ورتالىق عىلىمي كىتاپحانا مەن ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قورىندا كوپ جىلدار بويى ساقتالىپ كەلگەن ۇلتتىق مۇرانى عىلىمي اينالىمعا قوسۋ ماقساتىندا جارىق كورگەن «قازاق قولجازبالارىنىڭ عىلىمي سيپاتتاماسى» اتتى ۇجىمدىق جيناقتىڭ 5-تومىنا ەنگەن حح عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن قىرىق سەگىز اقىننىڭ شىعارماسىنا بەرىلگەن ءجۇز جيىرما بەس سيپاتتامانىڭ جەتەۋى تۇرماعامبەتكە ارنالعان (قازاق قولجازبالارىنىڭ عىلىمي سيپاتتاماسى. الماتى: عىلىم، 1986. № 119–125). اقىن مۇراسىنىڭ عىلىمي انىقتاماسىن جازعان م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ سول كەزدەگى عىلىمي قىزمەتكەرى ەلۋبەك بايتوقوۆ.

تۇرماعامبەتتىڭ ءوزى دۇنيە سالعاننان كەيىن سەكسەن جىلعا جۋىق ۋاقىت بويى پاراقتالماي قالعان قولجازبا قۇپيالارى نە دەيدى؟ اتالمىش ەڭبەكتە 119-رەتتىك سانمەن 1940 جىلدارى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قارماقشى اۋدانىنان د. شامەكەنوۆ دەگەن جيناۋشى تاپسىرعان «راۋا بانۋ» (تۇپنۇسقاسىندا «وردانىڭ حيكاياسى». – ب. ج.) داستانىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنداعى قولجازباسىنا سيپاتتاما بەرىلگەن. الايدا سيپاتتاما بەرۋشىلەر جيناۋشى تۋرالى تولىق مالىمەت كورسەتپەگەن. كەلەسى، ياعني 120-سيپاتتامادا ءاوي قورىنداعى 717-بۋمانىڭ ون ءبىرىنشى داپتەرىندە «تۇرەكەڭ ايتقان ءسوز»، «جۇمىس بىتپەي تىنىقپايسىڭ» دەگەن شىعارمالاردىڭ بار ەكەندىگى، سونداي-اق وعك قورىندا، 714-بۋمادا «نازىم» دەگەن قولجازبا جيناق كەزدەسەتىندىگى تۋرالى ايتىلادى. اقىننىڭ قاديم قولجازباسىن جىعا تاني الماعاندىقتان، ءارى قولتاڭبانى تولىق تۇسىنە الماعان ە. بايتوقوۆ تۇرماعامبەت شىعارمالارىنىڭ جالپى سانىنا، كەيبىرىنىڭ اتاۋىنا قاتىستى ەلەۋلى قاتەلىكتەر جىبەرىپ العان. ءبىر قىزىعى، بۇل قولجازبالارعا قاتىسى بولماسا دا مۇرا تاپسىرۋشى ۇرپاعى ابدىراۋىقتىڭ جانىنا فولكلور جيناۋشى ماردان بايدىلداەۆتىڭ اتى-ءجونىن قوسارلاپ وتىرۋ بايقالادى.

ارنايى مەكەمەلەردىڭ قولجازبا قابىلداۋ زاڭدىلىعىنا ساي «جازىلعان جىلى، جەرى» دەگەن كەستەنى تولتىرۋ ماقساتىندا ە. بايتوقوۆ تۇرماعامبەت شىعارمالارىنىڭ جازىلعان ۋاقىتىن ويشا بەلگىلەپ، كەيىنگىلەردىڭ ىرىقسىز شاتاسۋىنا جول بەرىپ العان. ءار داپتەردىڭ اياعىندا «1900 جىلدان باستاپ 1935 جىلعا دەيىن جازىلعان ولەڭدەر» (139-ب.), «1938 جىلدار، قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قارماقشى اۋدانى» (140-ب.) دەگەن سياقتى عىلىم ءۇشىن سالماعى شامالى قوسالقى مالىمەتتەر ءجيى كەزدەسەدى. الايدا تۇرماعامبەت جىرلارىنىڭ جازىلعان جىلىن انىقتاۋعا قاتىستى جورامالدار كىمدەردىڭ، قانداي دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ ايتىلعان دەگەن ەڭ باستى ماسەلە تاعى دا جاۋاپسىز قالدىرىلعان. تەك «سالدىرىپ جاي جاڭادان. 1937 جىل» (35-ب.), «گوركي جولداس، كوركى ەدىڭ. 1935 جىل» (39-ب.) دەگەن ەكى ولەڭدە عانا ولاردىڭ ناقتى جازىلعان جىلى كورسەتىلىپ، اققوزى ىزبانوۆقا ارنالعان «قازدىرىپ بەردى ىزبانوۆ» دەگەن ءبىرىنشى داپتەردەگى وتىز ءتورتىنشى ولەڭنىڭ جوعارعى جاعىنداعى «قارماقشى رايكومىنا» دەگەن سىڭار اۋىز سوزدەن باسقا جەردە اۆتور ءوز ولەڭدەرىنىڭ ناقتى جازىلعان ايى مەن جىلىن كورسەتپەگەن. ەسەسىنە، ايى مەن جىلىن جانە جازىلۋ جاعداياتىنا وراي قولمەن قويعانداي ناقتىلىقتاردى شىعارما ماتىنىنە ەندىرىپ جىبەرىپ ايتاتىن كەزدەرى ءجيى ۇشىراسادى. قولجازبا داپتەرلەردىڭ جوندەۋدەن وتكىزىلمەگەندىكتەن شەتتەرى جىرتىلىپ، قاعازى توزىپ، جازۋلارى كونەرە باستاعاندىقتان وقىلمايتىندىعى، بەتتەلمەگەنى ءارى شيمايلانعان، بەلگى قويىلعان جەرلەرى كوپ ەكەندىگىن انىقتاما بەرۋشى دۇرىس ايتقان. شىنىندا دا، تۇرماعامبەت قولجازباسىن كونە اراب ءتىلىن بىلەتىن كاسىبي اۋدارماشىلار دا العاشىندا ەركىن مەڭگەرىپ كەتە الماعانىن كوزىمىز كوردى.

تۇرماعامبەت شايىردىڭ سوڭىندا قالعان بەس داپتەردىڭ ءبارى بىردەي دەربەس نۇسقا ەمەس. قولجازبا تولىق وقىلعاندا انىقتالعان جايتتىڭ ءبىرى، ولاردا ءىشىنارا مازمۇن قايتالانادى. بۇگىندە سىر سۇلەيىنىڭ قولىنىڭ تابى تيگەن الگى قۇندى قولجازبالاردىڭ مۇراعات مۇلكىنە اينالعانىنا قىرىق جىلعا تارتا ۋاقىت ءوتتى. سول سەبەپتى زاماناۋي عىلىم جەتىستىگىنىڭ بيىك بەلەسىنەن قاراپ شولۋ جاساي وتىرىپ، تۇرەكەڭنىڭ شىعارماشىلىعىنا قاتىستى ءتۇرلى اۋىزشا دەرەكتەر مەن جازبا قۇجاتتاردى قايتا سالىستىرىپ، سارالاپ، سيپاتتاما مالىمەتتەرىن بارىنشا ەلەپ، وقىرماندى تۇرماعامبەتتىڭ ءتول قولتاڭباسىنىڭ مازمۇنى مەن جاعداياتىنان تولىق حاباردار ەتۋدى ماقسات تۇتتىق.

سونىمەن، ءبىرىنشى داپتەردىڭ بەت سانى ەلۋ سەگىز، مۇندا جيناقتالعانى باس-اياعى ەلۋ ءبىر شىعارما. قىرىق توعىز ولەڭگە اراب گرافيكاسىنداعى قاديمنەن كيريلليتساعا نەگىزدەلگەن قازىرگى قازاق گرافيكاسىنا كوشىرگەندەر تاراپىنان بەلگى سوعىلعان. ء«حابيبى حاق ءسارۋاردان» جانە «اياق-قولىم حارام سۋ-دى» دەپ باستالاتىن سوڭعى ەكى ولەڭدى سيپاتتاما بەرۋشىلەر مۇلدەم بەلگىلەمەگەندىكتەن تىزىمگە ەنبەي، ەسكەرۋسىز قالعان. «قازاق قولجازبالارىنىڭ عىلىمي سيپاتتاماسىنداعى»: «بۇل داپتەردەگى اۆتور شىعارمالارى جەتپىس اتاۋدان تۇرادى» دەگەن جاڭساق دەرەك سيپاتتاما تۇزۋشىلەر مەن قولجازبانى قابىلداپ العان ماماندار تاراپىنان كەتكەن اعاتتىق ەكەنىن اشىپ ايتۋىمىز كەرەك. سەبەبى تۇرماعامبەتتىڭ «كوڭىل گۇجىم داراقتاي» (قولجازبادا 1–8-ب.) دەپ باستالاتىن سىر – قۋاڭنىڭ تابانىنان وتكەن ەل جاقسىلارىن ۇلىقتايتىن تولعاۋداعى ءار ادامعا قاراتىپ ايتىلاتىن جەكە بولىكتى سيپاتتاما بەرۋشىلەر جاڭىلىسىپ دەربەس شىعارماعا ساناپ، ءبىر تولعاۋ جيىرما جەتىگە بولشەكتەلگەن. وسىلايشا ءبىرىنشى داپتەردەگى اقىن شىعارمالارىنىڭ ناقتى سانى ءوزارا شاتاستىرىلىپ، جاڭىلىس مالىمەتتەرگە جول بەرىلگەن.

