مەن وڭايباەۆ قامبار وڭايبايۇلى (04.01.1958) اتىراۋ وبلىسى اۋماعىنداعى جىلوي توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەنمىن. قازىرگى تاڭدا قوسشاعىلدان 13 شاقىرىم قاشىقتىقتا، «قۇلسارى – تەڭىز» تاس جولى بويىنا جاقىن ماڭدا تۇرامىن. «بارىم دا، نارىم دا ۇلتاراقتاي وسى جەر» دەگەندەي، قىستاعىم دا، جايلاۋىم دا – سول جەر! كوز اشقالى اتا-بابا كاسىبى «مال شارۋاشىلىعىمەن» اينالىسىپ كەلەمىن. ارتىما ەرگەن ءىزباساردان جالعىز تۇياق، جالعىز عانا ۇلىم بار. جاسىم 60-قا تاياپ قالدى.

مەنى جاعدايسىز مەحنات، قۇر ۋادە، ارام پيعىل، ءارتۇرلى كەرى ىستەر ابدەن قاجىتىپ ءبىتتى. «التىن ۇستىندە وتىرعان قايىرشىنىڭ» كۇيى مەنىڭ دىڭكەمدى قۇرتىپ شارشاتىپ جىبەردى. بىلىعى كوپ، بالىعى جوق دارياعا جىرتىق اۋ سالعان قاريا سەكىلدىمىن. «باي ولكە» اتانعان، ماڭىندا تشو سەكىلدى الپاۋىت، ءىرى  ونەركاسىپ زاۋىتتارى بار جىلوي وڭىرىندە مۇنداي سورلى، مۇنداي بەيشارالىق كۇي كەشۋىمىزگە نە سەبەپ؟ مەن قالاي قىلعاندا دا وسى قازاقستاننىڭ گۇلدەنۋىنە، ەكونوميكانىڭ دامۋىنا ءوز سەپتىگىمدى، ءوز ۇلەسىمدى مۇمكىندىگىمشە قوسىپ وتىرعان جوقپىن با؟  ەت، ءسۇت، ىرىمشىك، قۇرت، ماي، شۇبات، ايران، ت.س.س تازا تابيعي حالال ونىمدەردى ءوندىرىپ كەلەمىن. «وزىمە دەگەندە – وگىزدەي قارا كۇشىم بار» دەپ، بارلىق قيىندىققا مويىماي، اياعىمنان تىك تۇرىپ، شارۋاشىلىعىمدى دوڭگەلەتىپ، ولتىرمەستەن ورگە سۇيرەپ كەلە جاتىرمىن. جازدا اپتاپ، قىستا قار استىندا قالامىن. مەنىڭ قارىمدى ارشۋعا، اقشاسىنا، تەحنيكا كەلەر مە ەكەن بۇل جەرگە؟ «جەتىم – جاۋتەڭدەۋمەن قارىن تويعىزا الماس» دەگەندەي، كىمگە بارىپ مۇڭىڭدى ايتاسىڭ، قول سوزار ەشكىم كورىنبەسە؟

امالسىز ىشتەگى تەبىرەنىستى حات قىلىپ جاريالاۋعا بەل بۋدىم. «قالام – قانجاردان وتكىر!» دەپ، ەرىكسىز قولعا قالام الدىم. ءسوزدى قىسقاشا قايىرايىن، سەبەبى، «كورگەندى – ك..