جاقىندا باق -بەتتەرىنەن: «2016 جىلى ۇلىبريتانيانىڭ «EF Education First» كومپانياسىنىڭ زەرتتەۋى بويىنشا اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋدەن قازاقستان 54-ءشى ورىندا، ناشار مەڭگەرەدى-مىس» دەگەندى وقىدىم دا ە، ە مۇنى ۇلكەن كەمشىلىك ساناپ، نامىستانىپ ءبىزدىڭ بيلىكتەگى ورىسشا وقىعان، توقىعاندار مەن قازاقشا شالاساۋاتتىلار جانتالاسىپ بالاباقشاعا دەيىن ەنگىزىپ جاتقانى، بىلىمسىزدىگى ەكەنىن ءتۇسىندىم.

وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارى سول كەزدەگى قازاق جاستارىنىڭ كوبىسىنە «ۇلى وتانىمىزدىڭ  جۇرەگى» ماسكەۋدە وقۋ، ارمان بولاتىن. قولى جەتكەندەر وقىپ جاتتى... مەن دە سولاردىڭ ءبىرى بولىپ ماسكەۋدەگى تيميريازەۆ اتىنداعى اۋىل شارۋاشىلىق اكادەمياسىنا ءتۇستىم. ساباقتان ۇلگەرە الماعاندىقتان ەمەس، بۇزاقىلىقتان شىعىپ قالدىم. اگرونوميا بولىمىندە وقىپ جۇرگەندە  ۇققانىم، قاي ساباق بولماسىن وقيتىنىمىز تەك رەسەيگە قاتىستى ماتەريال بولدى. جەردىڭ قۇنارى، ءشوبى، جەمى، مال تۇقىمى، كليماتى، جان-جانۋارى مۇلدەم باسقاشا. جان-جانۋارلارى باسقاشا ورتادا ءومىر سۇرگەندىكتەن ولارعا قاتىستى ەمدەرى دە اۋرۋلارى دا وزگەشە بولاتىنىن ۇقتىم. ءبىر دەمالىستا اۋىلعا كەلىپ قويشى اۋىلعا بارعانىمدا رەسەيدەن العان ءبىلىمىمنىڭ ءبىر تيىندىق قۇنى جوق ەكەنىن ءتۇسىندىم. ماعان قاراعاندا اۋىلداعى مالشى مەن قويشى مەنىڭ قاسىمدا ءبىلىم جونىنەن اكادەميك دارەجەسىندە بىلەتىنىن سەزىنگەندە ۇيالدىم. سوندىقتان «بولاشاقپەن» شەتەلدە وقىعان، وقىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەردىڭ تەحنيكالىق ءبىلىم الىپ جۇرگەندەرىنەن باسقالارى قازاقستان ءۇشىن ءبىلىمسىز. بۇرىنعى ءماجىلىس دەپۋتاتى م.تىنىكەەۆتىڭ «بولاشاقتىڭ» ءبىتىرىپ كەلگەن بالالارى اعىلشىن تىلىنەن ساۋاتسىز ەكەنىن مالىمدەگەن بولاتىن. ءيا، ءوزىمىز قازاق تىلىندە وقىپ، قازاقشا ءوسىپ، ءومىر بويى قازاقشا وقىپ جۇرسەك تە قازاق ءتىلىن جەتىك بىلمەيمىز. ال، ولار بەس جىلدا ءتىل ۇيرەنە مە، ءبىلىم الا ما، ارينە شالاساۋاتتى بولاتىن ءجونى بار. ونىڭ ۇستىنە ورىسشا وقىعان، باي-باعلاندار مەن شەنەۋنىكتىڭ بالالارىنا مەكتەپتە وتىرىك بەس قويىلادى. نە قازاقشادان ماقۇرىم، ورىسشادان شالا ءبىلىمى بار، ولاردىڭ بولاشاعىنان ءۇمىت نە قايىر؟ ولار تۋرالى قايبىر جىلى ول كەزدە قر سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ەرلان ىدىرىسوۆ: «ەگەر قازاقستاندا تەك قانا قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ قالاتىن بولسا، ءبىز قازاقستانعا بارمايمىز» دەپ جاتىر دەپ مينيستر بايبالام سالماعان بولار ەدى. سوندا جاعامىزدى ۇستاپ; «شەتەلگە وقۋعا كىمدەردى جىبەرگەنبىز. اتا-بابامىز كۇندىز-ءتۇنى قان كەشىپ، جان بەرىپ وسىنداي الىپ دالانى ونىڭ استى-ءۇستى تولعان بايلىقتى، ءتىلى مەن ءدىنىن ۇرپاعىنا امانات ەتىپ مىنالارعا قالدىرعان با دەپ تۇڭىلدىك. بۇل كۇدىگىمىز راستالىپ، «بولاشاقتىڭ» مايدا شاباقتارىن بىلاي قويىپ كيت، اكۋلالارى ءوز ەلىن توناپ، پاراقورلىق، جەمقورلىقپەن تورعا ءتۇسىپ قامالىپ جاتىر. كەزىندە ءبىلىم ءمينيسترى بولعان ش.بەركىمباەۆا  حانىم: «ورىس تىلىندە ءبىلىم الىپ، تاربيەلەنگەن  قازاق بالالارىنان قازاق مەملەكەتىنىڭ قامىن ويلايتىن قايراتكەر شىقپايدى» دەگەنى ءدال كەلدى. حالقىنىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، ۇلتتىق قاسيەتىن اياققا باسقاندار ءبارىبىر تۇبىندە وڭبايتىنىنا كوزىمىز جەتىپ وتىر. 1994 جىلى «كازاكستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە قازاقستاننىڭ سۋحانبەردين، ب. ابيلوۆ، ن. سماعۇلوۆ، ق. ەسەنبەرلين، ر. باتالوۆ سىندى ءوز ۇلتىنان جەرىنگەن 150 بايشىكەشتەر باسقا ەلدەرشە ايتقاندا «ساتقىندار» بىزشە پاتريوتتار;  

- جەردى جەكەمەنشىككە ساتۋ،

- ورىس تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبەسىن بەرۋ; تولقۇجاتتاعى «قازاق» دەگەن ءسوزدى جويىپ «قازاقستاندىق» دەپ جازۋ دەگەندى تالاپ ەتىپ پرەزيدەنتكە ۇندەۋ حات جاريالادى. بۇلارى بوس كەتپەدى 1995 جىلعى اتا زاڭعا قازاق حالقى دەگەن جويىلىپ ورنىنا ء«بىز قازاقستان حالقى» دەپ جازۋعا مۇرىندىق بولدى. وزگە 9لتتار سۇراسا بوتەن دەر ەدىك. قازاق مەملەكەتىن جويۋ ءۇشىن قازاقتىڭ بالالارى سۇراپ جاتقانى سۇيەككە تاڭبا ەكەن. ءبارى قازاقتىڭ بالالارى بولا تۇرا، ءتىلدى، ءدىندى، ۇلتتى، كەشە جەر تاعدىرى سىنعا تۇسكەندە قايسىسى كانە اراشا ءتۇسىپ جازالاندى. ناعىز ءبىلىمدى ادام ەلى ءۇشىن وتقا تۇسپەسە ونىڭ نەسى ءبىلىمدى. نازارباەۆ مەكتەبىن بىتىرگەندەردەن دە ۇلتتىق بۋرجۋازدار شىعا قويمايدى. بۇل ولاردىڭ كىناسى ەمەس. بۇل بيلىكتىڭ قاتەلىگى. قازاق ءتىلى ۇستەمدىك ەتپەگەن، ۇلتتىق پەداگوگيكا وقىتىلماعان مەكتەپتە قانشاما تالانتتى بولىپ وقىسا دا باسىنا ءىس تۇسكەندە ەلىن ساتىپ، كەرەك دەسەڭىز ەلىن توناپ كەتە الادى. ويتكەنى ولاردىڭ بويىندا ۇلتشىلدىق جوق . ۇلتىن سۇيگەن وقۋشى عانا ەلىن سۇيە الادى. بۇل جازىلىماعان زاڭدىلىق.

