقپەن-اق سانارلىق. سونىڭ ءوزى الاجاباق، الا-اۋىز. حە-حە-حە...نەگىزى بىزدە پارتيا قۇرىلسا، اعىلشىن پارلامەنتى جولدا قالاتىن شىعار.

احمەت- سەنىڭ ماسكەۋدەگى سوزىڭنەن كەيىن-اق ىزىڭە شام الىپ تۇسكەنىن بىلەم. پاۆلوداردان سەمەيگە جەتە المادىڭ عوي. ۇستادى، ايىپ جوق. قامادى نەگىز جوق. ەلدەگى جۇرتپەن بايلانىس بولماسىن دەپ، ەش ارىز شاعىمىڭا قاراماي ومبى تۇرمەسىنە جەتكىزدى، ماقساتتارى ەلدەن الاستاۋ. جەر اۋدارۋ ما، الدە تۇبەگەيلى قۇرتۋ ما، بىلمەدىك.

ءاليحان - سونىڭ ءبارى مىنا مەنىڭ باسىمنان ءوتتى، مەنىڭ! مەنىڭ ارىز-شاعىمىم، اتتى ادامدى اۋدارماق تۇگىلى تەپلوۆوز توقتاتاتىن كۇشى بار ەدى. رەسەي پرەمەر-ءمينيسترى گراف ۆيتتەدەن باستاپ، ىشكى-ىستەر، يۋستيتسيا مينيستىرلەرىنە تىكەلەي تەلەگرامما سالدىم، بوس جاتپادىم.

احمەت -  ءيا ءوز زاكوندارىندا وزدەرىن اداستىرار، ورىسشا ءتىل بىلەتىن مىنا سەنى سويتكەندە، وڭ-سولىن بىلمەگەن سورلى قازاقتىڭ كۇنى قانداي بولادى دەسەڭشى.

ءاليحان - ۆىبورششيك بولعانىم قاعاز جۇزىندە كەلمەگەندە ءاي مەنى دە بوساتپاس ەدى-اۋ. ال سايلاندىق. ەلدەگى پىش-پىشقا دا، تسارسكي شولاق بەلسەندىلەردىڭ قىت-قىتىنا دا قاراماي ءوتىپ-اق ەدىك. ءبىر كۇندە جۇمىس قىلدىرماي تاراتتى دا تاستادى. ءجاي تاراتسا ءبىر ءسارى، كوك جەلكەدەن ءبىر ءتۇيىپ، ماي قۇيرىققا ەكى تەپتى.

احمەت- «كتو ۆينوۆاتىن» بىلدىك، ەندى «چتو دەلات» الەكە؟

ءاليحان – مەنىڭ مىناعان انىق كوزىم جەتتى. بۇل بيلىك قۇرىماي، بۇل جۇيەدەن قۇتىلماي، قازاقتىڭ كوسەگەسى كوگەرمەيدى ەكەن. كەنەحاندى ەندى تۇسىنگەندەيمىن. بىراق بىزدە كەنەسارىداي كۇش جوق، كۇشتى قويشى ەڭ باستىسى رۋح جوق، سوندىقتان...

جاساۋىل – ءاليحان نۇرمۇحامەدوۆيچ بوكەيحانوۆ؟!

ءاليحان – ءيا.

جاساۋىل –  وسوبوە پريسۋتستۆيە سانكت-پەتەربۋرسكوي سۋدەبنوي پالاتى پريگوۆوريلو ۆاس پو دەلۋ و «ۆىبورگسكوم ۆوزۆاني» ك 3-مەسياتسام تيۋرمى. س دالنەيشەي سسىلكوي.

ءاليحان – ورىس وكىمەتىنىڭ وزگە سالاسى وسى سەندەر سەكىلدى جەدەل ءارى تىڭعىلىقتى جۇمىس ىستەسە عوي شىركىن. ەكى جىلدا ەۋروپانى «ەڭكەيتەر» ەدىڭدەر. باۋىرىممەن دۇرىستاپ قوشتاسۋىم كەرەك.

جاساۋىل – ۆاشە پراۆو گوسپودين.

ءاليحان – مىنە ۆىبورگتىڭ ناتيجەسى. ءتىپتى ءبىزدىڭ كادەتتەر فراكتسياسىنان ادام شىعىنى دا بار. ماعان قولدارى جەتتى، بالكىم ساعان دا  جەتەر. قاپى قالما. اگاراكي جەر اۋدارار بولسا سامارا ماڭىن تاڭدا. ارامىز الىس بولماسىن. سول جەردە جاڭاعى مۇمكىن دەگەن «جولدى»  تالقىلارمىز. اسىقپاي ەگجەي-تەگجەيلى سۇحباتتاسۋعا ۋاقىت بولار. دۇرىس باعىت بەرەر بولساق، تاۋ قوپارار جاستار ءوسىپ كەلەدى. ەندى ءبىر 10-15 جىلدا قازاق كوگىنە كۇن بوپ كوتەرىلەر ازاماتتار جەتىلۋدە. ساعان ءوتىنىش. جوق ءوتىنىش ەمەس، امانات! ايداۋعا كەتكەن بايتۇرسىن مەن باۋىرلارىنىڭ، تاس بۇعاۋدا جاتقان قالىڭ قارا قازاقتىڭ، ەلىم-جەرىم دەپ وتكەن ارۋاقتى ەرلەردىڭ اماناتى دەپ ۇق. جاستاردى جانىڭا جينا. ورىسشىل، بيلىكشىل بولماي تۇرعاندا كوگىرەگىنە وت سال. ۇستازسىڭ عوي احمەت، تاربيەلە، باعدار بەرىپ رۋحاني ۇستاز بول. مەنىڭ گازەت-جۋرنال تۋرالى ويىمدى دامىت، جولعا قوي. ەسەنقۇل مامانوۆ، ايتىلەۋدىڭ ءتاۋباسى، مىرزا ماديلەر كەز كەلگەن باستامانى قولداۋعا دايىن. شىعارار مالى مەن قاراجاتى بار. مەن دە قۇر جاتا قويماسپىن...

احمەت – اۋىر امانات ارتىڭىز-اۋ اقا. بىراق اۋىرتپالىقتىڭ كوبى سىزدە بولعاندىقتان، ارقالاۋعا دايىنمىن.

ءاليحان – حوش بول ارىسىم!

احمەت – حوش بول اقسۇڭقارىم. حوش ۇلت كوسەمى ءاليحان!

(جاساۋىل مەن ءاليحان كەتەدى. ەكىنشى جاساۋىل احمەتكە جاقىندايدى)

 جاساۋىل2 – بايتۋرسىنوۆ احمەت ءسىز بولاسىز با؟

احمەت – ءيا.

جاساۋىل2 – ۆى زادەرجيۆاەتەس زا كريتيكۋ تسارسكوي ادمينستراتسي، پروشۋ پوسلەدوۆات.

احمەت – كورمەگەن قۇقاي دەيمىسىڭ؟ ال، باستا!

شىمىلدىق.

2-ءشى ءبولىم.

1916 جىل

(ادايلار ورتاسىندا)

قازاق – وسى ۋاقىت بويى قايدا بولعان سوندا؟

قازاق 2 – پاتشانىڭ قۋعىنداۋىندا بولىپ جەر اۋدارىلعان ەكەن...

قازاق 3 – ءيا، 10-جىلداي سامار دەگەن قالادا ۇستالىپتى.

قازاق 2 – سوندا دا تىنىش جاتپاي كازيت شىعارىپتى. انا «قازاق» دەگەن كازيتتى وسى شىعارادى ەكەن عوي..

قازاق 3 – اۋەلى دەسەڭ اق پاتشانىڭ ءوزىن ساستىرىپ قاعاز جازىپتى.

قازاق – ساۋاپ بولعان ەكەن. ءاي يتتەر-اي ا، بۇلار قازاقتان شىققان حان كورسە ءبۇيى كورگەندەي بولاتىنى نەسى ا؟!

قازاق 2 – ايتپا دەيمىن. كەنەسارىدان كەيىن بۇلار دا تىنىشتالىپ قالعان ەدى. شىققان ەكەن عوي بىرەۋى...

قازاق 3 – ءاي، بۇنىڭ نىسپىسى بوكەيحانىپ دەيدى، ءوزىمىزدىڭ نۇرالى حان بوكەيىنىڭ ۇرپاعى ەمەس پە وسى؟...

قازاق – ە جوعااا، بۇل الگى اتى شۋلى باراق سۇلتاننان تارايتىن كورىنەدى.

قازاق 2, قازاق 3 – كوكجال باراق پا؟!

قازاق – ە جوعا، الگى شە (باس كەسكەندى قولمەن كورسەتەدى)

قازاقتار – اااا، انىق پا؟

قازاق – ەندى شە.

قازاق 3 – ءااا، ارقانىڭ تورەسى بولدى عوي وندا.

قازاق 2 – بۇنىڭ دا كورمەگەنى جوق بايعۇستىڭ. اباقتى، يتجەككەن، جەر-ءسىبىر ءبارىن كورىپتى. نە دەگەن جانى ءسىرى دەسەڭشى.

قازاق – ويپىرماي، ءوزى دە قايتپاس قايسار ەكەن-اۋ، ءا. سۋعا سالسا باتپايتىن، وتقا سالسا جانبايتىننىڭ ءوزى دەسەڭشى.

قازاقتار – تۇكىر ويباي، ءتىل كوز تيمەسىن، اسىل سۇيەك قوي قايتكەنمەن.

اقساقال – وۋ اعايىن! مىنا ارانى اشىلعان اق پاتشا بىزدەن سالدات الام  سوعىسقا دەپ دىكىڭدەپ وتىر، ءانناسسىL. سوعىس بولعاندا دا سوعىستىڭ قارا جۇمىسىنا. سوعان نارازى بولعان حالىق كوتەرىلەم دەپ جاتقان ءجايى بار. ول دۇرىس! قاشانعى ۇندەمەي وتىرا بەرەمىز. ء«ايت-ءشۇ، اتقا قون» دەسەك اتتانداعالى تۇرسىڭدار. بىراق... سول ء«ايت-ءشۇ، اتتان» دەگەندى ايتا الماي دىمىمىز قۇرىپ، اۋىزدىڭ بۋىلىپ تۇرعانى دا جاسىرىن ەمەس.

