مەملەكەتتىك ءتىلىمىز تاۋەلسىزدىگىن الاتىن ۋاقىتى جەتتى!
ەلباسىمىزدىڭ ەلدى دەموكراتيالىق جاڭارۋعا باستاۋىن، ۇلتتىق جاڭعىرۋعا باستاعان ۇلتتىق ۇران دەپ قابىلدايىق!
ەلباسىمىزدىڭ وكىلەتتىكتەرىنىڭ ءبىرازىن پارلامەنت پەن ۇكىمەتكە بەرۋىنە بايلانىستى كونستيتۋتسيالىق رەفورما جاساۋ مالىمدەمەسى ەلدى قالىڭ ۇيقىدان وياتىپ جىبەردى دەسە دە بولادى. ەل دە ەلباسى باستاماسىن جاپپاي تالقىلاۋعا كىرىسىپ كەتتى. پارتيالار، قوعامدىق ۇيىمدار، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر، قوعام قايراتكەرلەرى ءۇن قوسۋدا. وتكەندە 30 قاڭتاردا العاشقىلاردىڭ قاتارىندا ءبىز دە ءوز پىكىرىمىزدى بىلدىردىك.
«ەلىمىزدەگى وزگەرىستەر تەك اتالمىش وكىلەتتىكتەرمەن عانا شەكتەلىپ قالماۋى كەرەك. نەگىزگى زاڭىمىزداعى بۇل وزگەرىستەر ەلىمىزدەگى كەلەشەك كەشەندى وزگەرىستەردى تۋدىرادى دەپ سەنەمىز. قازىر قوعام بارلىق سالادا وزگەرىستەردى كۇتۋدە. ويتكەنى وكىلەتتىكتەردى ءبولىسۋ بارلىق سالادا رەفورمالارعا جەتەلەپ، قاراپايىم حالىق ءومىرىن جاقسارتۋعا باستايدى. پرەزيدەنت ۇسىنىپ وتىرعان كونستيتۋتسيالىق وزگەرىستەر – ەل دامۋىنىڭ جاڭا ءداۋىرىنىڭ باستاۋى بولۋى كەرەك. بيلىك قوعامنىڭ تالابىن ەسكەرىپ، جاڭارىپ جاتقان دۇنيەمەن بىرگە جاڭا قادام جاسادى. ەندى ول قادامنىڭ وڭدى بولۋىنا ءبىز دە، حالىق بولىپ تاباندى تالاپتارىمىزبەن ءوز ۇلەسىمىزدى قوسۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟ «دەموكراتيا كەمشىلىكسىز ەمەس، بىراق ادامزات ودان ارتىق ەشنارسە ويلاپ تاپقان جوق»- دەمەپ پە ەدى الەمگە ايگىلى ساياساتكەر ۋينستون چەرچيلل» -دەپ جازعان ەدىك. ء(«دۇبىرلى تۇزەتۋلەردى ءتۇبىرلى وزگەرىستەرگە جالعاستىرۋىمىز كەرەك») http://www.qazaquni.kz/2017/01/30/64116.html سوندا كونستيتۋتسيالىق وزگەرىستەر ارقاسىندا پارلامەنت سايلاۋىندا جەڭگەن پارتيا ۇكىمەتتى جاساقتايتىن بولسا، ول ءۇشىن الدىمەن ىرگەتاس، نەگىز قالاۋ كەرەك – ءادىل سايلاۋدى قامتاماسىز ەتەتىن زاڭ دا قابىلدانۋى ءتيىس دەگەنبىز.
اتا زاڭدى وزگەرتپەي، ءتىلدى ۇيرەنۋ – سۋعا تۇسپەي ء جۇزۋدى ۇيرەنۋ…
ەندى بۇگىن، 15 اقپاندا «اق جول» پارتياسى كونستيتۋتسيالىق رەفورماعا بايلانىستى ءوز ۇسىنىستارىن پرەزيدەنت اكىمشىلىگى جانىنداعى كوميسسياعا جولدادى. ۇسىنىلعان تۇزەتۋلەر پارتيا پرەزيديۋمى مۇشەلەرىنىڭ، ونىڭ پارلامەنتتىك فراكتسياسى مەن وبلىستىق فيليالدارى وتىرىسىنىڭ بارىسىندا تالقىلاندى. كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ بويىنشا كوميسسيا تالقىلاۋىنا جىبەرىلەتىن قورىتىندى پاكەتتە «اق جول» پارتياسىنىڭ 18 ناقتى ۇسىنىسى بەرىلىپ وتىر. ونىمەن http://www.qazaquni.kz/2017/02/15/64769.html سىلتەمەسى ارقىلى تانىسۋعا بولادى.
جالپى، جاقسى، ناقتى ۇسىنىستار جاسالعان. اسىرەسە، قوعامدا تەرەڭ تالقىعا تۇسكەن 26-باپتا ينۆەستيتسيا پايداسىنا وزگەرىستەر ەنگىزۋدى قولداي وتىرىپ، الايدا پرەزيدەنتتىڭ جەر تۋرالى كودەكسىنە زاڭنامالىق وزگەرىستەردى ەنگىزۋگە موراتوري جاريالانعانىنا بايلانىستى 3-ءشى تارماقشاسىنا: «وسى باپ جەر قاتىناستارىنا قاتىستى قولدانىلمايدى. جەرگە قاتىستى جەكە مەنشىك ماسەلەلەرى قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ 6-بابى 3-تارماقشاسىمەن رەتتەلەدى» دەگەندى ەنگىزۋ ۇسىنىلىپ وتىر.
