رەسپۋبليكالىق "جەبەۋ" قايىرىمدىلىق قورىنىڭ توراعاسى ومارالى ادىلبەكۇلىمەن اڭگىمە

قازاقتىڭ ۇلتتىق ۇيىمى قىتايدا قالاي قۇرىلدى؟

– اعا، قازىر «جەبەۋ» قايىرىمدىلىق قورى بىرقاتار كەلەلى ىستەردىڭ ۇيىتقىسى بولىپ ءجۇر. قىتايداعى قانداس باۋىرلارىمىزعا رۋحاني، زاڭدىق ءھام الەۋمەتتىك تۇرعىدا قول سوزۋ يدەياسى قاشان، قالاي پايدا بولدى؟

– جالپى، «جەبەۋ» قايىرىمدىلىق قورى بىردەن قۇرىلا سالدى دەپ ايتا المايمىن. قوردى قۇرۋ يدەياسى قۇرۋشىلاردىڭ بۇرىننان بەرى ويىندا جۇرگەن ەكەن. ءبىز 1982 جىلى قازاقتىڭ 30 قىز-جىگىتى قىتايدىڭ استاناسى بەيجىڭدەگى ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءتىل-ادەبيەتى فاكۋلتەتىنە  وقۋعا تۇستىك. 1982 جىلدان 1986 جىلعا دەيىن الىپ ەلدىڭ استاناسىندا ءجۇرىپ، تاعدىردىڭ تالاي ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭدىق. ءبىز وقىعان بەيجىڭدەگى ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتى 1953 جىلى قۇرىلعان وقۋ ورنى ەدى. جىلىنا قىتايدىڭ جەر-جەرىندەگى از ۇلتتاردان وقۋشى قابىلداپ ولاردى 4 جىل وقىتىپ، مامان ەتىپ شىعارادى. بۇل ءۇردىس «مادەنيەت توڭكەرىسى» كەزىندە توقتاپ قالىپ، 1971 جىلداردان كەيىن قايتادان جىلىنا ءار ماماندىققا 20-30 بالا قابىلداي باستادى. ءبىز 1982 جىلى وقۋعا قابىلداندىق. قىتاي ءتىلى مەن قازاق ءتىلىن قاتار وقىپ، ءبىلىم الدىق. ءبىز بارعان تۇس قىتايداعى مادەنيەت توڭكەرىسى اياقتالىپ، باتىس ەلدەرىمەن قارىم-قاتىناس جاقسارىپ، مادەنيەت پەن عىلىمعا كوڭىل بولىنە باستاعان كەز. بۇرىنعى داستۇرلەر دە قالپىنا كەلتىرىلىپ جاتقان.

وسىنداي ورايلى ءساتتى پايدالانىپ، 1983 جىلى زەينەش سىمايىلۇلى باستاعان جاس مۇعالىمدار مەن بىزدەن بۇرىن وقۋعا تۇسكەن جىگىتتەردىڭ باستاماسىمەن تۇڭعىش رەت ناۋرىز مەرەكەسىن  اتاپ وتتىك. ستۋدەنتتەردىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن بولعان بۇل شارا ەلگە كەرەمەت اسەر ەتتى. بىزدەن بىرەر جىل بۇرىن وقۋعا تۇسكەن باقىت ەجەنحان، كەڭەس، ماقاداس سىندى جىگىتتەر بەلسەنە جۇمىس جاسادى. ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە ءبىلىم تولىقتىرىپ جاتقان ءابدىھاي دەگەن اعامىز كەشتى جۇرگىزدى. ءبىز دە قال-قادارىمىزشا كومەك قولىن سوزدىق. قىتاي ەلىندەگى قازاق جىگىتتەرىنىڭ تۇڭعىش رەت ۇيىمداستىرعان وسى ۇلتتىق مەرەكەسى جايلى كەيىن راقىم ايىپۇلى «تۇركىستان» گازەتىندە كولەمدى ماقالا جازدى.

بۇگىن قاراپ وتىرسام، بۇل ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ باستاپقى باسپالداقتارى ەكەن. ناۋرىزدى مەرەكەلەۋ ءۇردىس كەلەسى جىلى دا جالعاستى. وسىلايشا قازاقتاردىڭ قىتاي استاناسى بەيجىڭدە ناۋرىزدى وتكىزۋ ءداستۇرى قالىپتاستى. ۇيعىر ۇلتى دا بىزدەن قالىسپاي، بەيجىڭدە ناۋرىزدى مەرەكەلەيتىن بولدى. كەي جىلدارى ناۋرىزدى بىرلەسە تويلايتىن بولدىق.