حالىق – نەدەن بۋىلادى ول؟

- سويلەيتىن رەت سىزدىكى عوي...

- نەدەن قورقاسىز..

- توسىلماڭىز اناسسىL

-  سىزدەر ءسوز ۇستاماعاندا كىم ۇستايدى؟!

اقساقال – «اتقا قون، اتتان» دەيتىن قۇزىرەتتى ماعان كىم بەرىپتى؟ شاريعات تالابى سويلەتپەي تۇر عوي الەۋمەت!... كارى قويدىڭ جاسىنداي عۇمىر قالعاندا، ماعان، اتقا قونعان ءار بوزداقتىڭ جانى مەن قانى عانا ەمەس، جەرگە تۇسكەن ءاربىر تال شاشىنا جاۋاپكەر بولۋ وڭاي ما؟ قالاي ارقالاپ كەتەم وندايدى؟ مايموڭكەگە سالىپ، ۇزىن ارقان كەڭ تۇساۋمەن سوزباقتاعانىمىز دا سول سەبەپ. اللادان جاسىرا الماعاندى سەندەردەن قالاي جاسىرامىن جاميعات. ەندى مىنە، ەل تىزگىنىن ءوز قولىنا الار، كەرەك بولسا «عازاۋاتىن» دا جارياعا جار سالار ازاماتىڭ كەلدى. ءسۇيىنشى اعايىن!!! اعايىڭعا مالىن اياماعان، ەلى ءۇشىن جانىن اياماعان، اسىلداردىڭ سىنىعى، تەكتى تۇقىم حانىڭ كەلدى ورتاعا. قولپاش-قوشەمەتىڭدى كورسەت تە، باس يە بولار حانىڭدى قارسى ال!

- حان كەلدى، حان كەلدى!

- ۋا اقسارباس، اۋ جاراتقان.

- مىڭ شۇكىر ساعان ءتاڭىرىم.

- حان كەلدى، حان كەلدى.

- ووو بوزداعىم-اي (قۋانىش پەن جوقتاۋ ارالاسقان شۋ)

ءاليحان – حالايىق! بۇلاي قۇرمەت كورسەتۋلەرىڭە لايىق ەڭبەگىم ءسىڭدى- دەپ، ماقتانا المايمىن. بۇرىن مۇنداي قۇرمەتپەن قارسى الىنىپ كورگەنىم جوق، سوندىقتان قۇرمەتتەرىڭە لايىق جاۋاپ بەرۋگە توسىرقاپ تۇرمىن.

اقساقال – تاقسىر، ءسىزدىڭ قادىر-قاسيەتىڭىزگە ىلايىق قۇرمەت كورسەتە الماي تۇرمىز با دەپ بىزدەر قىسىلىپ تۇرمىز. ءوز ەلىڭ، ءوز جەرىڭدە سالتانات قۇر دا بيلىگىڭدى جۇرگىز. يە بول مىنا جۇرتىڭا. 40 كىسىلىك اقىلىڭدى بەر.

ءاليحان – ۋا الەۋمەت، وندا قۇلاق سالىڭىزدار. مەنى باسشى دەپ، وزدەرىڭ قوسشى بولعاندارىڭ راس بولسا... ەڭ الدىمەن مىنانى ۋاعدالاسىپ الايىق...

1937

تەرگەۋشى – ءيا، نەنى ۋاعدالاستىڭىزدار؟....ايتقىڭىز كەلمەي مە؟ ءجارايدى ەركىڭىز ءبىلسىن. بۇعان جاۋاپ بەرمەسەڭىز دە بولادى.

ءاليحان – ادەتتە «انالاردىڭ» پروفيلاكتيكاسىنان كەيىن كەلۋشى ەدىڭىز...

تەرگەۋشى – نەگە كاسپي ماڭى؟ ءدال سول كەزدەرى قاتەلەسپەسەم كۇللى جەتىسۋ دۇرك كوتەرىلىپ الباندار قان مايدان اشىپ جاتتى بىلەم. الدە ادايلار قاۋىپتىرەك پە ەدى؟

ءاليحان – جوق. سوعىستا ەسەسى كەتىپ جاتقان يمپەريا جارالى قاسقىر سەكىلدى ەدى. ال جارالى جىرتقىش ەشكىمدى ايامايدى، ونى بىلەسىز. ونىڭ ۇستىنە ادايلار ورىس اۋىر اسكەرىنىڭ قولى جەتەتىن جەردە ەدى. كاسپي ماڭىنا مىنە سوندىقتان باردىق.

تەرگەۋشى – ەل بەكەر قىرىلماسىن دەدىڭىز عوي سولاي ما؟ ءيا قانداي كەلىسىمگە كەلدىڭىزدەر ول جەردە؟

ءاليحان – مەن قازاقتان سولدات الۋدى ءسال شەگەرە تۇرۋدى، ەڭ بولماعاندا كۇزگى جيىن تەرىمنەن كەيىنگە قالدىرسىن دەپ سۇراپ سان مارتە ءوتىنىش ءبىلدىردىم. ال ءوزىم جەر جەرلەرگە بارىپ كوتەرىلىس جاساماۋعا شاقىردىم. ءتۇسىندىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزدىم. ءتىپتى تىلداعى جۇمىستارعا جاستار بارسىن دەپ ۇگىت قىلدىم.

تەرگەۋشى – سەبەپ؟ جاستار باسقا ءومىردى كورسىن، بوتەن تىنىس تىرشىلىكپەن، قارۋ جاراقپەن، سوعىسپەن، ەڭ بولماعاندا سىرتتاي تانىسا بەرسىن، ول تاجىربيە جاقىن ارادا وزىمىزگە كەرەك بولادى دەپ پايىمدادىڭىز. دۇرىس پا؟ ءتىپتى سولارمەن بىرگە بولام دەپ ۋادە دە بەردىڭىز.

ءاليحان – ءبارىن بىلەدى ەكەنسىز مەنىڭ ۋادەمدە تۇرعانىمدى دا بىلەتىن شىعارسىز؟

تەرگەۋشى -  بىلەمىز. قازاق جاستارىن قازاق باسقارسىن دەپ داۋ شىعارعانىڭىزدى دا بىلەمىز. ولارعا «نەشە ءتۇرلى اقىل» بەرگەنىڭىزدى دە بىلەمىز. ءتىپتى تىلداعى جۇمىسقا اتتانعان ءاربىر قازاقپەن كەزدەسىپ شىققانىڭىزدى بىلەمىز. كوپە كورنەۋ ۇلتشىلدىق

ءاليحان – سوندا ءوز ۇلتىڭدى ءسۇيۋ كۇنا ما؟

تەرگەۋشى – ءيا. سەبەبى ءبىز ءبۇتىن ءبىر سوۆەت حالقىمىز...

ءاليحان – ءوز سوزىڭىزگە ءوزىڭىز سەنبەيسىز. وسى سوۆەت حالىقتارى، قانشاما جۇرت، وكتەم بولعان ورىسپەن تەڭ بە؟ ءبارىمىز ءبىر سوۆەت حالقى بولساق، وندا «سوۆەت» ءتىلىن ويلار تابايىق تا. جاڭا ءتىل بولسىن. نەگە ول مىسالى قازاق ءتىلى ەمەس؟ نەگە باشقۇرت، مولدوۆان، تاجىك ءتىلى ەمەس؟ نەگە ورىس ءتىلى بولۋ كەرەك؟ ءبىزدىڭ احمەتكە تاپسىرسىن، تۇركى تىلىمەن سلاۆياندى بۋدانداستىرسا دا بىردەڭە ويلاپ تابارىنا كۇمانىم جوق. بىراق ويتپەيدى بۇلار. نەگە؟! بۇنىڭ جاۋابىن ءسىز دە جاقسى بىلەسىز. بىراق ايتپايسىز. بۇل ورىس ۇسىنعان قۇلدىق قامىتتى كيۋ. سوسىن باس كوتەرمەس كوتەرەم بوپ اقىرى اۋىر تيگەن قامشىدان كۇندەردىڭ كۇنى ءولىپ جان تاپسىرۋ. تاريح بەدەرىنەن اتى ءوشۋ.

تەرگەۋشى – ۇلى لەنيننىڭ يدەياسىن ءسىز، ءسىز...

ءاليحان  - سۇراق جاۋاپتى جالعاستىرساق قايتەدى.

تەرگەۋشى – جالعاستىرايىق. تاااك... سامارا كەزەڭى... مىنانى سۇرادىم، مىنانى بىلدىك....ىحىى... كەرەنسكيمەن كەزدەسۋ... اتى شۋلى «رەچ» پەن «سلوۆو» گازەتتەرىمەن بايلانىس... «سيبيرسكيە ۆوپروسى»داعى ماقالالار... «جاڭا ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىك» رەداكتورلىق... ھم! تاندانىسىمدى جاسىرا المايمىن، ءوزىڭىز قۋعىندا ءجۇرىپ گازەت شىعارۋ، ەندى بۇل دەگەنىڭ...ءتىپتى ءسوزىم جوق. ا، مىنە. بۇل جەردەن مەندە سىزگە 2-اق سۇراعىم بار. ءبىرىنشىسى، يمپەراتورلىق كونۆوي كومانديرى كنياز ترۋبەتسكويمەن قانداي بايلانىسىڭىز بولدى، جانەە...جانە.. جوق. الدىمەن وسى سۇراققا جاۋاپ بەرسەڭىز. قىسقا ءارى نۇسقا.

ءاليحان – گريگوري يۆانوۆيچپەن ءبىزدى، دۋماداعى ەسكى دوسىم ميحايل كاراۋلوۆ تانىستىردى. تانىستىرۋ سەبەبى... مەن ميشاعا ياعني كاراۋلوۆقا، قازاق جەرىندەگى پاتشا جەندەتتەرىنىڭ شەكتەن شىعۋلارى، ولاردىڭ زاڭدى بەلدەن باسىپ قازاقتاردىڭ جەرلەرىن تارتىپ الىپ جاتقاندىعى تۋرالى ايتقان ەدىم. ءسوزىمىزدى قىنجىلىسپەن تىڭداعان ول، كنيازبەن تانىستىرۋ نيەتىن ايتتى. ونداعى ماقساتى، ءبىزدىڭ يمپەراتورعا تىكەلەي شاعىم تۇسىرۋىمىزگە سەپتەسكەنى ەدى.