پارلامەنتتىك وكىلەتتىكتى كەڭەيتۋ ماسەلەسىن ەڭ العاش كوتەرگەن ساياسي پارتيا رەتىندە «اق جول» بۇل دەموكراتيالىق جاڭارۋ تەتىكتەرىن دە، پارلامەنتتىك تەرگەۋ ماسەلەسىن دە، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سالادا، كاسىپكەرلىك، سىبايلاس جەمقورلىققا بايلانىستى دا ناقتى ۇسىنىستار جاساعان.
اسىرەسە، مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ نەگىزدەرىن بەكىتەتىن 91-باپتى ازات پەرۋاشەۆ كەلەسى تارماقشامەن تولىقتىرۋ قاجەت دەپ سانايدى: «تاۋەلسىزدىكتەن، رەسپۋبليكانىڭ بىرتۇتاستىعىنان نەمەسە اۋماقتىق تۇتاستىعىنان باس تارتۋعا جاريا تۇردە شاقىرۋ زاڭمەن قۋدالانادى».
سونىمەن قاتار ەلدىڭ تالاي جىلدان زارىعىپ كۇتىپ كەلە جاتقان تاعى ءبىر اسا ماڭىزدى ماسەلەسى – مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن انىقتايتىن كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابى دا كورىنىس تاپتى. «اق جول» پارتياسى كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنا: «اركىم مەملەكەتتىك تىلدىك ساياساتتى، قازاقستان حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن ادەپ-عۇرىپتارىن قۇرمەتتەۋگە مىندەتتى» دەگەن تارماق ەنگىزۋدى ۇسىنادى.
تاۋەلسىزدىك نەگىزدەرى – جەر مەن ءتىلدى ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. ەلدىڭ كوبى قازىر 26-باپتى تالقىلاپ كەتىپ، كەزىندە تالاي قوعامدىق قوزعالىسقا ارقاۋ بولعان 7-باپقا جەتكىلىكتى نازار اۋدارىلماي جاتىر…
سوندىقتان، كەڭەستىك كەزەڭنەن بەرى وتىز جىلعا جۋىق تەپەرىش كورىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن كونستيتۋتسيادا ايقىن، جەكە دارا مەملەكەتتىك ستاتۋسپەن شەشىپ الماساق، بولاشاق ۇرپاق الدىندا ارىمىز تازا بولمايدى. سەبەبى، ورناعانىنا 25 جىلدان اسىپ بارا جاتقان تاۋەلسىزدىگىمىزدە مۇنداي كونستيتۋتسيانى دەموكراتيالىق دامۋ اياسىندا تالقىلاۋ – تەك ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ ماڭدايىنا بۇيىرىپ وتىر!
مەن «اق جول» پارتياسى تالقىلاۋىندا دەنساۋلىعىما بايلانىستى بولا الماي قالعانىما قاتتى وكىنىش بىلدىرە وتىرىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن انىقتايتىن كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنان 2-تارماعىن الىپ تاستاۋدى ۇسىنامىن. سەبەبى تىلدەر تۋرالى العاشقى زاڭ قابىلداعان 1989 جىلى قازاقستان كەڭەس وداعى قۇرامىنان ءالى شىقپاعان كەزى، «قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى» ەدى. زاڭنىڭ اتى دا «قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتىل تۋرالى» زاڭى بولاتىن... ءارى وسى زاڭداعى «قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىل، ورىس ءتىلى – ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى بولىپ تابىلادى» دەگەن باپتى قابىلداۋ كەزىندە حالىقتىڭ پايىزدىق سالماعى قاتارلاس ەدى. ياعني قازاقتار 1989 جىلى 39,7 پايىز، ورىستار 37,8 پايىز بولاتىن. سوندىقتان ول كەزدە بۇل زاڭدىلىق بولىپ قابىلداندى. كەيىن 1995 جىلى كونستيتۋتسيا قابىلداردا قازاقستان رەسپۋبليكاسى وسى «قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتىل تۋرالى» زاڭىنا سۇيەنىپ، وسى كەڭەستىك كەزەڭ تالاپتارى شەڭبەرىنەن شىعا الماي، «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى»– دەگەن 7-باپتىڭ 2-تارماعىن قابىلداپ، ورىس ءتىلىن ءتىپتى، كۇشەيتىپ جىبەردى دەۋگە بولادى… كەيىن دە، 1997 جىلعى «قر ءتىل تۋرالى زاڭىمىز» دا وسى ەسكى سۇرلەۋمەن، كەڭەس يمپەرياسى كەزىندەگى تالاپپەن كەتتى..
ال قازىر تاۋەلسىزدىككە شيرەك عاسىردان اسقاندا، قازاقتاردىڭ سانى كەمىندە 70 پايىزدان اسىپ كەتكەندىكتەن، بۇل ورىس ءتىلى تۋرالى تالاپ دەموگرافيالىق جانە دەموكراتيالىق زاڭدىلىقتارمەن ءوز كۇشىن جويىپ وتىر.