داپتەردىڭ قىرىق سەگىز بەن ەلۋ ەكىنشى بەتتەرىنىڭ ارالىعىندا تۇرماعامبەتتىڭ قولتاڭباسىنا ۇقساڭقىرامايتىن، جازۋى ءوڭىپ، وشە باستاعان: «قامباردان ءتورت بالا (48-ب.), المامبەتتەن ءتورت بالا (49-ب.). ءبىرىنشى بالادان بازارباي، ەكىنشى بالادان نۇرماحان، ۇشىنشىدەن قۇتتىباي، تورتىنشىدەن نوعاي، سارتاق. نوعايدان نۇراحمەت (51-ب.)» دەگەن شەجىرە كەستەسى كەلتىرىلگەن. سودان سوڭ ەلۋ ءۇش پەن ەلۋ التىنشى بەتتەردىڭ ارالىعىنا تاعى دا ءوز قولتاڭباسىمەن ء«حابيبى حاق ءسارۋاردان»، «اياق-قولىم حارام سۋ-دى» اتتى ەكى ولەڭىن جالعاستىرىپ جازعان. وسى قولجازبانىڭ ەلۋ جەتىنشى بەتىندە جوعارىدا باستالعان شەجىرەنىڭ جالعاسى جازىلعان. ەلۋ سەگىزىنشى بەتتەگى «نۇرجانعا ايتقانى» دەگەن ءۇش شۋماقتى قىسقا ولەڭنىڭ مازمۇنى ىسقاق پەن نۇرجاننىڭ بىرقاقپاي ايتىسىنا قۇرىلعان. بىراق قولتاڭبا تۇرماعامبەتتكە ءتان ەمەس. العاشقى جولى: «حات جازدىم جانابىنا نۇرجان تازدىڭ، / قۇلاق قوي مازمۇنىنا بۇل قاعازدىڭ» (58-ب.) دەپ باستالاتىن قايىمداسۋدىڭ سوڭعى ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى جولدارى: «مەن-داعى جازىلعانىن جاقسى كورەم، / ءىرىڭدى بولار ەدى قابىنباسا»، – دەپ، ىسقاقتىڭ ءسوزى بولىپ كۇرمەلەدى. ولەڭ كارانداشپەن جازىلعاندىقتان، سياسى داپتەردىڭ بەتىنە جايىلىپ كەتكەن. الايدا بۇل شىعارمانىڭ تۇرماعامبەتكە تيەسىلى ەكەندىگىنە كۇمان بار. ولەڭنىڭ ماشىعى تۇرەكەڭ جيناستىرعان نۇرجان ناۋشاباەۆ شىعارمالارىنا دا ءتان ەمەس. مۇنداعى ىسقاق اقىن «ساۋىققوي ساڭلاقتار كوپ سارتاباندا» دەگەن جىرىندا ءوزى اتىن اتايتىن (ىسقاق پەن شاحار اتتى شايىرى بار) ىسقاق شايىر مەن ء«ار جۇرتتىڭ بار ەدى بۇلبۇلى» تولعاۋىنىڭ كۇرمەلەر تۇسىندا تىلگە تيەك ەتەتىن سىردىڭ ون توعىز ءسوز زەرگەرىنىڭ قاتارىندا تۇرعان نۇرجان اقىن (ومار مەن نۇرجان شاباندوز) بولۋى ابدەن مۇمكىن.

ءبىرىنشى داپتەردەن شەرنياز جارىلعاسۇلىنىڭ «رۋىمدى سۇراساڭ» (43-ب.) جانە كەتە ءجۇسىپتىڭ «وسى ءتۇرلى ءسوز جازدىم» (44-ب.) دەگەن شىعارماسىنىڭ ءماتىنى كەزدەستى. بۇگىندە ورتالىق عىلىمي كىتاپحانانىڭ سيرەك كىتاپتار مەن قولجازبالار ءبولىمى قورىندا مۇقاباسىنىڭ سىرتىندا «تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆتىڭ جيناعان ماتەريالدارى» دەگەن جازۋى بار 1169-بۋما ساقتالعان. كەزىندە تۇرماعامبەت جيناپ تاپسىرعان، حIح عاسىرداعى حالىق اقىندارىنىڭ مۇراسى جيناقتالعان ءجۇز وتىز توعىز بەتتەن تۇراتىن قولجازباعا بارلىعى ەلۋ ەكى شىعارما تىركەلگەن. ۇزىنشاق داپتەر قىزىل سيامەن بەتتەلىپ، وتە ۇقىپتى جازىلعان اراب گرافيكاسىنداعى قولجازبا جاقسى ساقتالعان. وسى داپتەردەن «شەرنياز اقىننىڭ قونعان ۇيگە ايتقانى» (46–48-ب.) دەگەن تاعى ءبىر ولەڭى كەزدەستى. اتالمىش شىعارمالار تۇرەكەڭنىڭ قولجازباسىنا اۆتور تاراپىنان ءوز ولەڭدەرىن ىرىكتەپ، قايتا كوشىرۋ كەزىندەگى اۋىس-تۇيىستەردىڭ بىرىندە ەنگەن بولۋى كەرەك. سيپاتتاما بەرۋشىلەر اۋەلدە وسىنداي جايتتاردان جاڭىلىسىپ، شەرنياز بەن تۇرماعامبەت تۋىندىلارىن قوسا ەسەپتەپ جىبەرگەندەرى بايقالادى.

تۇرماعامبەت قولجازبالارى تۇپنۇسقادان تولىق وقىلىپ، اقىننىڭ قولتاڭباسى انىقتالعان سوڭ عانا وسى كەزگە دەيىن «تۇرماعامبەتتىڭ قولتاڭباسى» سانالىپ كەلگەن ورتالىق عىلىمي كىتاپحانا قورىنداعى 1169-بۋماداعى جازۋدىڭ وعان ءتان ەمەس ەكەندىگى بەلگىلى بولدى. انىقتاي كەلە بۇل جازۋ ماشىعىنىڭ 875-بۋماداعى ەكىنشى داپتەرگە قوسا تىركەلگەن ءاديس احەتۇلىنىڭ (قولجازبادا حاديشە احىتۇلى دەپ جاڭساق جازىلعان. – ب. ج.) قولتاڭباسىنا ۇقسايتىندىعىن بىلدىك. ۇزاق جىلدار بويى سىر ءوڭىرى، جالاعاش اۋدانىندا وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا قىزمەت اتقارعان ءا. احەتۇلىنىڭ اناسى ءنازيرا مەن تۇرماعامبەتتىڭ بايبىشەسى بيعا ەكەۋى بايبولات بولىستىڭ قىزدارى ەدى. ال تۇرماعامبەت پەن ءاديس تىرشىلىكتەرىندە جاقىن ارالاسىپ، سىيلاسقان جاندار بولاتىن. ولاي بولسا، تۇرماعامبەتتىڭ حالىق اقىندارى تۋىندىلارىن جيناعان ەسكى قولجازباسىن جاڭارتۋ ماقساتىندا قايتا كوشىرىپ، مۇراعات قورىنا ت. ىزتىلەۋۇلى اتىنان ءا. احەتۇلى ۇسىنۋى ابدەن مۇمكىن ەكەندىگى قيسىنعا قيعاش ەمەس. اتالمىش قولتاڭبانىڭ اديسكە تيەسىلى ەكەنىن تەك وسىلاي عانا تۇسىندىرە الامىز. ايتسە دە، بەلگىلى ءبىر شەشىم قابىلداۋدان بۇرىن بۇل ماسەلەنىڭ اق-قاراسىن انىقتاپ، الدە دە زەرتتەي تۇسكەن ابزال.