تەرگەۋشى – تۇسىردىڭىزدەر، جانە ءتيىستى جاۋابىن الدىڭىزدار دا. جانە وسىنىڭ ءبارىن ءسىز، ساياسي سسىلكادا ءجۇرىپ اق تىندىردىڭىز، سولاي عوي؟ ءبىر سامارامەن شەكتەلمەگەن ەكەنسىز، پەتەربۋرگكە دە  جەتىپ پاتشانىڭ «بەزوبرازيە، ۆەرنۋت! نيكولاي-2» دەگەن رەزوليۋتسياسىن الدىڭىزدار، بىراق سول ىسكە استى ما؟ اسقان جوق. سەبەپ؟

ءاليحان – سەبەبى «شاش - ال دەسە، باس – الاتىندار» ءار كەزدە دە تابىلادى ەكەن. جوعارى جاققا سىلتەي سالا، تومەن جاقتا نەشە ءتۇرلى ارەكەت ورىن الا بەرەدى ەكەن. ءدال قازىرگىدەي...

تەرگەۋشى – ەكىنشى سۇراق. بۇل ەندى ەكستراۆاگانتنىيلاۋ سۇراق. «پوليارنايا زۆەزدا»، «ۆەليكي ۆوستوك نارودوۆ روسسي» تبب، بۇلاردىڭ ءبارى...

ءاليحان – ماسسوندار لوجاسى. بۇل تۋرالى نە ايتايىن؟

تەرگەۋشى – مۇمكىندىگىنشە ءبارىن. مۇشەسى بولدىڭىز با، بولساڭىز قاشاننان، نە ماقسات، قانداي مۇددەمەن؟... ستوپ! جاۋاپ بەرمەي اق قويىڭىز. ءسىز ودان دا مىناعان جاۋاپ بەرىڭىز. (سىبىرلاپ) پروتوكولدان تىس سۇراق. ايتىڭىزشى بىرەسە انا پارتيا، بىرەسە مىنا پارتيا، بىرەسە دەموكرات، بىرەسە «مەنششەۆيك»، ءتىپتى ماسسوندار. اقىر اياعى «بولششەۆيك». بۇل نە دەگەن تۇراقسىزدىق؟ الدە پرينتسيپسىزدىك پە؟

1917-1920جج

ۇكىمەت مۇشەسى سس – جوق، نەگە ۇستانىمدا ايني بەردىك، بىرەسە انا پارتيا، بىرەسە مىنا پارتيا، بىرەسە دەموكرات، بىرەسە «مەنششەۆيك»، ءتىپتى ءبىز ەستىمەگەن ۇيىمدار. اقىر اياعى «بولششەۆيك». بۇل نە دەگەن تۇراقسىزدىق؟ الدە پرينتسيپسىزدىك پە؟

ءاليحان – مەنىڭ ءار كەزدەردەگى ءارتۇرلى كوزقاراستارىم سىزدەرگە تۇراقسىزدىق، ءتىپتى پرينتسىپسىزدىك بولىپ كورىنسە كورىنەر، ال ءوزىم ءۇشىن جانە ۇلى مۇددە ءۇشىن ول ناعىز تاباندى تۇراقتىلىق پەن پرينتسىپتىلىك. مەن ۇلت مۇددەسى ءۇشىن پارتياعا كىردىم. اگاراكي ۇلت مۇددەسىنە كەرەعار كەلسە، شىقتىم. ءبىلىپ قويىڭىزدار، قاي پارتيا قازاق ءۇشىن ءجايلى جاعداي جاسايمىن دەسە، مەن سونىڭ قاتارىنان تابىلدىم. ەگەر ۇلت مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىن ۇستانىمى مەن باعىتى بولسا، الاش جۇرتى  ماقساتتارىمەن  ۇندەسسە مەن ءتىپتى سايتاننىڭ ساپالاعىمەن مامىلەگە كەلىپ قول ۇستاسار ەم.

ۇكىمەت مۇشەسى سس – 100-جىل قۇزعىن بولعانشا، از كۇن سۇڭقار بولعان ارتىق دەگەن ۇستانىمىڭىز شە؟

ءاليحان – جەكە باس ماسەلەسىندە ودان اينىمايمىن. بىراق جەكە پوزيتسيام ۇلى مۇددەگە كەراعار كەلسە ونى تارك ەتەم. ياعني ۇلت ءۇشىن، 100-جىل تۇرماق ماڭگى باقي  قۇزعىن بولىپ، بيت تەرىپ كەتۋگە بارمىن. جانە ارقايسسىڭىزدان وسىنى تالاپ ەتەم. مىنا جەردە سول ورنىقپاي ( باسىن نۇقىپ كورسەتەدى) ەشتەڭە دە بولمايدى. مەنىڭ ساياسي كوزقاراسىم مەن ۇستانىمىمدى ايقىنداپ بولساق ءماجىلىستى جالعاستىرايىق....ءيا، اۆتونوميا ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيدى. بۇل سالادا بارىنشا  مايدان قىل سۋىرعانداي ارەكەت كەرەك. ەرتەڭگى اۆتونوميا مەن ودان ارعى دەربەستىكتى ويلاعاننان جەر ماسەلەسىن بىرجاقتى قىلىپ نۇكتەسىن قويالىق. مەنىڭ ايتارىم ەگەر ءبىزدىڭ قازاق جەردى مەنشىكتى قىلىپ السا، باشقۇرتشا كورشى مۇجىققا ساتىپ، ءبىراز جىلدا سىپىرىلىپ جالاڭاش قالادى. بۇل ايداي انىق. الدىڭعى دالەلدەرىم كوڭىلدەرىڭنەن شىقسا، داۋىس بەرەيىك. مەن ساتىلۋعا دا،  جالعا بەرىلۋگە دە قارسىمىن. كىم قارسى ەمەس قولىن كوتەرسىن... (ەشكىم كوتەرمەيدى) كىم قارسى؟... بارەكەلدى. كەلەسى ماسەلە. جاھانشا؟!

جاھانشا – كۇن تارتىبىندە ۇلتتىق اسكەر جاساقتاۋ، ونىڭ قاراجاتى مەن قۇرىلۋ جولى تۋرالى ءسوز.مىنە مىناۋمەن تانىسىپ شىعىڭىزدار، ەرتەڭگى سەگىزدە ۇسىنىس پەن پىكىرلەرىڭىزدى بىلدىرەسىزدەر، سوسىن...

ءاليحان ( جان جاعىنا ءبىر كوز جۇگىرتىپ الىپ اقىرىن سىبىرمەن) ازىرشە ۇلتتىق دەگەن سوزگە كوپ اۋەس بولمايىق. ءۇي سىرتىندا كىسى بار. مي-لي-تسيا. سوناۋ كەزدەرى ءبىرىنشى دۋماعا سايلانعانىمدا، قازاقتاردى اسكەري مىندەتتەۋ تۋرالى جارعى دايىنداپ اپارعانىمدى ءبىرىڭ بىلەرسىڭ، ءبىرىڭ بىلمەسسىزدەر. بىراق ول ىسكە اسپادى. ەندى زور مۇمكىندىك بار. ايتىڭدارشى، ورىس مۇجىعىمەن قىر قازاعى تەڭ بە؟ البەتتە تەڭ ەمەس. «شىركىن ورىس مۇجىعىنداي پراۆوعا يە بولسامشى دەيدى قازاق. ال ەندى ورىس مۇجىعى، قارۋ اسىنعان كازاكپەن تەڭ بە؟ مىنە ماسەلە قايدا. قازاق ءولىپ كەتسە دە  مۇجىق بولا المايدى، ويتكەنى ول ورىس. ال كازاك بولا الادى. ول ءۇشىن اسكەر ءىسىن مەڭگەرىپ مىندەتىن وتەسە كوپ نارسەگە قولى جەتىپ، دارەجە جاعىنان دا بيىك بولادى. وعان قوسا ەرتەڭ ەل بولامىز دەسەك، ەلدىگىمىزدى ساقتار اسكەر... ياعني ميليتسيا شۇعىل كەرەك. ەرتەڭ پىكىرلەسكەنەن كەيىن داۋىسقا سالامىز. كەلەسى ماسەلە؟

جاھانشا – قوقاند اۆتونومياسى. مۇستافا شوقاەۆ.

ءاليحان –  ەگەر قارسى بولماساڭىزدار مۇستافانىڭ سوزىمەن الدىمەن ءوزىم تانىسىپ شىقسام.

ۇكىمەت مۇشەسىسس -  نەگە؟ قازىر دايىن بولسا نەگە وقىمايدى. نەلىكتەن الدىمەن ءسىزدىڭ تانىسۋىڭىز كەرەك. بۇل تاعى....

ءاليحان – مىرزالار، بالكىم كىشكەنە ءۇزىلىس جاسارمىز؟

ءبارى – قارسى ەمەسپىز.  

 - ءيا ءبىر بەل جازىپ الايىق.                                                                               

-  تۇرايىق كىشكەنە، ايتپەسە تاڭعى التىدان وتىرمىز..

ءاليحان – سادۋاقاس، ءبىر ساتكە بىلاي ءجۇرشى...

ء(بارى تىنىستاپ تۇر، ءبىر ەكەۋى شىلىم شەگىپ، ءبىر ەكەۋى شاقشالارىمەن بولىسۋدە. جاستار كەرىلىپ سوزىلىپ ءجۇر. ارت جاقتا ءاليحاننىڭ داۋىس كوتەرىپ زىلدەنگەنى ەمىس-ەمىس ەستىلىپ قالادى)

ءاليحان – جالعاستىرامىز!... تالاس دۇنيە عۇمىر سيپاتى، تالاس تارتىس جوق بولسا عۇمىر اباقتى بولار ەدى. كەلەسى ماسەلە...

جاھانشا – مال، ەگىن شارۋاشىلىعى. ىشكى ەكونوميكالىق ماسەلەلەر. دوكلادچيك بوكەيحان. ا. ن.