بۇل وزگەرىستى ۇسىنۋ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 26 جىلىندا، ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەن الاش قوزعالىسىنا 100 جىل تولىپ وتىرعان كەزەڭدە، ەلباسىمىز دەموكراتيالىق جاڭارۋدى باستاعاندا، دەموكراتيالىق پارتيا «اق جول» ءۇشىن ابىروي بولار ەدى.
ويتكەنى، 2012 جىلى اقجولدىقتار جاساعان مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ جوباسىن ۇكىمەتىمىز وتكىزبەي تاستادى. بۇل تۋرالى كەزىندە باسپاسوزدە سىن ماقالا جازىلدى دا. ال 2011 جىلعى مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ تۋرالى قوعامدا رەزونانس تۋدىرعان، كونستيتۋتسيادان 7-باپتىڭ 2-ءشى تارماعىن الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتكەن ايگىلى 138-ءدىڭ حاتىنا «اق جول» پارتياسىنىڭ توراعاسى ازات پەرۋاشەۆتان باستاپ، پارتيانىڭ ورتالىق كەڭەسىنىڭ 23 مۇشەسى قول قويىپ، وسى ۇندەۋدى قولداعان پرەزيديۋم مالىمدەمەسىن جاساعان جالعىز پارتيامىز. ءبىزدىڭ پارتيانىڭ ساياسي باعدارلاماسىندا قازاقستان ازاماتتىعىن الۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىل مەن قازاقستان كونستيتۋتسياسى جانە ەل تاريحىنان سىناق تاپسىرۋ تالابى بار.
ەلباسىمىزدىڭ ءوزى دە بيىلعى جولداۋىندا «قازاق ءتىلىنىڭ باسىمدىعى ساقتالادى. ونىڭ ءارى قاراي دامۋىنا زور كوڭىل بولىنەدى.»-دەپ مالىمدەدى. قر پرەزيدەنتى جولداۋىنداعى بۇل سوزدەردى قاراپايىم، ومىرلىك قالىپقا تۇسىرسەك، «قازاق ءتىلىنىڭ باسىمدىعى ساقتالادى، دامۋىنا زور كوڭىل بولىنەدى»-دەگەنىمىز، ەڭ بىرىنشىدەن، كونستيتۋتسيادان مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋىنا باستى كەدەرگى بولىپ وتىرعان ورىس ءتىلى تۋرالى 7 باپتىڭ 2-ءشى تارماعىن الىپ تاستاۋ! ودان سوڭ ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداۋ! ايتپەسە، 25 جىل تاۋەلسىز مەملەكەتتە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قالاي دامىعانىن كوردىك قوي، ايانىشتى حالدە ەكەنىن ەشكىم جاسىرا المايدى… تەك ءوزىمىزدى ءوزىمىز الداپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى جۇباتىپ قويىپ، «كۇتۋمەن وتكەن عۇمىر» بولىپ، كۇن كەشىپ كەلە جاتىرمىز…
كونستيتۋتسيادان 7-باپتىڭ 2-ءشى تارماعىن الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتكەن بۇنداي زامان تالابىن ەندى بۇگىندە بيلىككە قاتىسى بار دەيتىن بەلگىلى باق-تاردىڭ ءوزى دە قولداۋعا كوشۋدە.
ال، 2011 جىلى كونستيتۋتسيادان 7 باپتىڭ 2-ءشى تارماعىن الىپ تاستاۋدى كوتەرگەن «138-ءدىڭ حاتى» كەزىندە «قازاق ءۇنى» گازەتىندە بۇل ۇندەۋدى قولداعانداردىڭ سانى قىسقا مەرزىمنىڭ وزىندە 30 مىڭعا جۋىقتاعان ەدى…
سول كەزدە جازىلعان “اتا زاڭدى وزگەرتپەي، ءتىلدى ۇيرەنۋ – سۋعا تۇسپەي ءجۇزۋدى ۇيرەن دەگەنمەن بىردەي…” اتتى اتالمىش ماقالامدا دا، كونستيتۋتسياعا وزگەرىس ەنبەيىنشە، ەشقانداي وزگەرىس بولمايتىنىن دالەلدەۋگە تىرىسقان بولاتىنمىن. http://www.qazaquni.kz/?p=8911
مەملەكەتتىك تىلگە قاجەتتىلىك تۋدىرۋ قاجەتتىگىن وزگە ۇلت وكىلدەرى دە تۇسىنۋدە
2011 جىلى كونستيتۋتسيادان 7 باپتىڭ 2-ءشى تارماعىن الىپ تاستاۋدى كوتەرگەن 138-ءدىڭ حاتىن – زاڭدى تالاپتى ء ورىستىلدى وزگە ۇلتتار دا قولدادى. سىن ساعاتتاردا پاراساتتى كارىس قىزى كلارا حان، ۋكراين مادەنيەت ورتالىعىنىڭ توراعاسى ۆالەنتين لىمارەنكو جانە نيكولاي ششەربينين، اللا پلاتونوۆا سەكىلدى ورىس ۇلتىنىڭ وزىق ويلى وكىلدەرى مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداپ شىقتى. «قازاق تىلىنە قارسىلىق – قازاق حالقىنا قارسىلىق» دەدى كلارا حان حانىم. «قازاقستاندا قازاق ءتىلى ۇستەم بولۋى ءتيىس! كەز-كەلگەن مەملەكەت مەملەكەتتىك ءتىلسىز ءومىر سۇرە المايدى. مەملەكەتتىك ءتىل – مەملەكەتتىڭ ءومىرى، مەملەكەتتىڭ بەينەسى. بىزدە ول –قازاق ءتىلى. بۇل – قازاقستان رەسپۋبليكاسى! سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبارى ءبىلۋى كەرەك!» دەپ مالىمدەدى ۆالەنتين لىمارەنكو. «20 جىل ءتىل ۇيرەنۋگە از ۋاقىت ەمەس، ورىستار رەنجىمەۋى كەرەك! مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەگەندەر، ەلدى قالاي باسقارادى؟» دەدى ورىس نيكولاي ششەربينين. ال ورىس قىزى اللا پلاتونوۆا 2011 جىلى كوكشەتاۋدا وتكەن حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ V قۇرىلتايىندا: «قاي مەملەكەتتە تۇرىپ ءومىر سۇرسەڭ، سول مەملەكەتتىڭ ءتىلىن بىلۋگە، قۇرمەتتەۋگە مىندەتتىسىڭ! قازاقشا سويلەمەۋ، ۇيرەنۋگە قۇلشىنباۋ مەملەكەتتىك ءتىلدى، ياعني مەملەكەتتى سىيلاماۋ. قازاقتىڭ نانىن جەپ، اۋاسىن جۇتىپ، بىراق ءتىلىن مەنسىنبەۋشىلەر ەلدەرىنە كەتسىن!» دەدى. بۇنى ورىستىڭ ويلى قىزى اللا پلاتونوۆا ايتتى…
ال وسكەمەندىك بەلگىلى اقىن، «زولوتوە پەرو روسسي» حالىقارالىق ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى، رەسەي جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى بوريس پەتروۆيچ انيكين : «يا چلەن سويۋزا پيساتەلەي روسسي. اۆتور نەسكولكيح پوەتيچەسكيح سبورنيكوۆ. يا ۋپورنو يزۋچايۋ كازاحسكي يازىك. سچيتايۋ، چتو كاجدىي چەلوۆەك، كوتورىي پروجيۆاەت ۆ كازاحستانە، دولجەن زنات گوسۋدارستۆەننىي يازىك، چتيت كۋلتۋرۋ ي وبىچاي ەتوي ۆەليكوي ناتسي. سام لەۆ تولستوي ي دوستوەۆسكي، پريكلونياليس پەرەد تيۋركامي. اننا احماتوۆا پوتوموك پوسلەدنەگو حانا زولوتوي وردى احماتا. كازاحي ۆەليكي ي ۆوينستۆەننىي نارود. پريزىۆايۋ ۆسەح يزۋچات كازاحسكي يازىك!!!»-دەپ جازادى. http://www.qazaquni.kz/?p=27285
ەلدىڭ باسىم پىكىرى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ زاڭعا سايكەس كونستيتۋتسيالىق تورىنە شىعۋىن قولدايتىنىن سول كەزدە قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىن قولداۋشى بىزگە («138-ءدىڭ حاتىن» قولداۋشىلارعا) قارسى شىققان گۇلجان ەرعاليەۆانىڭ ورىس ءتىلدى Guljan.org سايتىنىڭ ساۋالناماسى دا جاسىرا المادى. “كاك ۆى وتنوسيتەس ك ينيتسياتيۆە يسكليۋچەنيا ستاتۋسا رۋسسكوگو يازىكا كاك ۆتوروگو وفيتسيالنوگو يازىكا ۆ كازاحستانە؟” دەگەن ساۋالعا قاتىسۋشى ءبىر كۇندەگى 600-گە جۋىق ادامنىڭ 497-ءسى، ياعني، 90 پايىزدايى “قولدايمىن” دەپ جاۋاپ بەرگەن. ورىس ءتىلدى سايتتىڭ وقىرماندارى دا ءورىستىلدى ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل قوعامداعى زور ناتيجە! شاماسى، سايت يەلەرى ساۋالنامانى باسقاشا، كەرىسىنشە ناتيجە كۇتىپ جاريالاسا كەرەك…
وكىنىشكە وراي، مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋعا قارسى شىققاندار وزگەلەر ەمەس، تاعى دا ءوزىمىزدىڭ قازاق زيالىلارى مەن ساياساتكەرلەرى بولدى. ولاردىڭ كىمدەر ەكەنىن مەن سول 138-ءدىڭ حاتى جازىلعان كەزدە «سارىارقا» كينوتەاترىنىڭ ارتىنداعى 5 مىڭداي ادام جينالعان، الەمگە ايگىلى قالامگەر-قايراتكەر مۇحتار شاحانوۆ اعامىز باسقارعان ءتىل تۋرالى ءداستۇرلى ميتينگىدە دە ايتتىم. بۇل ءسوزىم كوپتەگەن باسىلىمداردا جاريالاندى. “اتا زاڭدى وزگەرتپەي، ءتىلدى ۇيرەنۋ – سۋعا تۇسپەي ءجۇزۋدى ۇيرەن دەگەنمەن بىردەي…” اتتى اتالمىش ماقالامدا دا بار. http://www.qazaquni.kz/?p=8911 ال، 2004 جىلى «قازاق ءۇنى» گازەتىنە قازاق تىلىنە قارسى شىققان دەپۋتاتتاردىڭ ەسىمىن جاريالاعانىمىزدا دا، ولاردىڭ 80 پايىزدايى قازاقتار بولاتىن. http://www.qazaquni.kz/21922.html
ياعني، وزگە ۇلت وكىلدەرى دە مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ – ەل بىرلىگىن قولداۋ ەكەنىن سەزىنىپ، ىنتىماقتاستىق كورسەتىپ وتىر. مەملەكەتتىك تىلگە قاجەتتىلىك تۋدىرۋ قاجەتتىگىن وزگە ۇلت وكىلدەرى دە تۇسىنۋدە.