«قازاق قولجازبالارىنىڭ عىلىمي سيپاتتاماسى» جيناعىنىڭ ەكىنشى داپتەرگە بەرگەن: «بۇل داپتەردەگى شىعارمالاردىڭ سانى ءۇش ءجۇز سەگىز اتاۋدان تۇرادى» (138-ب.) دەگەن انىقتاماسى دا جاڭساق. ويتكەنى، زەرتتەۋ بارىسىندا مۇنداعى بارلىق ءىرىلى-ۇساقتى شىعارمالاردىڭ سانى ەكى ءجۇز توقسان بەس اتاۋدان تۇراتىنى انىقتالدى. قولجازبادا كەزدەسەتىن باسى ارتىق بىرنەشە قوسىمشا بەتكە بايلانىستى سيپاتتامادا «قوسىمشا جازۋى» دەگەن ەسكەرتپە بار. الايدا مۇنداعى ءماتىننىڭ قولجازباعا قاتىسى شامالى بولعاندىقتان، قوسىمشا جازۋ سيپاتتامادا قىسقارتىلىپ بەرىلگەن. مۇنداي ناقتىلىقتاردى جەكە قاراستىرۋ بولاشاقتا اقىننىڭ شىعارماشىلىق لابوراتورياسىن زەرتتەپ، تەرەڭ زەردەلەۋ ءۇشىن قاجەت. «قوسىمشا جازۋ» كارانداشپەن جازىلعاندىقتان، ءارىپ تاڭبالارى ءوڭىپ كەتكەن. ماتىننەن مىنا ماعىناداعى سوزدەردىڭ سۇلباسىن عانا وقۋعا بولادى: «ون ءبىرىنشى نويابر، دۇيسەنبى كۇنى. ءبىزدىڭ مىلتىققا وتىز ەكىنشى گيلزا پاترون كەرەك، پيستون شىعاراتىنىمەن. 1354 جىلدىڭ رامازانىنىڭ باسى جۇما بولدى، 29 نويابردە، ەسكىشە 16 نويابردە. 1355 جىلدىڭ رامازانىنىڭ باسى جەكسەنبى بولدى، 15 نويابردە. جوسالى، كارماكچينسكي رايون، ون بەسىنشى اۋىل، سايارىق كولحوزى. الماتى قالاسى، كارل ماركس كوشەسى، ءۇي نومەرى 21, قازاقتىڭ مەملەكەتتىك باسپاسى، بەردەنوۆ تايجانعا».

وسى بەتتىڭ شەكەسىنە پارسى تىلىندە: ء«فيردوۋسيدىڭ شاھناماسىن ايتتىم» دەگەن ماعىنادا ەكى جول ولەڭ جازىلعان. قوسىمشاداعى ەكىنشى ءبىر پاراقتا اقىننىڭ ءوز قولىمەن جازعان: «رايون قىزىلوردا، ستانتسيا تەرەڭوزەك، الامەسەك ۋچاسكەسى، 11-اۋىل، جەتىنشى كولسەرەككە. بورانبايبالاسى» دەگەن مەكەنجاي كورسەتىلگەن. الدىڭعى حاتتى تۇرەكەڭ تايجانعا ارناپ جازىپ وتىر. سونداي-اق رامازان ايىنا قاتىستى مىنا انىقتامالار دا تىكەلەي سول تايجان بەردەنوۆتىڭ سۇراتۋىمەن جازىلعان بولۋى مۇمكىن ەكەنىن تەرىستەي المايمىز. ولاي بولسا، تۇرەكەڭ ءوز قولجازباسىن ەكى دانا ەتىپ كوشىرىپ نەمەسە ساۋاتتى شاكىرتتەرىنىڭ بىرىنە كوشىرتىپ، ءبىر نۇسقاسىن تايجانعا بەرىپ وتىرعان دەۋگە بولادى. جانە مۇنىڭ تەك كوشىرمە جاسالعان ۋاقىتتى كورسەتۋ ماقساتىندا سوعىلعان بۇرىشتاما بولۋى مۇمكىن ەكەنىن دە ەسكەرۋ كەرەك.

سيپاتتاما بەرۋشىلەر ەكىنشى داپتەردىڭ بەت سانىن ءجۇز توقسان ەكى دەپ كورسەتىپتى. قولجازبانى وقۋ بارىسىندا ءجۇز سەكسەن توعىز بەن ءجۇز توقسان ءبىرىنشى بەتتەردىڭ ارالىعى مۇلدەم جوق بولىپ شىقتى. ءجۇز توقسان ەكىنشى بەتكە 307–308-رەتتىك ساندارمەن بەلگىلەنىپ «جىگىتتىڭ توقتار جەرى جەتپىس-تاعى»، «ەسەرلىك ەستەن قالمايدى جاسىڭداعى» دەگەن ەكى قىسقا ولەڭ جازىلعان. قولجازباداعى ءاربىر شىعارمانىڭ تۇسىنا رەتتىك سانى قويىلعانىمەن، بۇلاردىڭ اراقاتىناسى بارىنشا شاتاسقان. قولجازبا بەتتەلەر الدىنداعى پاراق ءاديس احەتۇلىنىڭ 1948 جىلدىڭ 20 قىركۇيەگىندە جازعان «تۇرەكە، تۇلعاسى ەدىڭ اسقان ءجۇزدىڭ، / ارناسى ارىلماستاي اسىل ءسوزدىڭ» دەگەن ارناۋ جىرىمەن باستالىپ «اقىنعا ارنادىم» اتتى جيىرما توعىز جولدان تۇراتىن وسى ولەڭنىڭ ماڭدايشاسىنا «14. 09. 1962. ماردانعا بەرىلدى» دەگەن بۇرىشتاما سوعىلىپتى. تۇرماعامبەتكە ارنالعان جىر بولعان سوڭ ءاديستىڭ ولەڭى قولجازباعا ابدىراۋىق تاراپىنان كەيىن تىركەلگەن سياقتى.

قولجازبانىڭ بۇرىشتاماسىندا: «ۇلى جۇزدەن اباق، تاراق. اباقتان – جالايىر، قاڭلى. تاراقتان – البان، سۋان، شاپىراشتى، دۋلات. دۋلاتتان – بوتپاي، سيقىم، شىمىر، جانىس» دەگەن شەجىرەلىك مالىمەتتەر كەزدەسەدى. بۇل جازۋ تۇرماعامبەت قولتاڭباسىنا جاقىن. سودان سوڭ «ارناعان اتتاس ءىنىم كەلدى حاتىڭ، / وقىدىم ورلەي شاۋىپ كەۋىل شاتىم» دەپ باستالاتىن «العا تالپىن» دەگەن جيىرما ءۇش جول ولەڭ جازىلىپ وعان: «ەگىزباەۆ ءابزاليدىڭ ارميادا ءجۇرىپ اۋىلداعى ابزاليگە (اتتاسى. – ب. ج.) جازعان جىرى» دەپ ايدار تاعىلىپتى. بۇل تۇرماعامبەت شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى، اقىن ءا. ەگىزباەۆتىڭ مايدان دالاسىنان ەلگە جازعان حاتى ەكەنى انىق. ال ءابزاليدىڭ ولەڭىن كوشىرگەن قولتاڭبا مەن ءبىرىنشى داپتەردەگى شەجىرەنى جازعان قولتاڭبانىڭ ۇلگىسى ءبىر ادامعا ءتان. اقىننىڭ نەمەرەسى وسەر ابدىراۋىقۇلىنىڭ قولىنداعى قولجازبا قۇجاتتارمەن تانىسۋدىڭ ناتيجەسى مۇنىڭ ابدىراۋىقتىڭ قولتاڭباسى ەكەنىن انىقتاۋىمىزعا مۇمكىندىك بەردى. وسى ولەڭنىڭ ورتاسىندا قورشاۋعا الىپ جازىلعان: «بۇل تۇرماعامبەت ىزتىلەۋبالاسىنىڭ تولعاۋ، تەرمە ءۇشىن قويىنلاعان داپتەرى» دەگەن ءسوز بار. ارىپتەردىڭ جازىلۋى مەن تاڭبالانۋىنا قاتىستى گرافيكالىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراعاندا، قولتاڭبا تۇرماعامبەتكە ءتان.