قازىرگى اعىلشىن ءتىلى حالىقارالىق ءجاي قارىم-قاتىناس تىلىنە اينالىپ، ءبىلىم، عىلىم، جاڭا تەحنولوگيا ءتىلى بولۋدان قالعانىنا عاسىر بولىپ قالدى. ءبىز سياقتى ەكونوميكاسى مەشەۋ، ەلىن جەمقورلىق پەن جاعىمپازدىق جايلاعان ەلدى الداپ، «اعىلشىن ءتىلى - الەم ءتىلى» دەپ اقشا تاباتىن الاياقتاردىڭ قۇرىق جەتپەس زالىمدىعى. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا جاڭا تەحنيكالار ويلاپ تاپقاندارى راس. ودان كەيىنگى تاعدىرى سول باياعى داقپىرتپەن كەلە جاتىر. ويتكەنى قازىر «اعىلشىن ءتىلى ارقىلى الەمدىك وزىق ءبىلىم ، عىلىمعا، جاڭا تەحنولوگيا پروگرەسسىنە جەتەمىز» دەپ 25 مەملەكەت اعىلشىن ءتىلىن مەملەكەت ءتىلى ەتىپ السا دا مىنە ەلۋ جىلدان اسىپ كەتتى وزباق تۇگىلى ۇلتىن جويىپ ءبىلىمسىز، مادەنيەتسىز بولىپ ازعىنداپ بارادى. سونىڭ ءبىرى ينديا. ال، ءوز تىلىندە وقىپ، ءبىلىم الىپ، جاڭا تەحنولوگيانى دامىتىپ جاتقان جاپونيا، قىتاي، وڭتۇستىك كورەيا مەن شىعىس ازيا ەلدەرىنەن اعىلشىن ءتىلدى مەملەكەتتەر شاڭىندا قالدى. نەگىزى كەشەگى كەڭەس وداعىندا كوممۋنيست بولعان، بيلىكتەگىلەردەن گورى بۇگىنگى بيلىكتەگىلەر مەن ەلىن ساتقان بايشىكەشتەردىڭ ۇل-قىزدارى شەتەلدە وقىپ پاراقور، جەمقور بولعانى بولاشاق ەل ءۇشىن وتە قاۋىپتى. بولاشاق باعدارلاماسىمەن كەرەمەت ءبىلىم الىپ ەڭ بولماعاندا قازاقستانعا كەلىپ بىرەۋى بولسا دا تسەح اشىپ تەحنولوگيا اكەلىپ ەڭ بولماعاندا شۇلىق شىعاراتىن تسەح اشقانى بار ما. ءبىزدىڭ ستۋدەنتتەر نەگىزىنەن شەتەلدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە ءبىلىم مەن عىلىم ىزدەپ ەمەس، ديپلوم، سەرتيفيكات الۋعا، سول ديپلومنىڭ، تانىسىنىڭ كۇشىمەن بيلىككە تۇرۋدى، قاراقان باسىن بايىتۋدى كوزدەيدى. ۇلتىن ويلاسا نەگە ەڭ بولماعاندا بىرەۋى جەمقورلىققا قارسى ۇيىم اشىپ ، بەلسەندىلىك كورسەتىپ بىلىمدىلىگىن كورسەتپەيدى. ەشقاشان بوتەن ەل ەكىنشى ءبىر ەلدىڭ بالالارىن ءبىلىمدى، مادەنيەتتى ەتپەيدى. كەرىسىنشە جەمقور، ۇلتىنا قارسى ەتىپ تاربيەلەپ ءوز ەلىن مەنسىنبەيتىن ەتىپ وقىتادى. ولار اقىماق ەمەس قوي جاقسى وقىتىپ تازا ءىلىم بەرسە ول ءوز ەلىن كوتەرىپ وقىعان ەلىنە باسەكە، باقتالاستىق تۋدىرىپ وزىپ كەتپەسىن دەگەن مەملەكەتتىك باقاي ەسەپ تۇرادى. اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋدەن نيدەرلانديا ءبىرىنشى ورىن، سوسىن دانيا، شۆەتسيا، نورۆەگيا ەلدەرى ورنالاسىپتى. وسى ەلدەرگە بارىپ ءوز ءتىلىن، ۇلتتىق سالت -ءداستۇرىن، ادەت- عۇرپىن