تەك ءوزىمىزدىڭ قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقتار عانا قارسىلىق تانىتۋى مۇمكىن… ەگەر قازاقتىڭ قارعىسىنان ءالى قورىقپاسا… سوندىقتان، بۇل جەردە ۇلتارالىق قاتىناسقا سىزات تۇسەدى دەپ بوسقا سەزىكتەنۋ نەگىزسىز دەپ بىلەمىن.
مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن حالىق سانى دا قامتاماسىز ەتەدى
«قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 1989 جىلعى حالىق ساناعىندا 16199,2 مىڭ ادام تىركەلدى. 1999 جىلعى ساناققا دەيىنگى ارالىقتا قازاقستان حالقى 1246,1 مىڭ ادامعا كەمىگەن. مۇنىڭ باستى سەبەبى بۇرىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، قازاقستان جەرىنە كوشىرىلىپ، قونىستاندىرىلعان وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ، اسىرەسە، ورىستاردىڭ، ۋكراينداردىڭ، نەمىستەردىڭ، كاۆكاز حالىقتارىنىڭ، ت.ب. ءوز اتا مەكەندەرىنە كوشىپ كەتۋى بولدى. ءوسۋ تەك وڭتۇستىك قازاقستان، قىزىلوردا، اتىراۋ وبلىستارىندا، الماتى، استانا قالالارىندا بايقالدى.
1989 جىلمەن سالىستىرعاندا 1999 جىلى ۇلتتىق قۇرامدا دا ايتارلىقتاي وزگەرىس بولدى. مىسالى، قازاق ۇلتى 1468,1 مىڭ ادامعا (22,9%) كوبەيىپ، رەسپۋبليكا حالقىنىڭ جارتىسىنان استامىن (53,4%-ىن) قۇرادى. ونىڭ ەسەسىنە ورىس ۇلتى وكىلدەرىنىڭ سانى 1582,4 مىڭ ادامعا (26,1%-عا) كەمىدى، نەمىستەر 593,5 مىڭ (62,7%), ۋكرايندار 328,6 مىڭ (37,5), تاتارلار 71,7 مىڭ (22,4%), بەلارۋستەر 66 مىڭ (37,1%) ادامعا كەمىگەن.»-دەيدى https://kk.wikipedia.org/wiki اشىق ەنتسيكلوپەدياسى.
ياعني، 1989 جىلدان 1999 جىلعى دەيىن ون جىلدا حالىق ساناعىندا قازاقتار 22,9 پايىزعا كوبەيىپ، 53,4 پايىز بولسا، ورىستار 26,1 پايىزعا كەمىگەن. ال 2009 جىلى قازاقتار رەسمي دەرەك بويىنشا 63,1 پايىزعا جەتتى.
«2009 جىلدان بەرى دە ون جىلعا جۋىقتاپ قالدى. شەتتەن كەلگەن ورالماندار مەن جەرگىلىكتى دەموگرافيانىڭ ءوسىمىن جانە ۇلەستىك باسىمدىلىقتى ەسەپكە الار بولساق، قازىر قازاقستانداعى حالىقتىڭ 75%-ءى قازاقتار دەپ ەركىن تۇردە توپشىلاۋعا بولادى.
سونىمەن قوسا، قازاقستاندىق ورىس دياسپوراسى وكىلدەرىنىڭ 25,3 پايىزى قازاق ءتىلىن تۇسىنەدى، 8,8 پايىزى وقي الادى، 6,3 پايىزى جازادى. ەلىمىزدەگى دياسپورالاردىڭ وكىلدەرى ءالى دە وزدەرىنىڭ، نە ۇرپاقتارىنىڭ تاريحي وتاندارىنا قونىس اۋدارعانىن قالايدى. ماسەلەن، ء«سىز، ءوز بالالارىڭىزدىڭ بولاشاعىن قازاق ەلىمەن بايلانىستىراسىز با؟» — دەگەن ساۋالعا، قازاقتاردىڭ 96,9 پايىزى، ورىستاردىڭ 53,5 پايىزى، باسقا دياسپورا وكىلدەرىنىڭ 78,5 پايىزى -ء«يا» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ەرتەڭ ەلىمىزدە قازاقتار 75-80 پايىزدى قۇراپ، بىراق ورىسشا سويلەپ، ءىس قاعازدارىن ورىسشا تولتىرساق، ەل ىشىنەن شي شىعىپ كەتۋى مۇمكىن».-دەپ جازادى ەلگە بەلگىلى «قامشى» پورتالى.