قولجازبانىڭ ەكىنشى بەتىنە تىگىنەن جازىلعان «توتىدان» دەگەن ءسوز تۇرماعامبەتتىڭ قولتاڭباسىنا ۇقسامايدى. داپتەردى مۇقيات زەرتتەۋ بارىسىندا قولجازبانىڭ 1958–1959 جىلدارى كونەسلاۆياندىق كيريلليتساعا نەگىزدەلگەن قازىرگى قازاق گرافيكاسىنا اۋدارىلعانىنا كوز جەتكىزدىك. ويتكەنى، ولەڭ ماتىندەرىندە ءجيى كەزدەسىپ وتىراتىندىقتان اۋدارماشىنىڭ ۇعىمىنا اۋىرلىق تۇسىرگەن كەيبىر ماعىناسى قيىن اراب، پارسى سوزدەرىنىڭ استى سىزىلعان. مۇنداعى ءبىر ەرەكشە ەسكەرەتىن ماسەلە، تۇرماعامبەت شايىردىڭ ءوز شىعارمالارىنىڭ ۇستىنەن رەداكتسيا جاساۋى. مىسالى، «بيداي حيكاياسىندا» (13-ب.) كەزدەسەتىن مىنا سوزدەر: «الگى قارت» – «باباي»، «ەسىك قاقتى» – «ايتتى سىرتتان»، «بيدايدى بۇل قارسىعا دەيدى اكەلگەنىم» – «كەلدىم دەپ كورسەتتى ونى سونشا جەردەن»، «بۇل ادامدا قالعان» – «ول-داعى وسى قالدى»، «بيدايدىڭ بىلە الماي، اسىلىنا بەك تاڭىرقاپ» – «بىلە الماي بيداي اسىلىن»، «باسىن شايقاپ» – «اڭ-تاڭ بولىپ»، ت. ب. وسى تەكتەس رەداكتسيالاۋدىڭ ءتۇرىن ءاربىر شىعارما سايىن كورۋگە بولادى. داپتەر بويىنشا مۇنداي وزگەرتۋلەر وتە كوپ (قاراڭىز: 2–188-بەتتەردىڭ ارالىعى). سوندىقتان دا بۇل بولاشاقتا ءوز الدىنا جەكە زەرتتەپ، وزىنشە قاراستىراتىن قىزىق تا كۇردەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى.

مۇنداعى ولەڭ اتاۋلارىنىڭ الدىنا قازىرگى قازاق گرافيكاسىمەن ونىڭ اۋدارىلعان جىلى مەن ايى كورسەتىلىپ (مىسالى: 29. 04. 1958; 21. 08. 58; 25. 08. 58; 17. 09. 58; 26. 07. 59; 19. 09. 1958.) «اۋدارىلدى»، «الماتىعا اۋدارىلدى»، «الماتىعا بەرىلدى» نەمەسە «اۋىلدا اۋدارىلدى» دەگەن سوزدەر كەيدە بەت سايىن ءار ولەڭنىڭ تۇسىنا ءجيى جازىلعان. دەمەك، بۇل بەس داپتەردەن تۇراتىن قولجازبا ارابشادان قازىرگى قازاق گرافيكاسىنا الماتى قالاسىندا ەمەس، اۋىلدا – تۇرماعامبەت اقىننىڭ تۋىستارى مەن مۇراسىن ساقتاعان جاناشىر شاكىرتتەرى تۇرعان سول كەزدەگى لەنين اتىنداعى كولحوزدا اۋدارىلعان.

ءبىرىنشى داپتەردەگى ونىنشى بەتىنىڭ جوعارعى جاعىندا، «مەن اۋداردىم» دەگەن ءسوزدىڭ تۇسىندا ءجۇسىپوۆ دەگەننىڭ قولى قويىلعان تاڭبا كەزدەسكەن ەدى. «اۋدارىلدى. 31. 07. 1959» دەگەن تاڭبا جانە ولەڭنىڭ تۇسىنا قوسۋ تاڭباسى مەن وقىلعانىن نەمەسە اۋدارىلعانىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن سوعىلعان بەلگى وسى داپتەردىڭ ون التىنشى بەتىنەن دە ۇشىراسقان بولاتىن. كەيىن مۇنداي تاڭبالاردىڭ بارلىق داپتەردە دە كەزدەسەتىنى بەلگىلى بولدى (قاراڭىز: بەسىنشى داپتەردە ء«ماردى ديقان» حيكاياسى» (7-ب.), «جۇمىرتقا بيداي حيكاياسى (بيداي حيكاياسى)» (25-ب.), «قامىس مىنگەننىڭ حيكاياسى» (33-ب.), «وردانىڭ حيكاياسى» (46-ب.), «سۇلەيمەن حيكاياسى» (61-ب.), «كىرپىكشەشەن حيكاياسى» (67-ب.), «اق قۇس حيكاياسى» (85-ب.), ت. ب.).

تۇرماعامبەت شايىردىڭ ارابشا قولجازباسىن قازىرگى قازاق گرافيكاسىنا اۋدارعان كىم بولۋى مۇمكىن دەگەن ساۋالدى توڭىرەكتەپ ۇزاق ءجۇرىپ، اقىرى ونىڭ بەلگىلى بەساسپاپ جىرشى مۇزاراپ ءجۇسىپۇلى ەكەنىنە توقتام جاسادىق. بۇل ويدىڭ دالەلىن بەكىتە تۇسەتىن بىرنەشە دايەك-دالەلىمىز بولعانىمەن، مۇزاراپتىڭ قازىرگى ارىپپەن جازىپ، وقي بىلگەنىن ايعاقتايتىن دەرەگىمىز كەمشىن ەدى. حح عاسىردىڭ 70-جىلدارىنا دەيىن كوزى ءتىرى كەلگەن ەسكىشە ساۋاتتى جىرشىلاردىڭ ءبىرى وسى مۇزاراپ پەن ءۇبىسۇلتان بولاتىن. ەكەۋى دە اقىنمەن سۇيەكتەس جاقىن، تۇرەكەڭنىڭ بارلىق جىرلارىن جاتقا ايتقان جاندار. بىراق قولجازبا اراسىنان ءۇبىسۇلتاننىڭ ەسىمى مەن قولتاڭباسى ۇشىراسپادى.

تەك ورتالىق عىلىمي كىتاپحانا قورىندا ساقتاۋلى تۇرعان «ىزتىلەۋوۆ تۇرماعامبەتتىڭ شىعارمالارى» دەگەن تاڭباسى بار 714-بۋمادا «اياپۇلى ءۇبىسۇلتاننىڭ جيناعانى 57 جول» دەگەن سىڭار اۋىز ءسوز عانا كەزدەستى. ارينە، بۇل جەردە ءۇبىسۇلتان اياپوۆ تاپسىرعان مۇرانىڭ وسى داپتەردەگى ولەڭ جولدارى عانا كورسەتىلگەن بولۋى مۇمكىن. الايدا تۇرماعامبەت جىرلارىن تولىق بىلگەن جانە جۇيەلى جيناعان جىرشىنىڭ ءبىرى وسى كىسى.

ورتالىق عىلىمي كىتاپحانا قورىنداعى 1113-بۋمادا قىرىققا تارتا حالىق اقىنىنىڭ ءوز قولدارىمەن جازعان ءومىرباياندارى، رەپەرتۋارى، ۇستازدارى جونىندە ءتۇرلى مالىمەتتەر ساقتالعان. سونىڭ ىشىندە مۇزاراپ ءجۇسىپوۆتىڭ 1946 جىلى 16 تامىزدا عالىم ەسماعامبەت ىسمايىلوۆقا جولداعان حاتى دا بار. اتالمىش حات مازمۇنىندا: «...كەيىنگى ۋاقىتتا گازەتتەن جاڭا الىپپەنى جازىپ الىپ لاتىنشا جازاتىن، وقيتىن بولدىم. قىسقاشا ايتقاندا ءارىپتى گازەتتەن الىپ، وسى جازۋعا دا (كيريلليتسا) جاتتىقتىم. مەن كوبىنەسە ۇستاز تۇتىپ، ولەڭدەرىن جاتتاپ ايتاتىن اقىندارىم شوراياقوۆ ومار، ىزتىلەۋوۆ تۇرماعامبەت، سوسىن ءوز اكەم ءجۇسىپ» – دەپتى. سوڭىنا «حات جازۋشى ءجۇسىپوۆ مۇزاراپ» دەپ قولى قويىلعان ايقارما بەتتەگى كولدەي ءومىربايانىنان مۇزاراپتىڭ ارابشاعا قوسا لاتىن مەن كيريلليتساعا دا بىردەي ساۋاتتى بولعانىن بىلدىك. تۇرماعامبەتتىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى داپتەرلەرىنە سوعىلعان «اۋداردىم» دەگەن بەلگى مۇزاراپتىڭ ءوز قولىمەن جازعان ومىربايانىمەن ءبىر ءىزدى باساتىنىن كورگەندە كوڭىلىمىزدىڭ كۇدىگى سەيىلە ءتۇستى. دەمەك، 1958–1959 جىلدار ارالىعىندا اۋىلدا وتىرعان ابدىراۋىق، مۇزاراپ، ءۇبىسۇلتاندار ەكى جىل بويى اقىننىڭ اراب ءالىپبيلى قاديم قولجازباسىن قازىرگى قازاق جازۋىنا ءتۇسىرىپ، ءبىرىنىڭ اۋدارعانىن ەكىنشىسى تەكسەرىپ، قايتا كوشىرىپ پوچتا ارقىلى الماتىعا – ماردان بايدىلداەۆقا سالىپ جىبەرىپ وتىرعان.