ماقتانىش ەتىپ، ۇستانىپ وزگەلەرگە ۇيرەتىپ جۇرگەن ءبىر جەرگىلىكتى ۇلتتى تاۋىپ بەرە المايسىز. كەرىسىنشە قىرىق پايىزعا دەيىنگى جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ ازعىنداعانىن ەركەك پەن ەركەك، ايەل مەن ايەل ۇيلەنىپ، ەلۋ پايىز ايەل بايسىز بالا تاباتىنىن، جەرگىلىكتى ۇلت جىلدان جىلعا مىڭداپ ازايىپ، ورنىنا كەلىمسەكتەر جايلاپ بارا جاتقانىن دالەلدەپ بەرەمىن.تاريحتا ەۋروپانى مىڭداعان جىلدار ۋىسىندا ۇستاپ دىرىلدەتكەن وسىلاردىڭ اتا-باباسى ۆيكينگتەر ۇرپاعى ءادىرام قالدى. اعىلشىن ءتىلى ارقىلى جەتكەن جەتىستىگى كانە. قازاعىما ايتارىم ەشقاشان اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرىپ كومپيۋتەر، تەحنيكا، ۇيالى تەلەفون ويلاپ تابا المايسىز، باسقالار دا تاپپاعان. شەتەلگە ەڭ قىمباتى  اقش-15 ملن، ەڭ ارزانى قىتاي 1,6 ملن تەڭگەگە ماگيستراتۋراعا وقىتادى ەكەنبىز. قانە عالىمدارىمىز ون بەس جىل ءوتتى. قورىتىندى نە بولدى؟ بولاشاقپەن ەڭ كوپ باراتىن اقش پەن انگلياعا ماماندىق «مەملەكەتتىك قىزمەتكەر» ەكەن ۇستالىپ جاتقاندار دا وسىلار ەمەس پە. اقش پەن ەۋروپاعا ميلليوندار تولەپ نە ءۇشىن وقىتامىز. ولاردا ءبىلىم كەرەمەت بولسا، نەلىكتەن وزدەرى ازيا ەلدەرىنەن «ميلاردى» تالانتتى، دارىندى عالىمداردى، ستۋدەنتتەردى ميلليونداعان اقشا تولەپ وزدەرىنە شاقىرىپ جاعداي جاساپ، پايدالانادى؟ سەناتور ب. ايتعموۆا حانىم بىلاي دەپتى: ء«بىز بارلىعىمىز مەملەكەتتىك قىزمەتتە جوعارى لاۋازىمدارعا جەتە المايمىز. مىسالى، مەن بۇگىن-ەرتەڭ ءوز ورنىمدى ەشكىمگە بەرە قويمايمىن. سوندىقتان مەن سەكىلدىلەر ەلدە وتە كوپ. «كەنەت بىزگە ەكى ۇمىتكەر كەلدى دەلىك. ونىڭ ءبىرى – «بولاشاقتىق»، ەكىنشىسى قاراپايىم مامان. ارينە ءبىز «بولاشاقتىق» ماماندى تاڭدايمىز- دەيدى. ءيا، بىرىنشىدەن ولارعا ورىن بەرمەيدى. ەكىنشىدەن، ورىن تيگەنشە وقىعاندارى ميلارىنان شىعىپ كەتەدى. بەرسە دە، ولاردان نازارباەۆ مەكتەبىن، ۋنيۆەرسيتەتىن، ۇلتتىق، جەكەمەنشىك جوو بىتىرگەندەر ءبىلىمسىز بە؟ بولاشاققا سونشا اقشا تولەپ اۋرە بولماي اق، وزىمىزدە وقىسا، ءبارىبىر نازارباەۆ مەكتەپتەرىندە دە ۇلتتىق پەداگوگيكا وقىتىلمايدى، اعىلشىنشا وقىتاتىن، قازاقشا سويلەمەيتىندەردى وزىمىزدە دە ءوسىرىپ وقىتىپ جاتىرمىز. شەتەلدە بەس جىل اعىلشىن تىلىندە شالا ءبىلىم الىپ كەلگەندەرمەن جيىرما جىلدان بەرى قازاقستاننىڭ بارلىق وقۋ ورىندارىندا اعىلشىن ءتىلى ماماندىعىنا وقىعانداردىڭ ءبىلىمىن ويلاسام قورقىپ كەتەمىن. بۇلاردىڭ ەكەۋى دە قاپتاعان جۇمىسسىزدار. ولاردىڭ بىلەتىن اعىلشىن ءتىلى تۇرمىستىق دەڭگەيدە عانا مايمىلدارعا دا ۇيرەتۋگە بولادى. اعىلشىن تىلىندە ءوز ءپانىن ۇشكە بىلەتىن ادام قالاي بالانى عىلىمعا ، جاڭا تەحنولوگيا ويلاپ تابۋعا جەتەتىن ءبىلىمىن بەسكە بەرە الادى. وسى جۇمىسسىزدار ارمياسىنا جۇمىس تاۋىپ بەرۋ ءۇشىن بولاشاق ۇرپاقتى قۇرباندىققا شالىپ وتىرمىز. ولار ءبىزدىڭ ەرتەڭىمىز ەمەس پە؟ بولاشاقپەن وقىپ كەلگەندەردە مەكتەپتە فيزيكا، حيميا، ماتەمايكا پانىنەن ءبىلىم بەرە المايدى. ونى بەرۋ ءۇشىن ول اعىلشىنداردىڭ ورتاسىندا تۋىلىپ، مەكتەپ ، جوعارعى وقۋ ورنىن، فيزيكا پانىنەن اعىلشىن تىلىندە ءبىتىرۋ كەرەك سوندا عانا ول ءپان مۇعالىمى بولا الادى. ءبىزدىڭ ءبىلىم مينيسترلىگى اعىلشىن ءتىلى تۇگىلى اعىلشىن كورمەگەن قازاق نە ورىس تىلىندە ءبىلىم العان جانداردان ءپان مۇعالىمى جاساماقشى. وسىعان وراي بىلتىرعى پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى داريعا نازارباەۆانىڭ 2018-2019 وقۋ جىلىندا 9-10 سىنىپقا دەيىن وقىعان مەكتەپ تۇلەكتەرى اعىلشىن ءتىلدى بولادى دەگەن ءسوزى ساندىراق. ويتكەنى 25 جىلدا مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەتە الماي وتىرمىز. ەڭ الدىمەن ونىڭ ماتەريالدىق بازاسى مەن اعىلشىن تىلىندەگى مەتوديكانى جەرگىلىكتى جەرگە بەيىمدەۋگە، وقۋ-مەتوديكالىق ادىستەمە قۇرالدارىن جاساپ شىعارۋعا ەكونوميكانىڭ قازىرگى داعدارىسى مۇمكىندىك بەرمەيدى. دانيا، شۆەتسيا، نورۆەگيا باسشىلارى اعىلشىن ءتىلىن زورلىقپەن كىرگىزگەندىكتەن ءبىلىم بارىنشا تومەندەگەن. باسىندا ءوز تىلىندە وقىعاندار  اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرە الماي قازىر جيىرما پايىز وقۋشىلار ساباققا بارماي كوشەدە قاڭعىپ جۇرەدى. ەشكىم ولارعا ۇرسا دا المايدى. ساباققا نەگە بارمادىڭ -دەپ اتا -انا بولسىن، مەكتەپ مۇعالىمدەرى اۋزىن اشا المايدى. ويتكەنى «بالا قۇقىعى» دەگەن زاڭ وعان جول بەرمەيدى. بۇل وسى ۇلتتاردى جويۋ ءۇشىن سىرتتان تانىلعان ۇلتتى ءىرىتۋشى قاسىرەت زاڭى. سوندىقتان تابيعاتىنان سانتەحنيك، سلەسار، ۇستا، قۇرىلىسشى، مالشى، شوپىر، قاراپايىم جۇمىسشى بولاتىن جاستارعا اعىلشىن ءتىلىنىڭ نە قاجەتى بار؟ وقۋشىلاردىڭ ماتەماتيكا، فيزيكا پاندەرىن اعىلشىن تىلىندە وقىپ، تۇسىنە الماۋىنىڭ سالدارىنان 6-7-8 سىنىپتان مەكتەپتى تاستاپ كەتۋىنە بۇزاقى، ناشاقور، جەزوكشەلىك، ۇرلىق -قارلىقتى كۇشەيتەدى دە ەل قازىرگى ەۋروپا ەلدەرى سياقتى ازعىندىققا ۇشىراپ ىدىرايدى.  