2013 جىلى وتكىزىلگەن حالىق ساناعىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا حالىقتىڭ ەتنوقۇرامى كەلەسىدەي: قازاقتار – 65,2%، ورىستار – 21,8%، وزبەكتەر – 3%، ۋكرايندار – 1,8%، ۇيعىرلار – 1,4%، تاتارلار – 1,2% ، نەمىستەر – 1,1%، كورەيلەر – 0,6%، تۇرىكتەر – 0,6% [2].
بۇنداعى 2013 جىلعى قازاقتاردىڭ سانى كۇماندى. سەبەبى، 2009 جىلى حالىق ساناعىندا ۇكىمەت قازاقتاردى 65 پايىزدان استام دەپ رەسمي جاريالاپ الدى دا، كەيىن 63,1 پايىزعا كەمىتتى. سودان سول كەزدەگى ستاتيستيكا كوميتەتى ءتورايىمى قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلىپ، ەلدەن قاشىپ، اقىرى سوتتالىپ تىندى…
ال 2017 جىلعى حالىق ساناعى ءالى جوق. ءار ونجىلدىق ساناقتا ەلىمىزدەگى حالىق سانىنا شاققاندا، كەمىندە 10 پايىزعا ءوسىپ وتىرعانىمىزدى ەسكەرسەك، (1989 جىلى مەن 1999 جىلى اراسىنداعى ون جىلدا قازاقتار 13,7 پايىزعا ءوستى) قازاقتىڭ بۇگىنگى سانى شامامەن 75 پايىزداي دەگەن ەلدىڭ بولجامى تۋرا كەلەتىن سياقتى. سەبەبى، اتامەكەنگە كوشىپ كەلۋشى قانداستارىمىز دا مول، كەرىسىنشە تاريحي وتاندارىنا كوشىپ كەتۋشى ورىس ۇلتى وكىلدەرى دە كوپ. ال «سايلاۋداعى ساياساتكەر مەن ستاتيستيكاعا سەنۋگە بولمايدى» دەگەن قاناتتى ءسوز تاعى بار. سوندا، قازاق حالقى 75 پايىز دەپ الاتىن بولساق، 2013 جىلعى ورىستان وزگە ۇلتتاردىڭ ساندىق پايىزى (9,7) وسى قالىپتا قالعان كۇننىڭ وزىندە، (تۇركىتىلدەس دياسپورالارىنىڭ ءوسىمى جوعارى، ولاردىڭ كوبىسى مەملەكەتتىك ءتىلدى جاقسى بىلەدى), باسقا حالىقتار (سانى 1 پايىزدان تومەن دياسپورالار) 2013 جىلعى ساناق بويىنشا 4,4 پايىز بولسا، وندا ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى 10 پايىزعا جۋىق تومەندەيدى دەپ ساناۋعا بولاتىن شىعار….
ەندەشە، 20 پايىز بولسا دا، 10 پايىز بولسا دا، كەزىندە ءوزىمىز وتارى بولعان ۇلتقا وزگە ۇلت وكىلدەرىنەن سانسىز ارتىقشىلىق-استامشىلىق بەرىپ، شيرەك عاسىردان استام ءالى قۇلدىق ۇرا بەرۋ – نەگىزگى ۇلت – قازاقتاردى تىلدىك كەمسىتۋشىلىك بولىپ سانالادى. ءارى بۇل تىلدىك كەمسىتۋشىلىكتى قازاق ەلى بيلىگىنىڭ ءوزىنىڭ قامتاماسىز ەتۋى! بۇل ءوزىن سىيلايتىن كەز-كەلگەن مەملەكەتكە سىيىمسىز ساياسات. قازىر قازاقستانداعى ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن، شالا بىلەتىن تۇپكىلىكتى قازاقتارعا (كوبىنەسە اۋىل حالقى) رەسمي سانى عانا ميلليوننان اسا قوسىلعان ورالمان اعايىندارىمىزدىڭ باسىم بولىگىن قوسساڭىز، ورىستىلدىلەردىڭ سانىن ون وراپ الادى. سوندا كونستيتۋتسياداعى ورىس ءتىلى تۋرالى ءبىر تارماق ورىستاردان ەكى-ءۇش ەسە كوپ حالىقتى شيرەك عاسىردان استام تىلدىك كەمسىتۋشىلىككە، ياعني مەملەكەتتىك تىلدىك كەمسىتۋشىلىكە ۇرىندىرىپ كەلەدى.
مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرى مەملەكەتتىك تىلدە سويلەيتىن ەلگە اينالامىز
ال مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ 95 پايىزى مەملەكەتتىك تىلدە ەڭ بولماسا، دەمالىس سۇراپ، ارىز جازۋعا ساۋاتتارى جەتپەيتىنىن مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى اگەنتتىگىنە توراعا بولعان كەزدە ءاليحان بايمەنوۆ مالىمدەگەن بولاتىن… سوندا مەملەكەتتىك تىلدە نان سۇراي المايتىندار مەملەكەت تاعدىرىن شەشەتىن مەملەكەتتىك قىزمەتتەردە مەملەكەتتىك تىلگە – مەملەكەتتىك مۇددەگە قارسى قىزمەت ەتىپ وتىر… قورقىنىشتى ەمەس پە، سىزدەرگە…
ەندەشە، ۇيىڭىزدە جاتا بەرمەي، وسىعان جەتكىزگەن كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابى 2-تارماعىن تەزىرەك الىپ تاستاۋ ءۇشىن كونستيتۋتسيالىق رەفورماعا ء ۇن قوسىڭىز!..