ەكىنشى داپتەردەگى ءجۇز سەكسەن توعىز بەن ءجۇز توقسان ءبىرىنشى بەتتەردىڭ ورنى مۇلدەم جوق بولعانىمەن رەتتىك سانى مەن ولەڭنىڭ ءوزى ساقتالعان. سوعان قاراعاندا داپتەر الدىن-الا بەتتەلىپ، ولەڭدەردىڭ رەتى كەيىن قويىلعان ءتارىزدى. ءجۇز توقسان ەكىنشى بەتتىڭ جوعارى جاعىنا: «قىزىلوردادا قالاباي بەكدىلدا بالاسى، كەلماش كۇزەمباي بالاسى بار. ارىستا ءالمۇرات قاينارباي بالاسى بار، اعارتۋدىڭ باستىعى» دەگەن سوزدەر جازىلعان. وسى ءسوزدىڭ شەتىن باستىرا:

اۋىلىم وسى كەزدە سەلتۇرعاندا،

وتاۋى سولقىلدايدى جەل تۇرعاندا.

قازاقتىڭ اي مەن كۇنى كەرەك ەمەس،

بۇرالىپ تال شىبىقتاي سەن تۇرعاندا

– دەگەن جالعىز شۋماق قارا ولەڭ جازىلىپ، اياعىنا «عازىرەت» دەپ قول قويىلعان. ولەڭنىڭ قولتاڭباسى مەن اۆتورلىعى انىقتاۋدى قاجەت ەتەدى. ويتكەنى اقىن ءوز شىعارمالارىنىڭ سوڭىنا «داموللا تۇرمۇحاممەد»، «موللا تۇرمۇحاممەد» دەپ قول قوياتىن. ال مىنا «عازىرەت» ءسوزى سىرت اعايىن مەن شاكىرتتەرىنىڭ اقىنعا دەگەن قۇرمەتى بولۋى بەك مۇمكىن.

تۇرماعامبەتتىڭ نەمەرەسى وسەر ابدىراۋىقۇلى ساقتاعان اۋلەتتىك مۇراعاتتان ءابزالي ەگىزباەۆتىڭ تۇرماعامبەتكە جازعان حاتىنىڭ ءماتىنى تابىلدى. ادەبيەتشى ەرحان كارىبوزوۆ لاتىنشادان قازاق تىلىنە كوشىرگەن حات مازمۇنى ناقتى: «تۇرەكە، داپتەردىڭ ون توعىز سىزىقتىسى بولمادى. بارىن بەرىپ جىبەردىم، جيىرما ءۇش سىزىقتى ەكەن، جيىرما ءتورت پاراقتى بولدى. ءابزالي، 15. 04. 1938 جىل». دەمەك، تۇرماعامبەت ءوز ولەڭدەرىن قولجازبالاۋ ءۇشىن نەمەسە قولجازبانىڭ كوشىرمەسىن جاساۋ ماقساتىندا سول كەزدە قىزىلوردا وبلىسىنىڭ جالاعاش اۋدانىندا مەكتەپتىڭ ديرەكتورى بولىپ قىزمەت اتقارىپ تۇرعان ءابزالي ەگىزباەۆ ىنىسىنەن قاعاز تاۋىپ بەرۋىن وتىنگەن. قالام مەن قاعازدىڭ تاپشى كەزىندە ونداي دۇنيەنىڭ اعارتۋ سالاسىنداعى ادامنان عانا تابىلاتىندىعى بەلگىلى قوي. حاتتىڭ 1938 جىلى 15 ساۋىردە جازىلعانى ناقتى كورسەتىلگەندىكتەن، بۇل كەزدە تۇرماعامبەتتىڭ تۇرمەدە ەكەنىن دە بولجاۋ قيىن ەمەس. ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنىنان سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى ايتىلعان ۇگىتسوز ىزدەۋ ماقساتىندا اقىننىڭ قويىن قالتاسىنان تالاي داپتەرى تاركىلەنگەن ەدى. سونداي كەلەڭسىز جايتتاردىڭ ءبىرى تۋرالى قاماۋدا جاتىپ جازعان «ەداۋىر ەكى كىتاپ ەرمەك ەدى» دەگەن ولەڭىندە:

ەداۋىر ەكى كىتاپ ەرمەك ەدى،

وتىرىپ ويىم وقىپ كورمەك ەدى.

ىشىندە ەلگە ايتارلىق ەش ۇگىت جوق،

وتكەننەن قالعان تەككە ورنەك ەدى.

...تىڭداماي اعاڭ ءسوزىن الىپ كەتتىڭ،

بالداردىڭ بىرقاتارى «بەر» دەپ ەدى،

– دەپ، تۇرمە باقىلاۋشىلارىنىڭ ارەكەتىنە قىنجىلىس بىلدىرەتىن جىرى بار. قاعاز تاپشىلىعىن تارتقاندا وعان ابزاليدەن باسقا دا قول ءۇشىن سوزعان جەرلەستەرى از بولماعان. سولاردىڭ ءبىرى كەزىندە الماتى، شىمكەنت قالالارىندا وقۋ-اعارتۋ سالاسىنىڭ قىزمەتكەرى بولعان جەرلەس ءىنىسى، كوزى اشىق ازامات ءشايىم شايقىۇلى مىرزابەكوۆ بولاتىن. تۇرەكەڭنىڭ ماقال-ماتەلدەرى جازىلعان ءۇشىنشى داپتەردىڭ سىرتىندا: «دليا زوولوگي ن. مىرزابەكوۆوي. ناچاتو 10. 12. 1935 گودا» دەگەن جازۋ بار. دەمەك داپتەر 1935 جىلى، شايىر الماتىدا جۇرگەنىندە باستاپ جازىلسا كەرەك. تاعى دا سول قاعاز تاپشىلىعىنان ول ءشايىمنىڭ وقۋشى قىزى پايدالانعان داپتەرگە ماقال، ماتەل، ناقىل سوزدەرىن جيناقتاعان.

اتالمىش داپتەرگە تۇسكەن ماقال، ماتەل، ناقىل سوزدەردىڭ رەتتىك سانى ارابشا جازىلۋى بويىنشا بەرىلگەن. الايدا رەت سانىنىڭ بىركەلكىلىگى وزگەرىپ كەتكەندىكتەن، كەي جەردە ءبىر سان ەكى قايتارا قويىلعان (مىسالى، قولجازبادا 1-بەت، 13-سان; 2-بەت، 32-سان، ت. ب.). قولجازبانىڭ ەلۋ ءۇشىنشى بەتىندە «قوي ەگىز تۋادى: ءبىرى – قوناققا سويىلادى، ءبىرى – قوشقار قويىلادى» دەگەن سوڭعى ماقالعا 1317-رەتتىك سان قويىلعان. وسىعان سۇيەنىپ سيپاتتاما بەرۋشى ە. بايتوقوۆ داپتەرگە «ناقىل سوزدەر جيناعى» دەپ شارتتى ات قويىپ: «مۇندا 1317 ناقىل، ماقال ءسوز بار. قولجازبا سوڭىندا ءدىني اڭگىمەلەر دە كەزدەسەدى» (142-ب.), – دەيدى. ال ءبىزدىڭ انىقتاعانىمىز، ءۇشىنشى داپتەردەگى ناقىل سوزدەر مەن ماقال، ماتەلدەردىڭ ۇزىن-ىرعا سانى مىڭ ءۇش ءجۇز التى. دەمەك سيپاتتاما بەرۋشىنىڭ بۇل جەردە دە ءبىرشاما جاڭساقتىققا ۇرىنعانى بايقالادى.