كوپ ءتىل بىلگەننىڭ زيانى جوق، ءبىلىمدى بولاسىڭ دەگەن تەرىس ۇعىمدى اعىلشىندار كۇندە ميىمىزعا ءسىڭىرىپ كەلەدى. بىراق وزدەرى اعىلىشىننان باسقا بىردە ءبىر ءتىل ۇيرەنبەيدى. قازاقتاردى اقىماق قىلىپ ءوز تىلىدەرىن عانا الەمگە جايىپ، باسقا تىلدەردى جويۋ ءۇشىن، بار اقشالارىندا قاراجاتىن دا ايامايدى.

العاشقىدا جاپوندار دا ء«بىزدىڭ تۇبىمىزگە جەتكەن جاپوندىق – ءتىلىمىز، ءدىلىمىز» دەپ «جاپون ءتىلىن تاستاپ، جەڭگەن ەلدىڭ ءتىلى – اعىلشىن تىلىنە كوشەيىك» دەگەنگە دەيىن باردى. ۇكىمەت كوميسسياسى قۇرىلىپ، ماسەلە جان-جاقتى زەرتتەلىپ، «جاپون تىلىنەن باس تارتۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىلىم-عىلىم، تەحنيكا، تەحنولوگيا جەتىستىكتەرىن قاي تىلدە شىقسا دا، جاپون تىلىنە اۋدارىپ، يگەرۋ كەرەك» دەگەن تۇجىرىم جاسالدى. بۇلاي ۇلتىن ءسۇيۋ قاعيداسى جاپونداردى قازىر جاڭا تەحنولوگيا، ءبىلىم، عىلىم، مادەنيتتەن الەم الدىنا شىعاردى. قازاق بالالارىنىڭ ءبىلىم، عىلىمى، تاربيەسى، مادەنيەتى كەرەك ەمەس دەپ كەلگەننەن قىزىل كوزدەنگەن قر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى  ەرلان ساعاديەۆ بلوگەرلەرمەن كەزدەسۋدە; ءبىرىنشى باعىتتى قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىلدى تەز مەڭگەرتۋدىڭ ادىستەمەسىن جاسايمىز. وسى ماقساتقا عىلىم باعدارلاماسىنىڭ ماڭىزدى ءبولىمى رەتىندە ءتيىستى قارجى ءبولۋ كوزدەلىپ وتىر. بۇل – وتە ماڭىزدى ماسەلە دەگەنى – ساندىراق، وتىرىك. ەشقاشان بۇلاي ىستەمەيدى دە. ويتكەنى قازىرگى باعدارلامالارىنىڭ ءبارى تەك اعىلىشىن ءتىلى. اتالعان باعدارلامانىڭ نەگىزگى ماقساتى – پرەزيدەنت ۇسىنعان “ماڭگىلىك ەل” يدەياسىن ورىنداۋعا باستايتىن، وعان نەگىز قالايتىن پلاتفورما جاساۋ. ويتكەنى، “ماڭگىلىك ەل” ءبىلىمى زامان تالابىنا ساي، الەمدەگى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ، جالپى الەم وركەنيەتىنىڭ جاڭالىعىن ەركىن ءبىلىپ، ەركىن يگەرە الاتىن قازاقستاننىڭ ماڭگىلىك قوعامىن قۇرۋعا ارنالعان. ساعاديەۆتىڭ ءىس- ارەكەتى مەملەكەتكە يە قازاق حالقىنىڭ ءتىلسىز، ءدىلسىز، ۇلتتىڭ مادەنيەتى، تاريحىنسىز ماڭگىلىك ەل جاساماقشى. وزگە ءبىر ەلدىڭ تىلىندە ماڭگىلك ەل بولادى دەگەن نە اقىماقتىق. يتالياندىقتار، گرەكتەر، يسپاندىقتار، ارمياندار، گرۋزيندەر، ءۇش مىڭجىلدىق تىلىمەن ءالى كەلەدى. ەۆرەيلەر