ءاليحان ء–بىز قاي باعىتتا ەلدى دامىتۋ كەرەك دەپ تالاسقا تۇستىك. زاۆود – فابريكا، تەمىر جول سالۋ، تەحنيكانى يگەرىپ عىلىممەن اينالىسۋ كەرەك ەمەس دەمەيمىن، بىراق ەڭ الدىمەن قولدان كەلەر شارۋانى دوڭگەلەتۋ كەرەك. ال قازاقتىڭ قولىنان نە كەلەدى؟ البەتتە مال باعۋ. بۇنى دۇرىس ءتۇسىنىپ نامىس كورمەڭىزدەر. ەۋروپانىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلدەرى ەش نامىستانباي-اق وسى مالمەن كۇنەلتىپ وتىر. ءجاي كۇنەلتىپ وتىرعان جوق، ەلىن العا سۇيرەپ وتىر. قازاقتىڭ جەرى - مالدىڭ كىندىگى. الايدا كەڭ بايتاق جەر مەن ءتورت تۇلىكتىڭ قادىرىن ءبىز بىلمەي وتىرمىز. مەن ىرگەلى ءبىراز ەلدى زەرتتەپ كورىپ مىنا توقتامعا كەلدىم. مىسالى بىزدە سيىر ەتى 10 پۇت 21 قاداق، ال گەرمانيادا 17-18 پۇت. مىنە، مادەنيەت بويى بيىك الاساسى كورىنىپ تۇر. كوپ جەردە وتىرىپ مال دا اسىراي المادى دەگەن وسى بولادى. قازاقتا 1000 ادامعا 1750 سيىردان كەلەدى. بۇل ورىستاعى مىڭ ادامعا كەلەتىن سيىردان 5,5 ەسە، ەۋروپاداعى مىڭ ادامعا كەلەتىن سيىردان 28 ەسە ارتىق. قازاق جۇرگەن بارلىق 240 ميلليون دەسياتينا جەردى، مۇنىڭ ىشىندە مۇجىق العان جەر دە بار، وسىنى ميلليون قازاققا بولسەڭ 240 دەسياتينا بولادى. بۇل جەر مۇجىق سىباعاسىنان 15-16 ەسە كوپ. جەرىمىز 16 ەسە، سيىرىمىز 28 ەسە ارتىق، ال ءحالىمىز مۇشكىل. ەۋروپاداعى كىشكەنە مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى دانيا. جەرى 49 مىڭ 83 شارشى كيلومەتر. ادامى 2,5 ميلليون. جەرى قازاقتىڭ ءبىر ويازىنىڭ جەرىنەن از، ادامى –ورتاشا ەكى وبلىستىڭ ەلىندەي... جالپى ەلىنىڭ بىلىمدىلىگىنەن، كاپەراتيپكە سۇيەنىپ ءىس قىلعاندىعىنان بايلىق كۇيەدەي جاعىپ وتىر ولارعا....1899 جىلدىڭ باسىندا 1273 كاپەراتيبى بولىپتى، 1 كاپەراتيپكە 500 بۇزاۋلى سيىردان كەلگەن. ولاردان سارىماي، ىرىمشىك ىستەيتىن، 4 سومنان باستاپ 20 سومعا دەيىن تۇرارلىق زاتتارى بار.... بۇكىل ەۋروپانى بىلاي قويىپ رەسەي اسىرىپ وتىر تاۋارىن....كاپەراتيپ بولماسا مۇنداي زور ءىس 2-3 سيىرلى شارۋا قولىنان كەلە مە؟ سوندىقتان ءبىزدىڭ قازاققا قازىرگى كەزدە بالاسىن وقىتاتىن مەكتەپتەن، جەرىن گۇلدەتەتىن سۋدان كەيىن كەرەگى، ەلگە قىزمەت قىلاتىن، ماي الاتىن، ءجۇن جۋاتىن، تەرى يلەيتىن، ەت ساتاتىن، مال ءوسىرىپ ەگىن سالاتىن كاپەراتيپ كەرەك. ءبىزدى ايتپاعاندا مىنا ورىس مۇجىعىنان دانيا شارۋاسى 20 ەسە باي. رەسەي مۇجىعى ولاق ەگىنشى، دانيا مۇجىعى شەبەر مالشى كەلەدى. ورىستا ءبىلىم مەن عىلىم بار ەكەنى راس، بىراق ول كوشتەن قالعان. سالىستىرمالى ايتقاندا ول باستاۋىش ءبىلىم ىسپەتتى. ال قازاققا ءدال قازىر كەرەگى جوعارى ءبىلىم، ياعني ۋنيۆەرسيتەت. سوندىقتان مويىندى ورىستان ءارى، ەۋروپاعا سوزۋ ءلازىم. مەيدزي رەۆوليۋتسياسىن كىم بىلەدى؟ ء(بىر ەكى ادام اقىرىن شىعىپ كەتەد) مىنا بىزگە الپاۋىت كورىنگەن رەسەي، اسكەر سانى 6-ەسە ارتىق بولا تۇرا الاقانداي جاپون ەلىنەن تاس تالقان بولىپ جەڭىلىپ «پورتسمۋت كەلىسىمىنە» قول قويۋعا ءماجبۇر بولدى. قانداي شىعىنمەن؟ ءساحاليننىڭ وڭتۇستىك بولىگىنەن ايىرىلدى، لياودۋن جارتى ارالى مەن وڭتۇستىك-مانچجۋريا شويىن جولى ارەنداسىنان تاعى ايىرىلدى. ال سول جاپونىڭ ونداي كۇش-قايراتقا قالاي جەتتى؟ كۇنى كەشە عانا توقىراۋدا وتىرعان ەل ەدى. 1868 جىلى مەيدزي ءىسى باستالىپ باس-اياعى 21 جىل ىشىندە قازىرگى الەۋەتكە جەتتى. مەنىڭ ۇلكەن ارمانىم ءدال سول رەفورمانى قازاق دالاسىندا ىسكە اسىرۋ. 25 جىلدا تۇسىمىزدە كورمەگەن جەتىستىككە جەتە الامىز. ول بەك مۇمكىن ءىس. ءدىن مەنەن ءدىلدى ۇمىتپاي ۇلتتىق ناقىشقا كەلتىرىپ ءىس جۇرگىزەر ەدىك. تەك ءبىز بودانبىز، بىراق ازىرشە...  (جان جاعىنا قاراسى ادام كورىنبەيدى. بىرتىندەپ ءبارى شىعىپ كەتىپ قالعان)

ءاليحان – .....ازىرشە... (احمەت كەلەدى، ءاليحاندى جۇباتقانداي بولىپ، قۇشاقتاپ ارقاسىنان قاعادى، ەكەۋى تىزە بۇگەدى) ....ءبىرىڭدى قازاق ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس...

احمەت –  تۇسىنە قاراپ، ىشىنەن تۇڭىلمە! كۇشىنە قاراپ، ىسىنەن تۇڭىلمە... سابىر ەت,  «جۇماققا بارعىم اق كەلەدى بىراق كۇنالارىم جىبەرمەيدى» دەۋشى مە ەدى مىنا ورىستا... قازاققا جۇماقتى ءبىر كۇندە ورناتقىمىز اق كەلەدى، بىراق....

ءاليحان – كەلەدى قولدان. كەيبىر ماسەلە، اسىرەسە ۇلتقا بايلانىستى ىستەر كوپشىلىك تالقىسىنا شىقپاۋى كەرەك. سونى تۇسىنبەيدى كوبى. مەن «ا» دەسەم ول «ب» دەيدى، بىلاي ايتسام بىلاي تارتادى. اقىرى،  -ماسانىڭ سيگەنىن كورىپ پە ەدىڭ دەدىم،  «جوق»- دەيدى، مىنە ساياسات دەگەنىڭ سول دەدىم.

احمەت – حا- حا –حا... سويتسەڭ نە دەيدى؟

ءاليحان – سەن ۇلت كوسەمى بولا المايسىڭ، قاتىنىڭ ورىس دەيدى. مەن نە دەيمىن، ول نە دەيدى؟ مەنى ۇلت كوسەمى قىلىڭدار دەپپىن بە؟ جالپى كىم ايتىپ ءجۇر ولاي؟ قىزىق .... ءھام قورقىنىشتى....سەن دە سول قوساقتىڭ ىشىندەسىڭ احمەتجان، كۇلمە...ال سەن ايتشى ماعان، سەن نەگە ورىستان الدىڭ؟

احمەت – ساعان ەلىكتەدىم ەمەس پە. الدىڭعى اربا ءوزىڭ بوپ تۇرسىڭ عوي ەندى، حە حە

ءاليحان – جاۋابىنىڭ ءتۇرىن. ءوزىڭ بىلەسىڭ مەن وتە كەش ۇيلەندىم. مەن قۇرالپى ايەلدەر اجە بولا باستاعاندا مەن جالعىز ەدىم. ەلدە تۇرمىس قۇرماعان قىزداردىڭ ەڭ ەرەسەگى 16دا، ال مەن 30دىڭ مول ىشىندەمىن. نە بالاڭمەن جاستى ءوسپىرىم الاسىڭ، نە جەسىر قالعان كەلىنشەك، ەكىنىڭ ءبىرى. سوسىن كۇيەۋ كادە باستالادى. ارعىننان الساڭ ارعىن تارتادى، كەرەي وزىنە، قالىڭ نايمان وزىنە. ابىلايشا ءار رۋدان ءبىر قاتىن الىپ ءبارىن قارىق قىلۋ كەرەك، نەمەسە ەڭ تىنىشى ورىستان الىپ ءبارىنىڭ اۋزىنا قاقپاق قويۋ. وسى ەكىنشىسى بۇيىردى عوي... اۋ اقىر اياعى سەزىم، ۇناتۋ دەگەن بار ەمەس پە، شاريعاتقا قايشى كەلمەيدى. بۇيىرسا كاليماسىن ايتار. ال ايەل بولسام وندا اڭگىمە باسقا. ءىرىڭى اققان تاز بولسا دا قازاقتان كەتپەس ەدىم حى-حى.... احمەت، مەن قورقامىن.