ءماتىنتانۋشى ە. بايتوقوۆتىڭ ء«دىني اڭگىمەلەر» دەپ وتىرعانى ء«ابۋ عالي سينا» اتتى جالعىز شىعارما. قارا سوزبەن باياندالعان، كولەمى بەس بەتتەن تۇراتىن بۇل اڭگىمەنىڭ اۆتورى تۇرماعامبەت ەمەس. بۇل – 1890 جىلدارى قازان باسپاسىنان جارىق كورگەن باشقۇرتتىڭ ايگىلى ءدىني-اعارتۋشى اقىنى كاشافۋتدين شاھماردانۇلى شىعارماسىنىڭ قارا سوزبەن مازمۇندالعان ءتۇرى. مۇنىڭ ولەڭ نۇسقاسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق كىتاپحاناسىنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتار مەن قولجازبالار قورىندا ساقتاۋلى. تۇرماعامبەت مۇنى تەك شاكىرتتەرىن حاباردار ەتۋ ماقساتىندا قارا سوزبەن مازمۇنداپ شىققان. شىعارما وزىنىكى بولماعاندىقتان دا «ناقىل سوزدەر جيناعىنان» بولەك بەتتەلگەن. داپتەردە جۇزدەگەن ماقال-ماتەلدەردىڭ قازىرگى قازاق تىلىنە كوشىرىلگەن نۇسقالارى كەزدەسەدى. الايدا ولاردى كىم، قاشان اۋدارعاندىعى تۋرالى مالىمەت جوق. ە. بايتوقوۆ تۇرماعامبەتتىڭ «ناقىل سوزدەر جيناعىنا» بەرگەن 125-انىقتاماسىندا «ولەڭ جولدارى ءار بەتكە ەكى قاتاردان ورنالاسقان»، – دەيدى. ءۇشىنشى داپتەردە جەكەلەگەن شۋماقتاردان باسقا ولەڭ جوعىن ەسكەرسەك، بۇل سيپاتتامانىڭ دا وزىندىك كەمشىلىكتەرى كوپ ەكەندىگى كورىنە تۇسەدى.

ءتورتىنشى داپتەردى تىزىمگە العاندار ونى ارابشاداعىداي وڭنان سولعا قاراي ەمەس، ورىسشا داعدىمەن سولدان وڭعا قاراي تەرىس بەتتەگەندىكتەن ونداعى شىعارمالاردىڭ ورنالاسۋ ءتارتىبى اۋىسىپ كەتكەن. مىسالى، مازمۇنى بويىنشا داپتەردىڭ سوڭىندا تۇرۋى ءتيىس «تۇر ەدى افراسياب كەلىپ-كەتىپ» دەپ باستالاتىن ولەڭ جولدارى ءبىرىنشى بەتكە شىعىپ كەتكەن. سونداي-اق قولجازبانىڭ سوڭىندا تۇرعان، تۇرەكەڭنىڭ ولەڭدەرىنە قاتىسى شامالى حاديس، دۇعا، سالاۋاتتار ءوز رەتىمەن داپتەردىڭ باس جاعىندا تۇرۋى كەرەك بولاتىن. ارابشادا وڭنان سولعا قاراي بەتتەلۋى ءتيىس بولسا، تۇرماعامبەت بۇل داپتەردى كيريلليتسا گرافيكاسىنىڭ زاڭدىلىق رەتىمەن سولدان وڭعا قاراي جازعان. بەتتەۋشى وسى ەكى ارانى اجىراتا الماي، قولجازبانى وڭنان سولعا قاراي بەتتەپ جىبەرگەن. مۇنى ولەڭ جولدارىنىڭ ورنالاسۋى دا دالەلدەي تۇسەدى. ماسەلەن، الپىسىنشى بەتتەگى «ارداقتى ىزمۇحاممەد ءىنىم ساعان» دەگەن ولەڭنىڭ سوڭى ەلۋ توعىزىنشى بەتتە ءجۇر، ءدال وسىلاي الپىس ءبىرىنشى بەتتەگى «قادىردان حات جولدادىم جۇسىپبايعا» دەگەن ولەڭىنىڭ سوڭى الپىسىنشى بەتكە ىعىسىپ كەتكەن. بۇل داپتەردەگى بارلىق ولەڭ وسىنداي بەيرەتتىلىكتەن قۇرالاقان ەمەس. قولجازبانىڭ «شاھناما» ەپوپەياسىنان ۇزىندىلەر بەرىلگەن 1–17-بەتتەرى ارالىعىنا ورىس سوزدەرى ارالاسىپ، ارابشا تەك بوس جەرلەرگە جازىلىپتى. سوعان قاراعاندا بۇل دا الگى قاعاز تاپشىلىعىنىڭ سالدارىنا كەلىپ تىرەلگەن شارۋا سياقتى.

جيىرما ءبىرىنشى بەتتەگى «ۇلىنا ءۇش ناسيحات ايتتى لۇقمان» دەگەن حيكايا اۆتور تاراپىنان «ەكىنشى نازىم» دەپ اتالىپتى. وسى داپتەردەگى «تاۋسىلىپ تيىن، تاماق قارىن اشتى» (32-ب.), «الا بەر ايتقان ءتىلدى، بولما قالشا» (68-ب.), «جۇباتار كۇنىڭ بار ما، اللا» (72-ب.), «كەلمەيدى ءولىم ويعا ناپسىگە ەرسەڭ» (75-ب.), «اقىلىم ايتاتۇعىن، كەلىن ايىش» (77-ب.) دەگەن بەس ولەڭ باسقا قولجازبادا كەزدەسپەيدى. وتىز ەكى مەن ەلۋ توعىزىنشى بەت ارالىعىندا ءۇشىنشى داپتەردەگى ناقىل سوزدەر قايتالانادى. قولجازبانىڭ قىرقىنشى بەتىندە «دەپ موللا تۇرمۇحاممەد قولىم قويدىم، / بولمايدى قاتەدەن قۇر ەردىڭ موينى» دەگەن ولەڭ ءۇزىندىسىنىڭ سوڭىنداعى «م. ش. 17. 11. 1980» دەگەن بەلگىنىڭ اۋدارماشى ماقسۇت شافيعيعا ەنشىلى ەكەنى داۋسىز. ويتكەنى قولجازبانىڭ وسى جەرىندەگى وتىز سەگىز بەن قىرقىنشى بەتتەرى مۇلدەم جوق. جوعارىداعى تاڭبا «وسى جەردە اتالمىش ولەڭ بولۋى مۇمكىن» دەگەندى ءبىلدىرۋى نەمەسە ماقسۇت وسى بەتتەردى قولجازبادان اۋدارۋعا الىپ، ورنىنا قىستىرما قاعاز تاستاپ كەتۋى دە مۇمكىن. قولجازبانىڭ سەكسەن جەتىنشى بەتىندە: «شىمكەنتتەگى جافار... اۋدانى، 64 ءۇي، ۇزىنارىق كولحوزىندا قازانعاپ بايبول بالاسى بار. ۇلى ءجۇز، تولەنىڭ تۇقىمى» دەگەن بۇرىشتاما بار. بەلگىلى ەپيك جىرشى قازانعاپ بايبولۇلى مەن تۇرەكەڭنىڭ اراسىندا دوستىق قاتىناس بولماسا، قولجازبادا الگى كىسىنىڭ مەكەنجايى قايدان ءجۇرۋى مۇمكىن؟

قولجازبانىڭ توقسان جەتىنشى بەتىندە، داپتەردىڭ اشىق جەرىنە تىگىنەن جازىلعان: «18 اۆگۋست، ءشادىبالاسى دوسمۇحان قىزمەتتە...» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز ءجۇر. تولىق وقىلماعاندىقتان سوڭعى ءسوز «قىزمەتتە» مە، الدە «قازا تاپتى» ما، ول جاعى تولىق انىقتالمادى. قولجازبانىڭ ءجۇز جەتىنشى بەتىندە تىگىنەن: «شىمباي كوشەسىندە، 25 ۇيدە بەكبەرگەن ابۋباكىر بالاسى بار» دەگەن ءسوز جازىلعان. بۇل ادامدارمەن تۇرەكەڭ تۇرمەدە وتىرعاندا تانىسىپ، مەكەن-جايلارىن قولجازبا داپتەرىنە سوندا ءتۇرتىپ الۋى دا مۇمكىن ەكەنىن جوققا شىعارا المايمىز. قولجازباداعى ءجۇز التى مەن ءجۇز ون ءتورتىنشى بەتتىڭ ارالىعىنا: «قالال-ءلازي ءنابي سالاللاھ عالاھيس-ءسالام ءاللاھۋما اعفيرلي ءۋا ءارحامني»، ياعني پايعامبارىمىز ساللاللاھۋ عالايھي ۋاسسالام بىلاي دەپ ايتتى: «اللا مەنىڭ كۇنامدى كەشىر جانە راحىم ەت» دەگەن مازمۇنداعى حاديس، دۇعا، سالاۋاتتار ەنگىزىلگەن. تۇرماعامبەت شايىردىڭ تۇرمە جىرلارىنىڭ كوبىنىڭ مازمۇنى اللاعا ءسانا، پايعامبارعا سالاۋات ايتۋ تۇرىندە كەلەدى. قاماۋدا وتىرعاندا ءوز كوڭىلىنە دەمەۋ، جانىنداعىلار ءۇشىن جۇبانىش تاۋىپ بەرۋ ءۇشىن تۇرماعامبەت ءوزىنىڭ بىلەتىن دۇعا، سالاۋاتتارىن وزگەلەردىڭ ۇيرەنۋى ءۇشىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرۋى دە مۇمكىن. قولجازبانىڭ سوڭعى بەتىنىڭ جازۋى ءوشىپ كەتكەن جانە ول تۇرماعامبەتتىڭ قولتاڭباسى ەمەس.