ەكى مىڭ جىل بۇرىن جوعالعان ءتىلىن قايتا ءتىرىلتىپ، ءبىلىم، عىلىم تىلىنە اينالدىردى. نەگە ولار اعىلشىن تىلىنە كوشپەيدى، ولاردىڭ دامىعىسى كەلمەيدى مە، سوندا. قازاق ءتىلىن جوندەپ سويلەي المايتىن ءبىرىنشى سىنىپ وقۋشىسىنا اعىلشىن ءتىلىن، بيلىك ءوز قولىنا الىپ، زورلاپ وقىتۋ تاسىلىنە كوشتى. ءبىر سىنىپتا 25 بالا بولسا، ونىڭ ارى كەتكەندە بەسەۋى عانا تۇرمىستىق اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋى مۇمكىن، قالعان جيىرماسى باعاسىن الىپ، سىنىپتان سىنىپقا كوشىپ جۇرە بەرەدى. سوندا بەس بالا ءۇشىن ەسەپسىز شىعىن شىعارىپ، قانشا بالانى قورلاپ وقىتامىز. بۇل قالاداعى جاعداي. ال، اۋىلدا ناعىز توپاستىق باستالادى. ويتكەنى اۋىلدا اعىلشىن ءتىلىن قولدانىپ، مەڭگەرەتىن ورتا جوق. بۇگىن جاتتاعانىڭدى ساباقتان شىعىسىمەن ۇمىتىپ قالادى. ورىس مەكتەبىندە ورىستار، قازاق مەكتەبىندە قازاقتار ءوز تىلدەرىندە وقىپ-اق بيولوگيا، فيزيكا، حيميانى مەڭگەرە الماي جاتقاندا اعىلشىن نە دالباسا.ءۇش تىلدەن نە قازاقشا، نە ورىسشا، نە اعىلشىنشا ءبىلىم الا الماي ءبىلىمسىز ۇرپاق قالىپتاساتىن بولادى. ونىڭ ۇستىنە، اعىلشىن تىلىندە دە ەلىندە دە عىلىم دامىپ جاتقان جوق. اسىرەسە، سوڭعى 50 جىل كولەمىندە شىعىس ازيا «جولبارىستارىنىڭ» تەحنولوگيا مەن ءبىلىم - عىلىمدى دامىتقان جەتىستىكتەرىن، ويلاپ تاپقان روبوتتارىن، اعىلشىن تىلىنە اۋدارىپ باسقا مەملەكەتتەرگە ساتىپ، تاراتىپ وتىر. الەمدىك ءبىلىم-عىلىمدا اعىلشىن ءتىلى تەك اۋدارما ءرولىن عانا اتقارىپ وتىر. بىزگە دە تاۋەلسىزدىك العالى جاڭا تەحنولوگيا ورىستان شىقپاسا دا ورىسشاعا اۋدارىلىپ ورىستىكى سياقتى كەلىپ جاتىر ەمەس پە، اعىلشىن ءتىلىنىڭ قاۋقارى دا سونداي.تەك الەمدىك كولەمىندە.     قازاق ءتىلى ەكونوميكا مەن تەحنيكا تىلىنە اينالماي، ءومىر سۇرمەيدى، سول ءۇشىن ءىت سالاسىنداعى، ەكونوميكا سالاسىنداعى وقۋلىقتار قازاقشاعا اۋدارماي قالاي دامىتادى؟ ال قازىرگى بيلىكتىڭ ماقساتى «بۇل سالالار تولىق اعىلشىن تىلىنە تەزىرەك كوشۋى كەرەك» دەپ جانتالاسىپ جاتىر. وسى ما ساعاديەۆتىڭ قازاق ءتىلىن دامىتقانى. جاپوندار، كارىستەر، فيندەر ويلاپ تاپقان جاڭا تەحنولوگيالارىن الەمگە ساتۋ ءۇشىن اعىلشىن تىلىنە اۋدارادى. سوندا اعىلشىن ءتىلى ولار ءۇشىن اۋدارما، ساتۋ ءتىلى عانا ءبىلىم، عىلىم ءتىلى ەمەس.