احمەت – نەدەن؟

ءاليحان – بىلمەيمىن... ءبىزدىڭ جۇرت تالاي زوبالاڭنان امان وتكەن جانى ءسىرى جۇرت. سوناۋ «اقتابان-شۇبىرىندىدان» باستاساڭ ەسەپسىز قيىندىق كورگەن ەكەن. بىراق سول زۇلماتتاردان قالاي امان شىقتىق، قالاي وسى كۇنگە جەتتىك؟ ەشكىم ونى ەسەپكە الىپ جاتقان جوق. قازاقتى تالاي الاساپىران مەن اشتىقتان امان الىپ قالعان ول مىرزالىق! بىزگە، ياعني قازاققا عانا ءتان جومارتتىق. ول قاسيەتتىڭ «وشاعىن» ساقتاپ وتىرعان ءبىزدىڭ دالا مىرزالارى مەن بايلارى. كەدەي جومارت بولسا دا ەشتەڭە ءبولىپ بەرە المايدى. مىنە سوندىقتان ءبىزدىڭ بايلارعا دەگەن كوزعاراستى وزگەرتۋگە جانىن سالىپ جاتقان مىنا وكىمەتتىڭ ءبىر ەسەبى ىشىندە. ەگەر «بىردەڭەنى» ءبىلىپ ىستەپ وتىرعان بولسا، وندا مۇنىڭ اقىرى وتە جامان بولادى. مىنە سودان قورقام.  

احمەت –  باقا مەن سارىشاياننىڭ وقيعاسىن بىلەسىڭ بە؟... ءبىر باقا سارىشاياندى ءوز ۇستىنە مىڭگىزىپ سۋدان وتكىزبەككە كەلىسپتى، بىراق الدىمەن سارىشاياننان شاقپايمىن دەگەن ۋادەسىن الادى. سونىمەن ۇستىنە مىڭگىزىپ اپ ءدال وزەننىڭ ورتاسىنا كەلگەندە سارىشايان ونى شاعىپ الىپتى. باقانىڭ «نەگە شاقتىڭ؟، ەندى ەكەۋمىزدە ولەمىز عوي» دەگەنىنە سارىشايان «قايتەم ەندى مەن وسىنداي وپاسىزبىن ءوز تابيعاتىما قالاي قارسى تۇرايىن» دەگەن ەكەن. قايتەسىڭ ەندى ءبارى وپاسىز، ۇلىعىڭ دا كىشىگىڭ دە. كەيدە جۇرتتىڭ ءوزى وپاسىز بوپ كورىنەدى ماعان. مەن ءتىپتى نەدەن قورقاتىنىمدى دا بىلمەيمىن، «ولاردىڭ» ەل-جۇرتقا كورسەتىپ وتىرعان وسىنشاما شەكتەن شىققان قاسىرەتتەرىنەن بە، الدە ەل-جۇرتتىڭ سول ناۋبەتتى ادەتتەگى جاعداي رەتىندە قابىلداپ كوز جۇما قاراعانىنان با؟ كورەسىڭدى كورمەي كورگە كىرمەيسىڭ دەگەن بار. بۇل دا ءبىر اللانىڭ سىناعى عوي.  مۇمكىن ءسال دامىل تابۋ كەرەك شىعار، بالكىم....

ءاليحان – ەلگە بارماعالى كوپ بولدى، كارى شەشەمە امانداسىپ 1-2 اپتا اۋناپ قۋناپ قايتام عوي دەيم. ءيا ەرتەڭ اتتانام.... باقاڭ اقىماق ەكەن، ال ءبىز سول باقامىز اۋ شاماسى

جاز بولسا جارقىراعان كولدىڭ بەتى وۋ

كوگەرىپ كورىنەدى ياپىر-اي الىس شەتى ەەي

دىرىلدەپ تولقىن باسقان ءمولدىر سۋىن اي

شايقايدى جاس بالاداي ياپىر اي جەلدىڭ لەبى اي...

توقىراۋىن

اناسى – بۇگىن ءبىر ءتۇس كوردىم. اق شاڭقانداي التى قاناتتى اق ۇيدە جاتىر ەكەنمىن. شاڭىراقتان اسپان كورىنەدى. اسپاننىڭ ءتۇسى قۇداي سالماسىن قىپ-قىزىل ەكەن دەيمىن. ءدال ءبىر قان سەكىلدى. سول اسپاندى ايعىزداپ ءارى بەرى بىردەڭە ءجۇر ەكەن. باسىمدى كوتەرىپ انىقتاپ قاراسام، جاڭاعىم قۇس بولىپ شىقتى. قۇس بولعاندا دا قۇس تورەسى اقسۇڭقار ەكەن. سول اقسۇڭقار بىرتە بىرتە جاقىنداي بەرەدى، ىشكە كىرگىسى كەلەتىن سىڭايلى. اعىزىپ اعىزىپ كەلەدى دە تۇڭلىككە جاقىنداعاندا شالت بۇرىلىپ زۋ ەتە قالادى. زۋ ەتە قالادى دا قايتادان قاندى اسپانعا قيالاي تارتادى. سودان قايتادان تومەڭگە قۇلديلايدى. ول جارىقتىق جاقىنداعان سايىن مەنىڭ كوكىرەك تۇسىم ەزىلگەندەي بولادى. كەۋدەم قىسىلىپ، جۇرەگىم اتقاقتايدى. ءبىر كەزدە تاۋەكەلگە بەل بۋدى ما بىلمەيمىن، جاڭاعى اقسۇڭقار تاعى دا ءوزىن تاستاپ كەپ جىبەردى. بۇل جولى كىرەتىن سىڭايلى. ەكپىنى كۇشتى. اتقان وقتاي بوپ اعىپ كەلەدى. مىنە شاڭىراققا جاقىنداپ قالدى. ەندى سونىڭ اراسىنان سوعىلماي مەرتىكپەي وتسە بولدى مەنىڭ، كەۋدەمە قادالايىن دەپ تۇر. جاسقانعاننان كوزىمدى جۇما  بەردىم. بىردەڭە سارت ەتە قالدى. كوزىمدى اشىپ قالسام شاڭىراق دەگەنىم تورعا اينالىپتى، سونىڭ ىشىندە قاناتى قايىرىلىپ، تىپىر-تىپىر ەتىپ اقسۇڭقار كەتىپ بارادى. ال تور بولعان شاڭىراق قۇستى جانجاقتان قىمتاي قويىپ تۋۋ بيىككە، قان-قىزىل اسپانعا كوتەرىپ بارادى. شاڭىراعىنان ايىرىلعان سوڭ ۋىقتار تۇرا ما؟ ءبارى ساۋ ەتىپ ىشكە قۇلاپ ءتۇستى. سونىڭ ءبىرى ماڭدايما ءتيىپ جىلىمشى بىردەڭە اقتى. قاپ، «باسىمدى جارىپ الدىم اۋ»- دەپ قولىممەن شەكەمەمدى سۇرتسەم، جىلىمشى دەگەنىم قان ەمەس ءسۇت ەكەن، بۇل قايداعى ءسۇت دەسەم، باعانا كوكىرەگىم ەزىلىپ جاتقانداي بولعاندا تاس ەمشەگىم ءيىپ ءسۇت اتقىلاپ قويا بەرگەن ەكەن. ومىراۋىم مالمانداي. بايعۇس قۇسقا بۇيىرماعانى اي دەپ اسپانعا كوز تىكسەم اقسۇڭقاردىڭ ءبىر تال قاۋىرسىنى قۇلاپ كەلەدى ەكەن. جەرگە تۇسىرمەي قاعىپ الايىن دەپ قارمانعانىمدا ويانىپ-اق كەتكەنىم. اق-تەر، كوك-تەرگە تۇسكەن ەكەنمىن. ءبىر قىزىعى كوكىرەگىمدە شىنىمەن دە ءبىر قاۋىرسىن جاتىر. وڭىمدە! مىنە ول. اتام قازاق ءتۇس تۇلكىنىڭ بوعى دەيدى، دەي تۇرا ءتۇسىڭدى قالاي جورىساڭ سولاي قاتىپ قالادى دەيدى. وسى ءتۇستى وزىڭە جورىتايىن دەپ ادەيى ات جىبەرىپ الدىرتقان ءجايىم بار. ايىپ كورمەسسىڭ زامانداس.

قاريا – ەش ايىبى حانىم. ءبىر پايدام تيسە قانەكي. جالپى ءبىز ءتۇستى ۇشكە بولەمىز. ءبىرىن ءيللاھي نەمەسە راحماني ءتۇس دەسەك، ەكىنشىسىن شايتاني ءتۇس، ال ءۇشىنشىسىن كۇندىزگى كورگەن، ەسكە تۇسكەن جاعدايتتارعا قۇرىلعان ماڭىزسىز ءتۇس دەيمىز. سىزدىكى ين شا اللاھ بارلىق جاعىنان ءيللاھي تۇسكە كەلەدى.... قان تۇستەس اسپان.... نەگىزى قان كورگەن ادام ول تۋىسىن، نە جاقىن جۇراعاتىن كورەدى. ال باسىن اينالا قۇس ۇشسا ول باقىتتىڭ بەلگىسى. قۇستىڭ ۇيگە كىرە الماۋى، قانداسىڭنىڭ جەتە الماۋى....بىراق شاڭىراق سىزدىكى بولعاندىقتان وتاۋعا ءتۇسۋىن بىلدىرسە كەرەك. ۋىقتاردىڭ قۇلاۋى، ساعىنىش بولعان اي مەن كۇننىڭ ءبىتۋى. ماڭدايعا ءتيىپ قاناۋى ءوز قانىڭنان بولعان تۋىسىڭ، ال ءسۇت كورۋ ارمانىڭا جەتۋ. بۇل جورىعانىم ەمەس. بۇل ادام تۇسىندە نە كورسە سونى بىلدىرەتىندەرى. جولاۋشى توسىپ وتىر ما ەدىڭىز؟

اناسى – جوق، تەك ءاليحانىمدى كورمەگەلى جىلدىڭ ءجۇزى بولىپ ەدى. بىراق ول كەلەرىندە مىندەتتى تۇردە حابار بەرەتىن. ادەتىنە بەرىك ەدى....

قاريا – وندا سول....

داۋىس – اپااا! ءسۇيىنشى، الاعام كەلەدى، ءسۇيىنشىىىى....