ءماتىنتانۋشى ە. بايتوقوۆ ءتورتىنشى داپتەردەگى شىعارمالاردى قىرىق ءۇش اتاۋدان تۇرادى دەپ تاعى دا جاڭساقتىققا ۇرىنعان (ققعس. 140–141-ب.). قولتاڭبانىڭ وقىلۋى قيىنعا تۇسكەندىكتەن، ول تەك كوزگە انىق كورىنگەن اتاۋلاردى عانا ساناعان سياقتى. تۇرماعامبەتتىڭ ءتورتىنشى داپتەرىنە ەنگەن ماقال-ماتەل، ءدىني ماتىندەردى جانە قىرىقمىلتىق قۇلجابايدىڭ نايمان ەردەنگە ايتقان كوڭىلقوسىن ەسەپتەمەگەندە جەتپىس ءۇش اتاۋدان تۇراتىنى انىقتالدى. اتالمىش شىعارمالاردىڭ مازمۇنىنا قاراپ وتىرىپ، داپتەردىڭ تۇرمەدە جازىلعاندىعى تۋرالى بولجام ايتۋعا بولادى. بۇل پىكىرىمىزگە جاناما دالەل رەتىندە قولجازبانىڭ قاتتى بۇلىنگەنىن، قاعاز تاپشىلىعىنان ولەڭدەرىن ورىسشا ءماتىن ارالاس داپتەرگە جازعانىن، ۋاقىت پەن جاعدايدىڭ جوقتىعىنان ولەڭنىڭ بەيرەتتى تۇسكەنىن جانە اسىعىس جازىلعاندىعىنان قولتاڭباسىنىڭ وزگەرگەنىن، سياعا قوسا كارانداشپەن ارالاستىرىپ جازىپ وتىرعاندىعى سياقتى كورنەكى ايعاقتار كەلتىرۋگە بولادى. تۇرمەدە وتىرعاندىقتان قولىنا تۇسكەن قاعاز بەن قالام ءتۇرىن پايدالانىپ، جاعدايدىڭ مولشەرىنەن اسا الماعان ءحالىن وسىدان-اق كورەمىز.

تۇرماعامبەتتىڭ بەسىنشى داپتەرىنىڭ مازمۇنى ءبىرىنشى جانە ەكىنشى قولجازبا داپتەردى قايتالايدى. مۇنداعى جىرلارى كوبىنەسە ەكىنشى داپتەردە كەزدەسەدى، وندا ۇشىراسپايتىن ولەڭدەرى دە بار. مىسالى، «جاھاننىڭ جوق قالارى تۇبىندە دوس» (182-ب.), «سۇحباتى سىرلاستىڭ سىر ساباتىنداي» (187-ب.), «ار-نامىس ازاماتتار، قايدا قالعان» (188-ب.), «سىرىڭدى سىرتقا بەكتەر، بىلدىرمەسەڭ» (188-ب.) دەگەن ءتورت ولەڭ قالعان داپتەرلەردە جوق. ءماتىنتانۋشى ە. بايتوقوۆ وسى داپتەرگە بەرگەن سيپاتتامادا: «بۇل داپتەردەگى اۆتوردىڭ شىعارمالارى 125 اتاۋدان تۇرادى» دەيدى. ءبىزدىڭ انىقتاعانىمىز، مۇنداعى بارلىق شىعارما ءجۇز جيىرما التى، ونىڭ ءجۇز جيىرما ەكى ولەڭى عانا تۇرماعامبەتكە تيەسىلى. سيپاتتامادا كورسەتىلگەن ەكى شىعارمانىڭ قولتاڭباسى اۆتوردىكى بولعانىمەن، ولەڭ تۇرماعامبەتتىكى ەمەس. ولار: ءماجيدۋللا جالعاسباەۆتىڭ «حات جازدىم تۇرەكەمە كەتىپ شەتكە» (22 جول) جانە «تۇرەكە، جانابىڭا جازامىن حات» (51 جول) دەپ باستالاتىن ەكى ولەڭى. شاماسى بۇل ارناۋ جىرلاردى تۇرماعامبەت ءوز قولىمەن كوشىرگەن. ءبىرىنشى ولەڭنىڭ سوڭعى توعىز جولىنىڭ باس بۋىندارى، كەلەسى ولەڭىندەگى جىر تارماقتارىنىڭ كەيبىر بۋىندارىنىڭ ۇيقاستارى جىرتىلعان داپتەردەن شالا وقىلدى. سيپاتتامادا اتالمىش اۆتوردىڭ دا اتى «سوڭىندا ماقال-ماتەلدەر جانە عابيدوللا جالعاسوۆتىڭ ولەڭى كەزدەستى» دەپ جاڭساق جازىلعان جانە سوڭىندا ەشقانداي ماقال-ماتەل جوق.

وسى داپتەردە «قوڭىز حيكاياسى» دەگەن شىعارمانىڭ العاشقى جارتىسى كەزدەسكەنىمەن، ول تۇتاس كۇيدە ەكىنشى داپتەرگە تۇسىرىلگەن ەكەن. اقىننىڭ بەسىنشى داپتەرىنە سيپاتتاما بەرگەن ە. بايتوقوۆتىڭ حيكايا مازمۇنىنداعى تۇتاس ۋاقيعانى ەكىگە ءبولىپ بەرگەنى انىقتالدى. ءتول قولجازبانىڭ ءجۇز ون جەتىنشى بەتىندە اۆتور 22-رەتتىك سانمەن «قوڭىز حيكاياسى» دەگەن تاقىرىپتىڭ استىن يرەك سىزىقپەن سىزىپ كورسەتەدى. ال كەيىنگىلەر وسى قولجازبانىڭ ءجۇز ون سەگىزىنشى بەتتەگى حيكايانىڭ جالعاسىن 23-رەتتىك سان قويىپ قولدان بولگەن. بەسىنشى داپتەردىڭ سوڭى، ياعني ەكى ءجۇز ون بەسىنشى بەتتەن باستالعان ءماجيدۋللا جالعاسباەۆتىڭ جىرى ەكى ءجۇز ون جەتىنشى بەتتە كۇرمەلەدى. وسى ارناۋدىڭ سوڭعى جاعىنا «ابدىراۋىق تۇرماعامبەتوۆ» (218-ب.) دەپ قول قويىپ، ء«ابدىلازيز» دەگەن اتپەن ءبىر ولەڭ جازىلعان. ولەڭنىڭ قاسىنا جاقشاعا الىپ ء«ۇبىسۇلتان اياپوۆ» دەپ تاڭبا سوعىلعان. ودان تومەنگى تۇستا «تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆ، قىزىلباي قونىسباەۆ، قونىسباي جانكىسيەۆ» دەگەن كىسى اتتارى كەزدەسەدى.

ءابدىلازيز – تۇرماعامبەتتىڭ جاستاي دۇنيە سالعان پەرزەنتى. ءبىزدىڭ بىلەتىمىز، ابدىراۋىق تا ازداپ ولەڭ جازاتىن بولعان. بۇل شىعارمانىڭ تۇرماعامبەت بالاسى ابدىراۋىقتىڭ ءابدىلازيز اعاسىنا ارناعان ءسوزى بولۋى دا مۇمكىن. ون ەكى جولدان تۇراتىن قىسقا جىردىڭ سياسى جايىلىپ، قاعازى ابدەن ءوڭىپ كەتكەندىكتەن وقىلمادى، قولتاڭباسى دا تۇرماعامبەتكە جات. داپتەردەگى «ناۋشارۋان حيكاياسى» (87-ب.) اياقتالماي قالعان جانە سەكسەن سەگىز بەن توقسانىنشى بەتتەردىڭ ارالىعىنا شىعارمانى كۇرمەۋ ءۇشىن ارنايى ورىن قالدىرىلىپ كەتكەن. بۇل حيكايانىڭ تولىق نۇسقاسى ەكىنشى داپتەردەن تابىلدى. قولجازبانىڭ ەكى ءجۇز توعىزىنشى بەتىندە جوعارى جاعىندا «تۇرماعامبەتوۆ» دەگەن جازۋى بار: «كۇيەۋى تاز بولادى سوقىر قىزدىڭ، / توقىمىم جوقتىعىنان جابۋ بۇزدىم. / ورنىڭنان ۋاعدالى ۇشىراسپاي، /ادامداي تاڭكوز تىككەن وتىرعىزدىڭ»، – دەگەن بىرقاقپاي ءازىل ولەڭ شۋماعى جازىلعان. ال مۇزاراپ ءجۇسىپوۆتىڭ كوبىنە ءبىرىنشى جانە ەكىنشى داپتەردەگى شىعارمالاردىڭ تۇسىنا بەلگى سوققانى انىقتالدى. دەمەك مۇزاراپ وسى قوس داپتەردىڭ تۇرماعامبەت شىعارمالارىنىڭ تولىق نۇسقا ەكەنىن بىلگەن. ويتكەنى قالعان داپتەرلەردە مۇزاراپتىڭ قولىمەن سوعىلعان بەلگى جوققا ءتان.