سوندا مينيستر نەنى كوكسەپ ءجۇر؟. مىسالى، جاپون ءوز تىلىندە شىعارعان روبوتىنىڭ تەورياسىن جاپوننان اعىلشىن تىلىنە، ورىستار اعىلشىننان ورىس تىلىنە، قازاقتار ورىسشادان قازاق تىلىنە اۋدارادى. سوندا روبوت تەحنيكاسى تۋرالى بىلىمنەن نە قالدى دەيسىڭ ايتەۋىر اتى بار زاتى جوق بىلامىق - باتپاق ءبىلىم بولىپ شىعادى. ويتكەنى ءار ۇلت بار نارسەنى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق قادىر – قاسيەتىنە، ءتىل زاڭدىلىعىنا قاراي بۇزىپ اۋدارادى. ءبىر ءسوزدى ەكى نەمەسە ءۇش رەت بۇزعان سوڭ ودان نە تۇسىنەسىڭ؟ بۇل ءبىزدىڭ سورىمىز. سوندىقتان جاپوننان روبوتتى جاپون-قازاق، كارىستەن تەلەديداردى كارىس-قازاق، فيننەن ۇيالى تەلەفونىن فين-قازاق تىلىنە اۋدارىلۋى كەرەك. سوندا بىزدە جالعىز اعىلشىن ەمەس وسى تىلدەردى دە وقىتۋ كەرەك. ال بىزدە قازاق سىنىپتارىنىڭ وزىندە اعىلشىن ءتىلىن ورىس ءتىلى ارقىلى ۇيرەتەدى. بۇل نە؟  كۇندەلىكتى ومىردەن كورىپ-ءبىلىپ جۇرگەنىمىزدەي، شەتەلدە وقىپ كەلگەندەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ۇلتىنىڭ رۋحاني بايلىعىن بويىنا سىڭىرمەگەن، سالت-ءداستۇرىنىڭ قاينار بۇلاعىنان سۋسىنداماعان  شيكى دانىشپاندار، شەلەككە وتىرعىزىلعان گۇلدەر. قازاق حالقىنا باسقا ۇلتتىڭ كوزقاراسىمەن قارايدى. قازاقستاننىڭ جاعدايىن، قازاقتىڭ جاعدايىن بىلمەيدى جانە بىلگىسى كەلمەيدى. شىن مانىندە الەمدىك دەڭگەيگە شىعامىز دەسەك وندا جاپپاي اعىلشىن ەمەس جاڭا تەحنولوگياعا يكەمى بارلاردى جاپون تىلىندە، مەديتسينادا تيبەت تىلىندە، ۇيالى تەلەفوندى مەڭگەرسىن دەسەڭ فين تىلىندە ءبىلىم بەر. قارىم قاتىناس ءتىلى اعىلىشىن ءتىلىن اركىم ءوزى ۇيرەنىپ السىن.

 دەۆيد كريستال ء«تىل اجالى» اتتى كىتابىندا: «…سولتۇستىك امەريكادا 187 جەرگىلىكتى ءتىل بار. سول 187 ءتىلدىڭ بارىنە قازىر اعىلشىن ءتىلى قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇر. ءبىر ۇلتتى جوق قىپ جىبەرۋ ءۇشىن ولارعا قوستىلدىلىكتى ۇيرەتۋدىڭ ءوزى-اق جەتىپ جاتىر. سوندا ولاردىڭ ءتىلىن ەكىنشى ۇستەم ۇلتتىڭ ءتىلى شۇبارلاندىرىپ بۇلدىرەدى دە، اقىرى ءتىلى بۇلىنگەن ۇلت ءوز-وزىنەن جويىلىپ كەتەدى» دەگەنىن ءبىزدىڭ بيلىك بىلە تۇرا ءۇش تىلمەن جاقىن ارادا تۇنشىقتىرۋ تاسىلىنە كوشتى.  

ويلان، قازاق، ازىرگە ۋاقىتىڭ باردا. ويان، نامىس، كەۋدەڭدە جانىڭ باردا!

توعايباي نۇرمۇراتۇلى

Abai.kz