(اناسى ءۇش ۇمتىلىپ تۇرا الماي قالادى)

اناسى – اقسارباس! ووو اللا جار بولا كور، اقسارباس، اقسارباس.....

بوزبالا – اپا! ءاليحان اعامدى اسكەريلەر الىپ كەتىپ بارادى. اۋىلعا جەتكىزبەي ۇستاپتى.

اناسى – نە دەيدى؟! اكەل اتتى!......ءاليحاااان، ءاليحااان، ۇلىم.... توقتاڭدار!

قاريا – ەەە دۇنيە-اي ... ءوزىن ءوزى جورىعان تۇسكە نە ايتاسىڭ....

ء(اليحااان دەپ زارلاعان انا داۋىسى ات دۇبىرىمەن قوسا ەستىلەدى. ساحنا بوس)

سولدات – ستوي ستارۋحا نە پولوجەنو، سترەليات بۋدۋ! ستويات!!!

ءاليحان – اپا جاقىنداما. بۇلار دا ەس بار دەيمىسىز؟.... مەن قىزمەتتەرىڭە كەدىرگى كەلتىرمەي ىلەستىم. ەندى اناممەن قوشتاسۋعا سەندەر كەدەرگى ەتپەسسىڭدەر،... سولاي ما؟!

ءۇش سولدات بىردەي (اربالىپ قالعانداي) – تاك توچنو!!!

ء(اليحان اناسىنىڭ الدىنا بارىپ تىزەرلەي قولىن الىپ سۇيەدى)

اناسى – تۇر بالام! ايىبىڭ نە؟

ءاليحان – ايىبىم ەل بولام دەگەنىم اپا. التى الاشتىڭ ارۋاعىن كوتەرىپ، وردا قۇردىم. استاناسىن بەكىتتىم. ەلدىڭ حان بالاسىنداعى حاقىسىن بەرۋ ەدى تىلەگىم.

اناسى – وندا الدىڭنان جارىلقاسىن. اللانىڭ الدىندا تازا بولساڭ، ەشتەڭەگە قارايلاما. كەبەنەك بولسىن كيگەنىڭ.

ءاليحان – قولىڭا ءبىر جىلى سۋ قۇيىپ بەرە الماي كەتىپ بارام اپا. مەنى قويشى سەن ماۋقىڭدى باسا الماي قالدىڭ-اۋ. قىزمەت، تىرلىك دەپ ءجۇرىپ وزىڭە لايىقتى كوڭىل دە بولىنبەپتى عوي . سوعان وكىنەم.... الاي - بۇلاي بوپ كەتسەڭ، توپىراق تا سالا المايمىن اۋ دەپ قورقام اپااا....

اناسى – بوساما! مىنا شىرىندىلەرگە كورسەتپە كوز جاسىڭدى. كەشتىم! اق ءسۇتىمدى اقتادىڭ دەپ باتامدى بەرەم. ەكى دۇنيەدە ريزامىن ساعان. بىزگە الاڭ بولماي اتتان. ەل ىشىندەمىز عوي، قۇدايدىڭ باسقا سالعانىن كورەرمىز. بار!

ءاليحان – راحمەت.....

1931-1933

ء(بىر ءوشىپ ءبىر جانعان جۇيكەنى السىرەتەر جارىق. تەمىر ەسىكتەردىڭ سالدىر گۇلدىر اشىلىپ جابىلعانى. تەپكى مەن سوعۋدان قينالعان داۋىستار. ىڭىرسۋ. ايعاي شۋ الاساپىران. ءبىر كەزدە ءاليحان باسىن جۇلقا كوتەرىپ الادى. وسى ساتتە ءبارى تىم تىرىس بولىپ تىنادى.)

داۋىستار –  قۇداي ءۇشىن... ءبىر ءتىلىم نان بەرىڭىزدەرشى... (ەسىك قاعادى)

ءاليحان – (تەلەگرامما وقيدى) گولوششەكين ف. ي. باسقارۋعا بارادى....ء(بىر بالەنى سەزگەندەي بولادى)

داۋىستار - ...مىنالار قايدان شىققان بالەلەر؟.... قۋىپ تاستاڭدار ارمەن...

ءاليحان – (تەلەگرامما وقيدى) جەتىسۋ مەن قىزىلوردا ماڭى جاپپاي......(جانى شىعىپ كەتە جازدايدى)

داۋىستار – قۇداي اۋ ەڭ بولماسا مىنا بالا ءۇشىن بىردەڭە بەرىڭدەرشى، اياقتارىڭا جىعىلايىن....(ەسكتى دابىرلاتىپ كوبىرەك قاعادى)

ءاليحان – (تەلەگرامما وقيدى) ارقاداعى قازاقتار بوسىپ كەتكەن، ادام شىعىنى ءجۇز مىڭداپ......سانالادى؟!؟! (الاسۇرادى)

 داۋىستار – جاندارىم-اۋ قۇلدارىڭ بولايىن، ولتىرمەسەڭدەر بىردەڭە بەرىڭدەرشى (ەسىكتى توپساسىنان شىعارارداي تەپكىلەيدى. ۇزاق سوققىلايدى)

ءاليحان – ءاي! قايسسىڭ بارسىڭ؟ كىم بار؟ كىم بار مۇنداااا؟ اشىڭدار! يتتەر! ايۋاندار! جۇرتىم وۋ ەندى قايتەيىن؟ نە ىستەيىن ەندى؟ اشىڭدارشى، التىندارىم اشىڭدارشى، مەن ستالينمەن كەزدەسۋىم كەرەك... كەتكەن كەگى بولسا مەنى-اق ءولتىرسىن، ءبارىن قويايىن، كوز كورمەس قۇلاق ەستىمەسكە كەتەيىن، قارامدى باتىرايىن، ەلگە تيمەسىنشى، جۇرتتى قىرماسىنشى، قىرماسىنشى ەلدىىىىىى....اااااااا......اااااااااا.......ىممممم (جىندانا ءبارىن قيراتادى)

(ەكى-ءۇش سولدات جۇگىرىپ كىرىپ، باس سالىپ قولىن قايىرىپ ۇستايدى. بىرەۋسى قالتاسىنان حات الىپ شىعىپ ءاليحاننىڭ كوز الدىنا اكەلەدى.)

سولدات – ءما، وقى. دۇرىستاپ، داۋىستاپ وقى. (ىشتەن ءبىر پەرەدى)

ءاليحان – ازىرشە ورتا ەسەپپەن العاندا، اشارشىلىق سالدارىنان.......

3567459 ...... (ماڭگىرىپ تۇرىپ قالادى، ەشتەڭە ەستىمەيدى، كورمەيدى. الدىنداعى ءداۋ سولداتتى القىمىنان الا تۇسەدى. سىعىپ قىلقىندىرىپ ءولتىرىپ بارادى. ەكەۋى اجىراتا الماي الەك. ءبىر كەزدە بىرەۋى مىلتىق دۇمىمەن جەلكەدەن ءبىر ۇرىپ قۇلاتادى.)

                      جارىق سونەدى. تاس قاراڭعىداعى داۋىستار.

داۋىستار – نا سۋكا! نا! نا! (اياماي تەپكىلەۋ. تاس قاراڭعىدا.)

-         داۆاي پو پوچكام... نا..، نا! ۋمري سسسۋكا!.... كونترا بلەات.

-         داۆاي تەپەر پو پەچەني. پو پەچەني! وتبەي ەمۋ كيشكي....

ءاليحان— باۋىرىىىم...

(جارىق بەرىلگەندە ءمايت جانىندا وتىرعان ءاليحان كورىنەدى)

ءاليحان – باۋىرىم. سىماشىم اي،... بوزداعىم... كورەسىڭدى كورمەي كورگە كىرمە دەپ تاستاپ كەتتىڭ بە مەنى، سەنسىز دە سورلاپ وتىر ەم عوي قۇلىنىممم...

احمەت – سابىر ەتىڭىز الەكە... جۇرت جينالىپ قالدى، ەلدەن دە ءبىراز ادام كەلىپتى، ءجۇرىڭىز ەڭ بولماسا كيىم اۋستىرىڭىز. (ەكەۋى كەتەدى)

كۇللى قازاق ينتەلەگەنتسياسى كوڭىل ايتۋعا كەلەدى. بايتۇرسىنۇلى احمەت. دۋلاتۇلى مىرجاقىپ. حالەل، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتار. ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت. تۇرار، ءالىمحان ەرمەكوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، ءماريام مۇقانوۆا. ماعجان، بەيىمبەت تاعى باسقالارى.

ءاليحان شىققاندا ءبارى كىشىرەيىپ شىناي ۇلت كوسەمىنىڭ الدىندا تىپىرلاپ قالادى.                     

اليحاننىڭ مىسى باسادى!

ءاليحان – كوڭىل بىلدىرگەندەرىڭە راحمەت. سىماعۇل مەنىڭ كۇيەۋ بالام ەمەس ۇلىمداي ەدى قايتەيىن... سادۋاقاسوۆ سىماعۇلدىڭ قارىزى قالعان ادام ماعان كەلسىن... نەمەسە كەشىڭدەر.... جاقسى ادام با ەدى؟

ءبارى – ءيا. جاقسى ادام ەدى. جاقسى ادام ەدى.

ءاليحان – جاقسى بولسا سىماعۇل، جاپ جاس كۇيى نەگە مىنا تابىتتا جاتىر؟ نەگە؟! اۋىرىپ پا ەدى؟ دەرتتى مە ەدى؟...الدە جەتى اتادان بەرى كەلە جاتقان قىساستارىڭ بار ما ەدى؟... نە بولدىڭدار؟ نە بولدىق؟...        راس، ەل بولۋ جولىندا تالاستىق تارتىستىق. راس، ايتىسىپ اتىستىق. التىباقان الا-اۋىز بولدىق. ءبىر ءبىرىمىزدى قارالاپ جازدىق. بىراق كىمگە جازدىق؟ اقىرى نە بولدى؟... ناتيجەسى كەشەگى جۇسىپبەك، بۇگىنگى سىماعۇل مەن جاۋتاڭداعان كىل بوزداق، ەرتەڭگى قارا قۇرىم حالىق. جەرىمىز كەڭىدى مە سودان؟  ۇشپاققا شىققانىمىز قانە؟  بولدى! ءدال وسىلاي جالعاسا بەرسە وسى تۇرعانىڭ تۇگەل قىرىلاسىڭ، ايتپادى دەمەڭدەر. بەتكە ۇستارى بەت جىرتىسىپ جاتسا، ەلگە يە بولار سوندا كىمىڭ قالادى؟ سوندىقتان سوزىمە قۇلاق سال اعايىن. بۇدان كەيىن ءيا كورىسەرمىز ءيا كورىسپەسپىز، مەنىڭ ايتقانىمدى جەتپەگەنگە جەتكىزەرسىڭدەر.