ت دەگەن جەڭەدى» دەگەن قازىرگى كەزەڭدە تۇسىنىگى مول اقىلدى ادام، ءسوز يەسىن تابۋ قيىننىڭ قيىنى! ءسال ەسكە ءتۇسىرىپ شىمشىپ وتسەم، وكىمەت ءبىزدىڭ ساۋاتسىزدىعىمىزدى وتە ءتيىمدى پايدالانىپ تۇلكىبۇلاڭ، قۇيتۇرقى ادىسكە سالىپ جەر سوقتىرىپ كەتتى. ءالسىز بۋىنعا قانجار سۇعىپ، جىعىلعانعا – جۇدىرىق جۇمسادى. «سارىقامىس، كەڭ ارال، قاراتون» ەلدى مەكەندەرى كوشىرىلگەندە، «كەڭ ارال» تۇرعىنى ەسەپتەلەتىن بىزگە وكىمەت تيەسىلى ءۇيدى دە بەرمەدى. (بىلدەي 4 شارۋاقوجالىقتى ەسى ءبۇتىن وكىمەت ۇمىتىپ كەتىپتى. ءتىزىم، قاداعالاۋشى، سول وكرۋگتىڭ اكىمسىماعى سەكىلدى ماماندار سول كۇنى ۇيىقتاپ قالىپ پا؟). دەمەك، ءبىز ايدالادا ءۇيسىز قالدىق، ول ءبىر. زاڭدى ۇرشىق قىلىپ يىرگەن «شوپكەتىشارلار» ءبىزدى (وزىمىزگە، مال شارۋاشىلىعىمىزعا قولايلى) ىڭعايلى، تىنىش وتىرعان جەرىمىزدەن قوقان-لوقى كورسەتىپ كۇشپەن ايىرىپ قۋىپ جىبەردى. دەمەك، مال شارۋاشىلىعىنا ءتيىمدى جەرىمىزدەن جانە ايىرىلدىق، ول ەكى. زاڭدى شيىرشىقتاپ سەگىز بۇكتەگەن قۋشىكەش باسشىلار تشو-نىڭ بىزگە سۋعا، جارىققا دەپ بولگەن اقشاسىن «ەبىن تاپقان – ەكى اسايدى» دەپ، وزدەرىنىڭ ء«تۇپسىز تەرەڭ قالتالارىنا» سۇڭگىتىپ جىبەردى. دەمەك، اقشاسىز، كومەكسىز، جارىق، سۋسىز قالدىق، بۇل – ءۇش. تاپا-تالتۇستە ءبىزدىڭ پاي-نەسىبەمىزدى اۋىزدان جىرىپ ۇرىلار قىمقىرىپ كەتتى. تالاي سوت بولدى، ونىڭ ءبارىن جىپكە ءتىزىپ دالەلدەۋگە قازىر مەندە قۇلشىنىس تا، كۇش تە جوق. سەبەبى، «باكە-ساكە، پارا-مارا، مافيا-كلان، سىبايلاس-جەمقور، پاراقور-جالاقوردان قۇرالعان توبىر – بويىنان كۇش-قۋاتى، جىگەرى مەن قايراتى سارقىلعان، جاپان تۇزدەگى توقال تامداعى ولمەشىنىڭ كۇنىن زورعا كورىپ وتىرعان قارا شارۋا، كارى مالشىعا دەس بەرە قويار دەيسىڭ بە؟ امال جوق، «كەڭ ارالدان» سىگاندار قۇساپ ءوزىمىز قالاعان جەرگە زورعا كوشىپ كەلدىك. كوشىپ بارۋىمىز ءۇشىن عانا «ساراڭنىڭ  قايىرشىعا امالسىز ساداقا بەرگەنى» سەكىلدى قىلىپ، شامالى، جەتكىلىكسىز، از-مىز تيىن-تەبەن عانا بەردى. «جۇتاعان – شۇكىرگە تويماس» دەگەندەي، قاناعات، شۇكىر ەتتىك. «سەنگەن قويىم سەن بولساڭ – جۋساعانىڭدى پالەنشە ەتەيىن، باسشىلارعا سەنسەم مال-جانىممەن شولدەن قىرىلىپ ولەتىن ءتۇرىم بار» - دەپ، ەڭ سوڭىندا سۋدى ءوز كۇشىممەن شىعارىپ الدىم. بىراق، «شىدامنىڭ دا – شەگى بار; سابىردا – سارقىلادى; اكەسى ولگەندى دە ەستىرتەدى» دەگەندەي، مەن دە توت باسىپ ىشتە قاقتالعان ءوز شەرىمدى شيمايلاپ جارىققا شىعارۋدى ماقۇل دەپ شەشتىم. ءبىر كوزىم مۇلدەم كورمەيدى، ەكىنشى كوزىم شالا-جانسار. قۇلاعىم ەستىڭكىرەمەيدى، دەنساۋلىق سىر بەردى. سوندا دا «كەرەڭ قۇلاقپەن» اككۋمۋلياتورعا جالعانعان راديودان ەلباسىنىڭ «كاسىپكەرلىكتى قولداۋى» تۋرالى باعدارلامالاردى ءتيىپ-قاشىپ ەستىپ قالىپ ءجۇرمىن. «ەلباسىنىڭ ءۇنى بىزدىكىلەرگە جەتپەي مە، الدە بىزدىكىلەر ەلباسى سوزىنە قۇلاق اسپاي ما؟» - دەپ تە ويلاپ قويام. ءبىزدى قاتىرىپ، جوعارىعا جالعان اقپارات بەرۋشىلەر ءىستى «جابۋلى قازان كۇيىندە» قالدىرۋدا. مىسالى، مەن دە كاسىپكەرمىن عوي.

جەرىم زاڭدى، مەنشىك يەسىمىن، جەكە كاسىپكەر دەگەن قۇجاتىم بار، سالىق تولەيمىن. ءبىزدىڭ باسشىلار ەلدە قانشا كاسىپكەرلەر بارىنان بەيحابار ما، الدە وزدەرى ساۋاتسىز با؟ الدە باس قوسىپ ءتۇسىندىرۋ شارالارىن دۇرىس باعىتتا ناسيحاتتاپ جەتكىزۋگە قاۋقارسىز با؟ مىنا دامىعان زاماندا، ايدىڭ امانىندا، تشو-نىڭ ماڭىندا، تشو-دان گاز ءوندىرىلىپ، ارتىق گاز تشو ايماعىندا ىسىراپ بولىپ ومىرلىك بوستان-بوس دالاعا جانىپ تۇرعاندا، ىرگەسىندە وتىرعان مەنىڭ قي، تەزەك، وتىن جاعىپ وتىرعانىم كۇللى الەم الدىندا ۇياتتاۋ ەمەس پە؟ وسى كورىنىس ادىلەتتىلىك پە، دامىعاندىق پا، الدە باسشىلاردىڭ ىسكەرلىگى مە؟ مەن ماڭعىستاۋعا كولىگىممەن ءجيى قاتىناپ تۇرامىن. سول كەزدە كورەتىنىم، سوناۋ تاۋ ەتەگىندەگى، سوناۋ كوز ۇشىنداعى زورعا كورىنەتىن جالعىز ءتۇيىر مالشى ۇيىنە توق پەن گازدىڭ تارتىلىپ تۇرعانى. الدە ءبىزدىڭ ەلدە ءار وبلىس ءارتۇرلى قىزمەت اتقارا ما؟ مەن وتىرعان جەردەن تشو-عا قاتىنايتىن اسفالت ءبىر شاقىرىمعا جەتپەيدى. ال اسفالت جانىندا قۋاتتى باعانالار (ۆىسوكوۆولت) ورنالاسقان. مۇنداي باعانالار مەن وتىرعان جەردەن 500 مەتردەي قاشىقتىق جەردە  دە بار. وسىنداي باعانالاردىڭ ىرگەسىندە وتىرىپ مەنىڭ ءومىر بويى بىلتە شام جاعىپ وتىرۋىم دا قاتتى  دامىعاندىقتان با؟ جارىق جوقتىقتان مەن تەلەديدار، حابار-وشار كورە الماي ماڭگۇرتكە اينالىپ بارام. سوندا مەن ەلدە قانداي احۋالدار بوي الىپ جاتىر، سوڭعى جاڭالىقتار، ەلباسىنىڭ حالىققا ۇندەۋى سەكىلدى جاڭالىقتاردان بەيحابار كۇيدە بۇ دۇنيەدەن ءوتىپ كەتۋىم كەرەك پە؟ الدە مەن ساياسي سوقىر، مىلقاۋدىڭ كۇيىن كەشۋىم كەرەك پە؟ اراسىندا، جارىقتى «توق دۆيجوكپەن» قوسام، ال جانارمايدىڭ باعاسى شارىقتاپ ۇشىپ كەتكەلى قاي زامان؟ «قۇلسارى-تەڭىز» تاس جولىنىڭ جوندەۋ كورمەگەنىنە قانشا جىل بولدى؟ الدى جامالىپ ارتى قيراپ جاتاتىن «ودنورازوۆىي» ۋاقىتشا جول قانشا ادامنىڭ وپات بولۋىنا سەبەپ بولدى؟ مەن تۇراتىن ماڭدا جول بەلگىلەرى اتىمەن جوق. جول بەلگىلەرى قانداي دا ءبىر جاعداياتقا قاراي سالىنباۋشى ما ەدى؟ مىسالى، مەن تۇراتىن ماڭداعى «جىلدامدىقتى ازايتۋ، جاقىن ماڭدا ءۇي بار، مال بار، ساق بول!» دەگەنى سياقتى بەلگىلەرى قايدا؟ وسىنىڭ سالدارىنان قانشا مالىمدى كولىك باسىپ ءولتىرىپ كەتتى.

مەنى كوزى اشىق دەگەن، ديپلومى، مانسابى، لاۋازىمى، شەنى، تاعى بار ادام ۇقپاعاندا، مەنىڭ: «جولعا شىقپا، ماشينە باسىپ كەتەدى» دەگەن ءسوزىمدى مال ۇعا ما؟ الدە ءبىز سۇراۋى جوق ءۇشىنشى سورتتاعى قازاقپىز با؟ مىناۋ دەگەن ماسقارا سۇمدىق قوي! باسشىلار كەنەۋى كەتكەن ەشكىدەي تەك قانا بايلىقتى، تەك قانا ءتۇبى جوق ءوز قالتاسىن، تەك قانا ءوز جەكە مۇددەسىن عانا ويلايدى، ال ءبىز بەيشارانى كىم ويلايدى سوندا؟ «شەشىنگەن سۋدان – تايىنباس» دەگەندەي، مەن كورمەگەن قىزىقتى ەڭ بولماسا ارتىمنان ەرگەن تۇياعىم، ورنىمدا قالاتىن ورىنباسارىم كورسىن دەگەن نيەتپەن ءىستى ءبىر جاعىنا شىعارۋعا بەلسەنە كىرىستىم. مەنىڭ حاتىمدى وقىعان تشو باسشىلارى، اتىراۋ وبلىسى اكىمى نۇرلان نوعاەۆ، جىلوي اۋدانى اكىمى ءىزباسوۆ ماقسىم، كاسىپكەرلىكتى قولداۋ مەكەمەسى باسشىسى ەربولات تولەنديەۆ مىرزالارعا ايتار ءوتىنىشىم، ماعان، ياعني «قۇلسارى –تەڭىز» تاس جولىنان ءبىر شاقىرىمعا جەتەر-جەتپەس جەردە ورنالاسقان ۇيىمە جىلۋ (گاز) مەن ەلەكتر جارىعىن (توق) جۇرگىزىپ بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن! وسى شاعىمىمدى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە، ت.س.س تيەسىلى جەرلەردىڭ بارىنە جولداپ وتىرمىن. سەبەبى، بۇنداي جاعداي تەك مەنىڭ ەمەس، مەن سياقتى شالاساۋاتتىلاردىڭ تالايىنىڭ باستارىنان ءوتىپ جاتقان جاعداي ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى!

قامبار وڭايبايۇلى

Abai.kz