وسى بۋماعا قوسىمشا تىركەلگەن التىنشى داپتەردىڭ مازمۇنى م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ پىكىرىن، جازىلعان سيپاتتامالاردى، قولجازبانىڭ قورعا قابىلدانۋى تۋرالى مالىمەتتەر مەن تاپسىرۋشىنىڭ مەكەن-جايىنا قاتىستى قۇجاتتاردى قامتيتى.

سىر سۇلەيى تۇرماعامبەت ىزتىلەۋۇلىنىڭ ءتول قولتاڭباسى تولىق وقىلىپ، قولجازبا بۇككەن قۇپيالار انىقتالعاننان كەيىن ەل اراسىندا اۋىزەكى تاراعان كۇماندى دەرەكتەردىڭ كوبى ىعىسا باستادى. ولاي بولسا، ەندىگى جەردە شايىردىڭ «شولمەك» دەيتىن ايگىلى ولەڭى دە شوراياقتىڭ ومارىنا ورىنسىز تەلىنبەيتىن بولار دەپ ۇمىتتەندىك. سونداي شىتىرمان ماسەلەنىڭ ءبىرى پروفەسسور تەمىرحان تەبەگەنوۆتىڭ جازعان پىكىرىمەن، نىعمەددين جانە امانگەلدى ەگىزباەۆتاردىڭ قۇراستىرۋىمەن 1996 جىلى جارىق كورگەن مايدانگەر اقىن ءابزالي ەگىزباەۆتىڭ «ەلىمنىڭ سىرىن ەتتىم جىر» اتتى جيناعىنا ەنىپ كەتكەن تۇرماعامبەتتىڭ بەس ولەڭىنە قاتىستى.

اتالمىش كىتاپتىڭ ءجۇز جيىرما ءتورتىنشى بەتىندە قۇراستىرۋشىلار ەسكەرتۋ بەرە وتىرىپ: «وپاسىز دوستىققا» اتتى ولەڭ ءا. ەگىزبايۇلىنىڭ 1969 جىلى جارىق كورگەن «جاۋىنگەر جۇرەگى» كىتابىندا جاريالانعانىنا قاراماستان تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆتىڭ «نازىم» اتتى (1972, 1982) جيناعىنا جاڭىلىس ەنىپ كەتكەن. «تاتۋلىق» شوراياقتىڭ ومارى مەن تاۋبايدىڭ ءجۇسىبىنىڭ ايتىسىنا باسالقى رەتىندە، «سىيلاسۋشىلىق» قاڭلى ءجۇسىپ پەن كەتە جۇسىپكە ەكىنشى جازعان حاتى تۇرىندە، «ناداندىق» دەگەن ولەڭى سول قالپىندا تۇرماعامبەت اقىننىڭ ولەڭى بولىپ بەرىلگەن. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، بۇلار اقىن ءابزالي ەگىزبايۇلىنىڭ ولەڭدەرى. سەبەبى، ءابزاليدىڭ ءوز قولىمەن جازىلىپ، ساقتالعان داپتەردە تۇرماعامبەتتىڭ ولەڭدەرى دە بار، ال اتالمىش ءتورت ولەڭ ءابزاليدىڭ ءوز اتىمەن بەرىلگەن. سوندىقتان وسى تۇپنۇسقاعا سۇيەنۋدى دۇرىس كوردىك» – دەيدى.

ال ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە كاسىبي ادەبيەتتانۋ عىلىمى پىكىرگە ەمەس، شىعارما يەسىنىڭ سوڭىندا قالعان ناقتى ماتىندەردىڭ دەرەگىنە سۇيەنگەنى دۇرىسىراق. ءابزالي ەگىزباەۆ ولەڭدەرىنىڭ اراسىندا ۇستازى تۇرماعامبەت جىرلارىنىڭ ارالاس ءجۇرۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىن ءبىز ىلگەرگى ءسوزىمىزدىڭ بىرىندە تۇسىندىرۋگە تىرىستىق. اتالمىش ءتورت ولەڭنىڭ قيىننان قيىستىرىلىپ، ابزاليگە ەرىكسىز تەلىنۋىنىڭ ءبىر ايقىن مىسالى «سىيلاسۋشىلىق» دەگەن نە ءارى ەمەس، نە بەرى ەمەس بولىپ كەپتەلىپ تۇرعان تاقىرىبىنان-اق كورىنىپ تۇر ەمەس پە؟ ارينە جيناقتىڭ قۇراستىرۋشىلارى ادەبيەت اۋىلىنان الىس ادامدار بولعانىمەن، كاسىبي ادەبيەتشى پىكىر بىلدىرگەن جەردە مۇنداي وعاشتىق جىبەرىلمەگەنى ءجون ەدى. ءبىزدىڭ ايتارىمىز، بولاشاق باسىلىمداردا قامسىز بولمايىق، ازىرگە بۇعان قاتىستى تورەلىكتى تۇرماعامبەت قولجازبالارىنىڭ دەرەگى ايتسىن.

اقىن ءابزالي ەگىزباەۆقا تەلىنىپ جۇرگەن «تۋرالىق» ولەڭىنىڭ كولەمى «ەلىمنىڭ سىرىن ەتتىم جىر» جيناعىندا ون ەكى جول بولسا، تۇرماعامبەت قولجازباسىندا «تىرىڭدە تۋرا بولساڭ تۋ ۇستارسىڭ» دەپ باستالاتىن بۇل ولەڭ ون ءتورت جول (2-داپتەر، 112-ب.). ال، «تاتۋلىق» اتالمىش جيناقتا ون التى جول، قولجازبادا «بەكتەرىم، ءبىر-بىرىڭمەن بولساڭ تاتۋ» دەپ باستالاتىن بۇل ولەڭنىڭ كولەمى جيىرما جولمەن كۇرمەلگەن (2-دەپتەر، 88-ب.). جيناقتا «سىيلاسۋشىلىق» دەپ ايدارلانعان ون ەكى جول ولەڭ تۇرماعامبەت قولجازباسىنداعى اتاۋى ء«سىز-ءبىز دەپ ءبىر-ءبىرىڭدى سىيلاسپاساڭ»، كولەمى ون ءتورت جول (2-داپتەر، 89-ب.). «ناداندىق» ابزاليدە ون ءتورت جول بولسا، تۇرماعامبەت قولجازباسىندا «قيمايمىن ادام دالىن ناداندارعا» دەگەن وسى ولەڭ جيىرما جول (2-داپتەر، 150-ب.).

«ەلىمنىڭ سىرىن ەتتىم جىر» جيناعىندا ءابزالي ەگىزباەۆقا ورىنسىز تەلىنگەن تەك تۇرماعامبەتتىڭ ولەڭدەرى عانا ەمەس ەكەن. كىتاپتىڭ وتىز بەسىنشى بەتىندەگى كەردەرى اۋباكىردىڭ «انامنان تۋعاننان سوڭ بىرگە جەتتىم» دەيتىن بەلگىلى ولەڭى دە وسىنداي كەپتىڭ جالىن قۇشىپتى. تانىمال شايىرلاردىڭ ولەڭدەرىن ءابزالي سەكىلدى ابىروي يەسىنىڭ كوزسىز كوشىرىپ العانىنا مەنىڭ كۇمانىم كوپ. ارتىق قىلامىن دەپ تىرتىق قىلۋ كەيىنگىلەردىڭ ارەكەتى بولسا كەرەك.

بەرىك ءجۇسىپوۆ، فولكلورتانۋشى

Abai.kz

ەسكەرتۋ! كەز كەلگەن ماتەريالدى كوشىرۋ جانە جاريالاۋ ءۇشىن رەداكتسيانىڭ ارنايى رۇقساتىن الۋ قاجەت! 
http://qamshy.kz/home/show/15832