 اقيقاتىندا دۇرىس جول، ول البەتتە جالعىز. سول جولعا كىمدەر ءتۇستى، ونى ءبىز باعامداي المايمىز، ول ۋاقىت ەنشىسىندە. كەلەر ۇرپاق ءبارىن ءوز ورنىنا قويار. قالامنىڭ كىسى ولتىرمەك تۇگىلى قان قاساپتى سوعىس باستايتىنىن بىلدىڭدەر، ەندى اباي بولىڭدار. بىردەڭە جازار بولساڭدار، شيماي شاتپاقتارىڭنىڭ اراسىن ەكشەپ وتىرىڭدار. اسىرەسە كەشەگى مەن بۇگىندى، ەرتەڭگە جەتكىزەر ساناۋلى عانا جازۋشىڭ بار، سولار قوساق اراسىندا كەتىپ جۇرمەسىن. بىزدەردى قويشى اناۋ ارىنى وت ماعجاندى، بەيىمبەت پەن مۇحتاردى ساقتاڭدار. ءبىزدىڭ اماناتتى جەتكىزۋشىلەر سولار بولادى. ولار كەتسە وندا ۇلتتىڭ سارقىلعانى. وندا ەل بولام دەپ تىراشتانباي اق قوي. بۇل ءبىر. كوڭىل ايتا كەلمەگەننەن جاۋ ىزدەمەڭدەر، ول دا مەنىڭ تىلەگىم. كىمدى مەڭزەگەنىمدى كەيىن بىلەرسىڭدەر. بۇنى ەكى دەڭدەر. ۇشىنشىدەن (سىبىرمەن) كۇنى كەشە الاشتىڭ اق تۋى استىندا كوزگە كورىنە قويماعانىڭ، تازا شىققانىڭ جاڭا زامانعا ىلەس. كەرەك بولسا مەيلى ءبىزدى جامانداپ بىزگە ارت ءبارىن، بىراق قالىڭ ەلدى قىرعىننان ساقتا. (جىلاپ جىبەرەدى) كەشەگى ناۋبەت قايتالانباسىن....

اماناتقا قيانات جۇرمەيدى. جۇرسە ماھشاردا ەسەپتەسەرمىز.

1937 بۋتىركا

26- سەنتيابردىڭ كەشى

(قيسايىپ جاتقان ءاليحاننىڭ ارت جاعىنان تەرگەۋشى كەلەدى)

 تەرگەۋشى – جاتا بەرىڭىز، تۇرماڭىز. مەن جانىڭىزعا وتىرايىنشى. رۇقسات پا؟ قانشا جىل بولدى ەسىمدە جوق، ىلعي ءبىر سۇمدىق ءتۇس كورەم. تۇسىمدە... تابىت كورەم، ال تابىتتا بەت الپەتى ادام شوشىرلىق، ءۇستى باسىن شۇرىق-تەسىك قىلىپ وق تەسكەن اكەم جاتادى... بىراق ءتىرى، ماعان قاراپ سويلەگىسى كەلەدى، سويلەسە...اشىق كەڭىردەگىنەن قاندى كوبىك اعىپ، قىر-سىر ەتىپ قاتتى قينالادى...ال مەن نە ىستەرىمدى بىلمەي الاق-جۇلاق قارايمىن اينالاما. تەزىرەك جەرلەسەك قوي، بۇلاي قيناي بەرگەنشە تىرىدەي بولسا دا كومىپ تاستاساق قۇتىلاتىن شىعار ازاپتان دەپ، ۋىس-ۋىس توپىراق الا جۇگىرەم. ءتىپتى ءوز قولىممەن بۋىندىرىپ تا كوردىم. بىراق... بولمايدى، ءبىر نارسە جىبەرمەيدى، بىرەۋ بىردەڭە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن بىلەم، بىراق نە ول؟ كىم، نە ىستەۋى كەرەك، ونى بىلمەيمىن. قاسىمداعىلار دا بىلمەيدى. تەرگەۋشىلەر، ارەستانتتار، پوپتار، تسيركاچتار، سۋديالار، ادۆوكاتتار، جەندەتتەر قاپتاعان قارا ءنوپىر ەشقايسىسى بىلمەيدى ءبارى كوزدەرىن تومەن الىپ قاشادى. ونى اكەم بىلەدى ەكەن دەيمىن سوسىن ونى جۇلقىلاپ سۇرايمىن. «ايتشى اكە، قۇداي ءۇشىن ايتشى، مەنى دە، ءوزىڭدى دە قيناماشى دەپ زار جىلايمىن. ال ول قان تولعان كوزىمەن «سەن دە ۇمىتتىڭ با؟» دەگەندەي قاراپ جاتادى... قىر-قىر، سىر-سىر ەتىپ... سوسىن... سوسىن شوشىپ ويانام، ىلعي وسى...ەس بىلگەلى وسىلاي. سوسىن كۇنى بويى كوز الدىمنان قانتالاعان كوزدەر كەتپەي قويادى. ولگەنشە ءىشىپ تە كوردىم، ەكى-ءۇش سوتكە ۇيىقتاماي قاسارىسقان كەزدەرىم دە بولدى....بولمادى. جۇرت دەمالۋ ءۇشىن ۇيىقتاسا، مەن ازاپتانۋ ءۇشىن ءوز ەركىممەن جاستىققا باس قوياتىنمىن. دەنى دۇرىس ادام ۇيقىدان تىنىعىپ ويانسا، مەن تاپ ءبىر كور ازابىنان قۇتىلعانداي تۇراتىنمىن...ال ۇيقىسىز ادام...ءوشىن وزگەلەردەن الادى ەكەن...ءسىزدى ماعان بەكەر بەرگەن جوق، مەنىڭ مەتودىم... ءجا، جارايدى... قىسقاسى مەن سول ازاپتان قۇتىلدىم، ءسىز قۇتقاردىڭىز ودان. مەن مىنە ون كۇندەي بولدى قىزمەتكە كەلمەدىم، سەبەبى ۇيىقتادىم...ءيا سىرقاتپىن دەدىم دە ۇيىقتادىم.

ءاليحان – مەنىڭ قانداي كومەگىم ءتيدى ەكەن؟

تەرگەۋشى – سول كۇنى تۇسىمدە ءسىزدى دە كوردىم. ءسىز قاسىما كەلىپ ەدىڭىز اكەم ءسىزدى كوردى، كوردى دە ءومىر بويى كۇتكەنى كەلگەندەي جىميىپ بارىپ..جان تاپسىردى. ال ءسىز ونىڭ كوزىن جاپتىڭىز، جانازاسىن شىعارىپ دۇعا قىلىپ بىلاي بەت سيپادىڭىز. مەنى... ەڭ باستىسى ونىڭ جانىن جاي تاپتىردىڭىز...مەن سوندا ءتۇسىندىم، ءبىز ءبارىن ۇمىتقان، تامىرىنان اجىراعان بەيباق ۇرپاق ەكەنىمىزدى ءتۇسىندىم.  كەشە بالامنىڭ اتىن وزگەرتتىم. گريشا دەيتىنبىز، ەندى  مارقۇم اكەمنىڭ اماناتىمەن  عاني دەپ اتايتىن بولامىز... مەن 7 جاسقا تولعاندا، سولداتتار كوزىمشە اتىپ كەتكەن. اكەم يمام بولاتىن. كىتاپتارىن ورتەپ، تاپتاي باستاعانعا شىداماي ارا ءتۇستى، سول ءۇشىن اتتى.... مەشىت اۋىلىمىزدىڭ سىرتىندا ەدى، اكەم الدىنا وتىرعىزىپ الىپ اتپەن باراتىنبىز...جول بويى نەشە ءتۇرلى ايتاتىن سولاردىڭ ءبارىن ۇمىتىپپىن. سەن وسكەندە مەنىڭ ورنىما يمام بولاسىڭ دەيتىن. «ال سەن شە؟» -دەسەم، «مەن سەنىڭ بالاڭدى الدىما وتىرعىزىپ الىپ قىدىرمايمىن با»-  دەيتىن. 10 بالاڭ بولادى سونىڭ ەڭ ۇلكەنى مەنىكى بولادى، اتى...عاني بولادى قالعانىن المايمىن دەپ وتىرۋشى ەدى....

ءاليحان – بارەكەلدەەە، اكەڭ يمام بولسا عاني دەمەگەن شىعار...

تەرگەۋشى ء–يا، يبنعاني ما بىردەڭە دەيتىن، ەسىمدە تەك عانيى قالىپتى....

ءاليحان – ابدىعاني شىعار...

تەرگەۋشى – دۇرىس ايتاسىز. ءيا ابدىعاني دەيتىن ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟

ءاليحان – بىلەمىز عوي....

تەرگەۋشى – اعا....

ءاليحان – نە دەدىڭ؟

تەرگەۋشى – اعا...نە بولدى؟ دۇرىس ايتپادىم با؟

ءاليحان – اعا دەيمىسىڭ؟ ...اعا... انا...اتا...اكە...اپااا...بۇلاردى...بۇل سوزدەردى ۇمىتقالى قاي زاماان...

تەرگەۋشى - بىزدە ءسىز سەكىلدى ءبىر ادام بولعاندا عوي شىركىن. ءبىر اق ادام.

ءاليحان – احمەت زاكي شە؟ سەندەردە ءبىر عانا ەمەس مىڭى بولدى. كورمەيسىڭدەر عوي...