مىسالى، اكىمدىكتەگى، مينيسترلىكتەگى، پارلامەنتتەگى، ۇلتتىق كومپانياداعى، ت.ب. مەملەكەتتىك مەكەمەدەگى وزگە ۇلت وكىلدەرىن ايتپاعاندا، ءوز انا ءتىلى مەن مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر (پارادوكس ەمەس پە), ءتىل باسقارماسى قىزمەتكەرلەرى قازاق تىلىندە قاعاز اپارسا، تۇسىنبەيدى دە، „ورىس تىلىنە اۋدارىپ اكەل” دەيدى. وعان „بۇل مەملەكەتتىك ءتىل” عوي دەسەڭ، „بىزدە ءبارى ەكى تىلدە عوي” دەپ، زاڭىمىزدىڭ بەيشارالىعىن الدىڭا تارتادى. „وندا ءوزىڭ اۋدارىپ ال!”-دەسەڭ، „مەن مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيمىن؟”- دەپ، توپاستىعىنا ۇيالماي، قايتا ماقتانعانداي ءتۇر كورسەتەدى… وعان تابانىنىڭ ءبۇرى بار ساناۋلى قىزمەتكەر عانا: „ سەنىڭ ءوز انا ءتىلىڭدى، قازاق ءتىلىن –مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەۋگە، وكىنىشكە وراي، قۇقىڭ بولسا، مەنىڭ دە ايدالاداعى شەتەل ءتىلىن، رەسەيدىڭ ءتىلىن بىلمەۋگە قۇقىم بار. ال مەنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلگەنىم ءۇشىن عانا ماعان نەگە ارتىق ازاپ، ارتىق جۇمىس – تەگىن اۋدارماشىلىق جۇمىس جۇكتەلۋى كەرەك؟ كەرەك بولسا، اقشا تولەپ، ءوزىڭ اۋدارتىپ ال” دەپ ايتا الادى… ال 99 پايىزى ءبىر كۇرسىنىپ الىپ، نەگىزگى جۇمىسىن جيىپ قويىپ، جىل بويى „اۋدارماشىلىقپەن” اينالىسادى.
ال بارلىق مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا الدىمەن ورىس تىلىندە دايىنداپ، سودان سوڭ ونى مەملەكەتتىك تىلگە اۋدارۋ ءۇشىن قانشاما توننا قاعاز، قانشاما اۋدارماشى ءۇشىن وسىنداي داعدارىستى كەزەڭدە قانداي الاپات قارجى شىعىندالاتىنىمىز، ەڭ باستىسى قانشاما ۋاقىت كەتەتىنىن – بۇنىڭ ءبارى جۇمىس ساپاسىنا كەرى اسەرىن تيگىزەتىنىن ايتۋ تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلەنىڭ جۇگى بولادى.
پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنەن باستاپ، ۇكىمەت، پارلامەنت توراعالارىنان باستاپ، مينيسترلەر، اكىمدەردەن، بارلىق باسشىلاردان باستاپ، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر تەك مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋ ءۇشىن بىزگە ەشقانداي ءتىل ءۇشىن جۇمسالىپ جاتقان ميللياردتتاردىڭ كەرەگى جوق! تەك قانا كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابى 2-تارماعىن تالىپ تاستاۋ كەرەك!
بىرىنشىدەن، قىرۋار قارجى جۇمسالسا دا، ماڭدىماي جاتقان (سەبەبى قاجەتتىلىك جوق) مەملەكەتتىك ءتىل داميدى. ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىن قانشاما قازاقستاندىققا جۇمىس تابىلادى. „ورىسشاعا اۋدارىپ اكەل” دەپ، ومالىپ وتىراتىندار ورىن بوساتادى… سوندا رەسەي تىلىندە سويلەۋ، ياعني قازاق تىلىندە سويلەمەۋ دەگەن ءسوز – قازاق تىلىنە، سول ارقىلى ءوز ەلىندە قازاققا جۇمىس بەرمەۋ دەگەن ءسوز! ياعني، بۇل ۇلتقا جاۋلىق ەمەس پە؟ سوندا ۇلتقا، ياعني مەملەكەتكە ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن شەنەۋنىكتەر، مينيسترلەر، اكىمدەر، دەپۋتاتتار، ۇلتتىق كومپانيا جەتەكشىلەرى، بارلىق باسشىلار جاۋ دەگەن ءسوز ەمەس پە بۇل! كورنەكتى ورىس جازۋشىسى ك.پاۋستوۆسكي : «انا ءتىلىن بىلمەۋ – ۇلتقا جاسالعان وپاسىزدىق» دەپ جازدى سول كەزدىڭ وزىندە… (مەملەكەتتىك تىلگە ميى جەتپەگەندەر قالاي مينيستر بولادى؟..) http://www.qazaquni.kz/2011/06/11/7602.html
ۇلت كوشباسشىسى الدىندا ۇلتتىڭ اماناتىن ورىنداۋ تۇر!
تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 26 جىلىنا قادام باسقاندا دەموكراتيالىق وزگەرىستەردى تالاپ ەتكەن كونستيتۋتسيالىق رەفورما جاساۋ تاريحىنا تاپ بولدىق. ەندى، وسى جولى ەلباسىمىزدىڭ ءوزى دەموكراتيالىق جاڭارۋدى باستاپ جاتقاندا، دەموكراتيالىق تالاپ بويىنشا (ازشىلىق كوپشىلىككە باعىنادى) مەملەكەتىمىز مەملەكەتتىك ءتىلىن كونستيتۋتسياعا جەكە دارا ستاتۋس بەرىپ جازىپ الماسا، بۇدان كەيىن قاي زامان، قانداي كەزەڭگە تاپ بولامىز؟!!
«تۇركى حالقى ءۇشىن ءتۇن ۇيىقتامادىم، كۇندىز وتىرمادىم…» دەگەن كوك تۇرىك قاعاندارىنداي كوك تۋىمىزدى كوككە ورلەتىپ، تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىن بۇگىنگىدەي الەم تانىعان بيىك دەڭگەيگە جەتكىزگەن تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز –ۇلت كوشباسشىسى الدىندا تاعى ءبىر ۇلتتىق مىندەت، ۇلت اماناتى تۇر! ول ۇلتتىڭ ارمانىن ورىنداۋ – مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن اپەرۋ بولىپ تابىلادى! مەملەكەتتىك ءتىلىمىز – قازاق ءتىلى تاۋەلسىزدىگىن ەندى الاتىن كەزى جەتتى! ويتكەنى، 28 جىل بويى قازاق ءتىلى –مەملەكەتتىك ءتىل دەگەن اتى بولسا دا، كونستيتۋتسيانىڭ ورىس ءتىلى تۋرالى 7-بابىنىڭ 2-تارماعىنا تاۋەلدى بولىپ كەلدى.
وسى ۋاقىتقا دەيىن مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە ماجبۇرلەمەگەن ەلباسىعا وزگە ۇلت وكىلدەرى العىسىن ايتىپ، ەندى قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن جەكە دارا يەلەنۋىنە وزدەرى دە قولداۋ جاساۋى ءتيىس! بۇل جولدا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى مەن پارلامەنتىمىز، قوعامدىق-ساياسي كۇشتەر، زيالىلار قاۋىمى قايرات كورسەتۋى كەرەك!
«ەندى ەشكىم وزگەرتە المايتىن ءبىر اقيقات بار! انا ءتىلىمىز ماڭگىلىك ەلىمىزبەن بىرگە ماڭگىلىك ءتىل بولدى. بۇل ماسەلەنى داۋدىڭ تاقىرىبى ەمەس، ۇلتتىڭ ۇيىتقىسى ەتە بىلگەنىمىز ءجون. ءبىزدىڭ ءتىلىمىز مەملەكەتتىڭ بارلىق جۇيەسىندە قولدانىلۋى ءۇشىن، بارلىق جەردە كەرەك بولۋى ءۇشىن ءبىز ءوزىمىزدى ءوزىمىز قامشىلاۋىمىز كەرەك جانە وسىعان ءوزىمىز اتسالىسۋىمىز قاجەت»،-دەگەن ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاق ءتىلى ماڭگىلىك داۋعا اينالماي، ماڭگىلىك ەلدىڭ ماڭگىلىك ءتىلى بولۋى ءۇشىن، بۇل ۇلت الدىنداعى قاسيەتتى پارىزى مەن مىندەتىن وزگەگە قالدىرماي، ءوزى ورىنداۋى كەرەك! ەل ەلباسىدان وسىنى كۇتىپ كەلەدى!
ويتكەنى، كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنان شىقپاعان بودان كەزىمىزدە، قازاقتاردىڭ سانى رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 39,7 پايىزىن قۇراعان 1989 جىلى قابىلدانعان تىلدەر تۋرالى زاڭ تالابىنان 28 جىلدان سوڭ، بوستان كەزىمىزدىڭ 26 جىلىندا، 70-75 پايىز كەزىمىزدە شىعا الماساق، ەشۋاقىتتا دا شىعا المايمىز؟!!
حح عاسىردىڭ باسىنداعى الاش كوسەمدەرى «ويان، قازاق!»-دەپ جار سالعاننان بەرى ءبىر عاسىر ءوتتى. بيىل سول الاشتىڭ 100 جىلدىعى! تاۋەلسىزدىگىمىزگە شيرەك عاسىردان استى! ەندى قاشان ويانامىز؟ ەلباسىمىزدىڭ وسى دەموكراتيالىق جاڭارۋعا باستاۋىن، قازاقتىڭ ويانا باستاۋىنا –ۇلتتىق جاڭعىرۋعا شاقىرۋ دەپ، ۇلت مۇددەسىن ۇلىقتاعان ۇلتتىق ۇران دەپ قابىلدايىق!
قازىبەك يسا،
«قازاق ءۇنى» گازەتى