تەرگەۋشى – جوق. ءدال سىزدەي جوق. سەبەبى... مىسالى... 1 جىلعا جەتەر جەتپەس ۋاقىتتا، مۇمكىندىكتى پايدالانىپ تولىق مەملەكەت قۇرا ءبىلۋ احمەت زاكيلەر سياقتىلاردىڭ قولىنان كەلمەيدى دەپ ويلايمىن. مىنا دەلو بويىنشا وتكەن ۇزەنگىلەستەرىڭىزدىڭ ەشقايسىسىنىڭ قولىنان كەلمەس ەدى ول. مينيستىرلەر كابينەتىن قۇرۋ، باعىتتى ايقىنداۋ، اسكەر قۇرۋ، ىشكى-سىرتقى شارۋاشىلىقتى جولعا قويىپ، جاپپاي حالىقتىڭ ساۋاتىن اشۋ، جاستاردى وقىتىپ باۋلۋ، ەڭ باستىسى ۇلانعايىر دالانىڭ شەكاراسىن سىزىپ الىپ بەكىتۋ تەك تاڭداۋلىلار مەن شىنايى ۇلت كوسەمدەرىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس. مەن كوزى اشىق ادام رەتىندە تاڭقالماسقا شارام جوق.

ءاليحان – مەنىڭ اينالامداعىلاردى بىلسەڭ تاڭقالماس ەدىڭ. مىسالى احمەت، ءدال سونداي سان سالالى عالىمدى ءتىپتى مىنا ورىستىڭ ىشىنەن تاپپايسىڭ. سەن ماعان تاڭقالىپ وتىرساڭ مەن احمەتكە ءالى كۇنگە دەيىن تاڭقالام. ال ەرمەكوۆ شە؟ قانداي ءبىلىم يەسى؟ عاجاپ!

(ەسىك تارسىلدايدى)

تەرگەۋشى – مەن قوشتاسۋعا كەلدىم اعا، مەن جۇمىستان كەتۋگە ارىز جازدىم. «دەنساۋلىعىما» بايلانىستى دەپ قويدىم. ابدىعانيعا دا ماسكەۋ كليماتى جاقپايتىن سياقتى، تۋعاننان جوتەلىپ كەلەدى. جەندەت بولىپ شىققانىمدى تۇسىنبەپپىن. مەن كىممىن، نە ءۇشىن تۋىلدىم، ماقساتىم نە، ەرتەڭ نە بولادى دەپ ويلاۋدىڭ ءوزى مىيىما كىرمەپتى.... ەلگە قايتام، ەڭ الدىمەن اكەمنىڭ سۇيەگىن تاۋىپ ارۋلاپ جەرلەۋىم كەرەك. ونىڭ قايدا جاتقانىن دا توپشىلايمىن. تۇسىمدە ءسىز جەرلەگەن جەردە ول. سوسىن يمام بولماسام دا مۇعالىم بولام. ەڭ بولماسا ەكى باشقۇرت بالاسىنىڭ كوزىن اشسام دەيمىن. مەنىڭ ميىمداعى توڭكەرىستىڭ وتىن ءسىز تۇتاتىڭىز. وعان العىستان باسقا ايتارىم جوق. اعا... ىستىق ءشاي الدىرتايىن. ءوز قولىممەن قۇيىپ بەرەيىن، اقىرعى رەت دۇرىستاپ ءشاي ىشەيىكشى. ەندى... اقىرعى دەگەندە مەن كەتىپ بارامىن عوي...

ءاليحان – ءجا، قىسىلما. نيەتىڭە راحمەت اۋزىم بەرىك ەدى.

تەرگەۋشى – وندا ماعان ايتارىڭىز بار ما؟... ءوتىنىشىڭىز....

ءاليحان – جوق. ايتقانىڭدا جالعاندىق جوق بولسا الدىڭنان جارىلقاسىن.

تەرگەۋشى – وندا ساۋ بولىڭىز اعا.... امان بولىڭىز.

ءاليحان – اا، توقتاي تۇر. ءبىر ءوتىنىشىم بار ەكەن.  مىنا «پروفيلاكتيكا» جاساعىشتاردىڭ ىشىندە انا ءبىر جۋانى بار عوي، سول ءوز جۇمىسىن اسا «ىجداھاتتى» ورىنداعانى سونشا، ءتىپتى ءتىل تيگىزەدى. سونى جالعىز ءوزىن 1 مينۋتقا وسىندا جىبەرە الاسىڭ با، ايتپەسە ىلعي ۇشەۋ بوپ كەلىپ ايتارىمدى ايتا الماي قالام. ءوزىڭ شىققان سوڭ قاعازىم قالىپ قاپتى دەيسىڭ بە بىردەڭە ويلاستىرشى.

تەرگەۋشى - ؟؟؟

ءاليحان – قورىقپا، 70 تەن اسقان مەن وعان 1 مينۋتتا نە ىستەي قويادى دەيسىڭ. ايتارىمدى ايتىپ، ارى كەتسە شاپالاقپەن ءبىر تارتارمىن.

تەرگەۋشى – ايامايدى عوي سوسىن....

ءاليحان – ونى ۋاقىتى كەلگەندە كورە جاتارمىز. قولىڭنان كەلە مە؟

تەرگەۋشى – كەلۋىن كەلەدى عوي....

ءاليحان – وندا العا!

(تەرگەۋشى شىعىپ كەتىپ ازدان سوڭ جۋان تەپكىلەگىش سولدات كىرەدى. كىرىپ ستول ماڭىنان بىردەڭە ىزدەي باستايدى)

ءاليحان – مىناۋ ما ىزدەگەنىڭ؟

سولدات – داۆاي سيۋدا. تى چە وحۋەل؟

ء(اليحان شىرەنىپ تۇرىپ باسپەن تارتىپ كەپ جىبەرەدى. اۋزىنان 6-7 ءتىسى ساۋ ەتىپ ەدەنگە تۇسەدى، ءوزى تۇرعان ورنىندا تالىپ ءتۇسىپ اليحانعا اسىلىپ سالبىراپ قالادى)

ءاليحان – بىزدە «تەك» دەگەندى ۇقپاعان تەنتەككە وسىلاي جاسايدى. ۇندەمەي عانا تىرلىگىڭدى ىستەگەندە تيىسپەس ەدىم. جۇمىسى عوي قايتسىن ەندى دەر ەدىم. ال دالا بالاسىنا ءتىل تيگىزدىڭ ەكەن،  وندا لايىقتى جاۋابى دا بولارىن ءبىلۋىڭ كەرەك ەدى.  (تەرگەۋشى كىرەدى. ەكى سولداتتى شاقىرتىپ تالىقسىعاندى بەرىپ جىبەرەدى)

تەرگەۋشى – ەرتەڭ كەلسە وڭدىرمايدى عوي ەندى...

ءاليحان – ەرتەڭ كەلمەيدى، ارعى كۇنى دە. قاتەلەسپەسەم استىڭعى جاعى ەكى جەردەن سىنۋى كەرەك. ونى ەمدەپ جازعانشا، حە-حە-حە كىم بار كىم جوق. راحمەت ساعان.

تەرگەۋشى – قوش بولىڭىز اعا. ابدىعانيدىڭ ارتىنان ۇل ەرسە اتىن ءاليحان دەپ قويام. مىقتى بولىڭىز.

ءاليحان – قوش بول....قوش بول... (اۆانستسەناعا كەلىپ حالىققا ءجۇزىن قارات تىزەرلەپ وتىرادى) ءتۇزۋ قالام-قيسايعان، وتكىر قالام-مۇجىلگەن زامان بولدى –اۋ،  ءبىزدىڭ تىرلىكتىڭ جالعاسى سەندەرگە بورىش بولماق. ەڭ الدىمەن قۇداي دەڭدەر، قۇداي دەگەن قۇر قالمايدى. قۇدايدان قورىققان ادام ەلىنە شىنايى، ادال قىزمەت قىلادى. ال قۇدايدان قورىقپاسا، وندا ونى ەشكىم تۇزەي المايدى. قۇدايسىزداردىڭ ەل باسقارۋىنان ساقتانىڭدار. ەلدىڭ ىرگەسىن بەكىتىپ، ءبىر قادام جەر ءۇشىن باسىمىزدى بايگەگە تىگىپ، بەلگىلەدىك. ەندى سونىڭ تۇتاستىعى، وركەندەۋى سەندەرگە مىنا بىزدەن امانات!

(ترويكا كىرەدى)

نكۆد ء–سىز كىمسىز؟

ءاليحان – قازاق حالقى مەن ۇلت زيالىلارى مەنى «ۇلت كوسەمى» دەپ اتادى.

نكۆد – نەلىكتەن؟

ءاليحان – مەن ەلىمدى ەركىندىككە، جارىققا باستادىم. مەن قازاق حالقىن الدى قارا تۇنەك بولاتىن سوۆەت بيلىگىنە قارسى كۇرەسكە باستادىم. روسسيا  ىلاڭىنان قۇتقارعىم كەلدى.

نكۆد – سوڭعى ءسوزىڭ!

ءاليحان – مەن ەشقاشان سوۆەت وكىمەتىن سۇيگەن ەمەسپىن، بىراق مويىندادىم. بىراق ەرتەڭ تاريح ءبارىن ورىن ورنىنا قويادى. سوندا مىنا ماعان  جانە الاشتىڭ ارىستارىنا جوقتاۋ ايتىلىپ قۇران باعىشتالاد، مۇباراك ەسىمدەرىمەن ەل ماقتانادى، ال سەندەردىڭ جوقتاۋلارىڭ اسىپ، اتتارىڭ وشەدى.

ءاشھادۋ ءاللا ءيللاھا يلوللا ۋا ءاشھادۇ ءاننا مۇحاممادار عابدۋھۋ ۋا راسۋلوللا. (تارس)

قايران ءاليحان قۇس بولىپ تا ۇشىپ كەتپەيدى، ەلىم جەرىم دەگەن پوزادا دا قاتىپ قالمايدى، ۇستىندەگى اق كويلەگى دە جىپكە بايلانىپ اسپانعا ۇشىپ كەتپەيدى. تارس ەتكەن دىبىستان سوڭ مۇباراك بەتىمەن جەر سۇزە قۇلايدى.

16. 05. – 16. 09. 2016.  تۇنگى ساعات 01,10.

نارتاي ساۋدانبەكۇلى

Abai.kz