بۇل جالپى ۇلتتىق مەرەكەگە اينالدى كەيىن ءتىپتى شىڭجاڭنىن بەيجىندەگى وكىلدىگىندە، بەيجىڭ ۇلتتار سارايىندا، قىتاي اسكەري مۋزەيحاناسىنىڭ زالىندا تويلاندى. بۇل ءبىزدىڭ سول تۇستاعى ەڭ ۇلكەن كولەمدە اتقارعان شارۋامىز ەدى. اتالعان شاراعا شىڭجاڭنان ۇلكەن دارەجەلى باسشىلار ارنايى كەلىپ قاتىستى. بەرتىنگى جىلدارى بەيجىڭدەگى قازاقتاردىڭ ناۋرىز جونىندە «قازاقستان»، «حابار» تەلەارنالارى جاقسى سيۋجەتتەر بەردى.

 «شىڭجان مال شارۋاشىلىق رايونىنداعى وقۋ-اعارتۋدى ىلگەرىلەتۋ قوعامىنىڭ جارعىسى»

كۇن وتكەن سايىن قىتايداعى از ساندى قازاق ۇلتىنا كومەك قولىن سوزۋ قاجەتتىلىگى بىلىنە باستادى. قازاقتىڭ مال باعىپ، ءتۇرلى قارا جۇمىسقا جەگىلىپ جۇرگەنى نامىسىمىزدى قايرادى. قىتاي ۇلتىنىڭ بالالارى سەكىلدى قاراكوزدەرىمىز دە جوعارعى وقۋ ورنىنا كوپتەپ تۇسسە دەپ ارماندادىق. قىتايدىڭ مەكتەپ بىتىرۋشىلەرگە ارنالعان ءبىزدىڭ ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋ سەكىلدى ەمتيحانى بار ەدى. الگى ەمتيحاندى جاقسى تاپسىرعان بالالار عانا جوعارعى وقۋ ورىندارىنا تۇسە الادى. ەمتيحان سۇراقتارى تەك قىتاي تىلىندە شىعارىلىپ باسقا تىلدەرگە اۋدارىلاتىن، قوسىمشا ماتەريالدار تىم از ەدى، سوندىقتان اۋىلدىق جەردە وسكەن ءبىلىمدى جاستاردىڭ جوعارعى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋى قيىن بولاتىن. ءبىز 1985 جىلدان باستاپ، سول ەمتيحان سۇراقتارىن قازاق تىلىنە اۋدارۋدى قولعا الدىق. ول كەزدە مارقۇم اسقار جاكۋلين باۋىرىمىز شينحۋا ۋنيۆەرسيتەتىندە وقيتىن جالعىز قازاق ەدى. سول اسقار جاكۋلين باستاعان جىگىتتەر اقىلداسا كەلىپ، «شىڭجاڭ مال شارۋاشىلىق رايونىنداعى وقۋ-اعارتۋدى ىلگەرىلەتۋ قوعامى» دەگەن ۇيىم قۇردىق. ۇيىمنىڭ جارعىسىن جازدىق. توراعامىز بولىپ دەموكراتيكالىق جولمەن بەيجىڭ پەدوگوكيقالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وقيتىن ماقاداس دەيتىن ازامات سايلاندى. قازىر قازاقستانداعى راحىم ايىپۇلى، مارقۇم اسقار جاكۋلين، ايدىن ورازانباي قازىر قىتايدا ۇلكەن قىزمەتتەر ىستەپ جۇرگەن كەڭەس، بەكبولات جانە مەن ۇيىمنىڭ تۇراقتى جوراسى بولىپ سايلاندىق. ەگەر دە بۇل ۇيىمعا «قازاق» دەگەن ءسوزدى قوسساق، قىتاي ۇكىمەتى ونى قابىلدامايتىن ەدى. جالپى، شىڭجاڭنىڭ سولتۇستىگىندە نەگىزىنەن قازاقتار تۇرادى. ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز سول جەردەگى قازاق بالالارىنا كومەك قولىن سوزۋ بولدى.

اسقار جاكۋلين

قىتاي استاناسىندا وقىپ جاتقان جاستاردىڭ ۇيىم قۇرعان كەزدەگى العا قويعان ماقساتتارى وتە ۇلكەن ەدى. ءبىز ءىستى كىشكەنە جۇمىستاردان باستادىق. ءار جىلى شىققان ەمتيحان سۇراقتارىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، ونى باسىپ شىعارا باستادىق. مەن تاريح ءپانىنىڭ سۇراقتارىن قازاقشاعا اۋداردىم. وزگە جىگىتتەر دە شامالارىنشا ءار ءپاندى ءبولىپ الىپ، جۇمىس جاسادى. بىزگە قازاقتىڭ مىقتى ازاماتتارى كومەكتەستى، ءوزىمىز دە دامىل كورمەي، جىلۋ جينادىق، كوشەدە كاۋاب ساتتىق. ايتەۋىر ماقساتىمىزعا جەتۋ ءۇشىن قارجى تاپتىق. ول كەزدە قولمەن جازىپ، كىتاپ ەتىپ تۇپتەيتىن تيپوگرافيالار بولاتىن. سەنبى-جەكسەنبى كۇنى تىنباي جۇمىس ىستەپ، كىتاپ شىعاردىق. سوسىن بەيجىڭدەگى وقىپ جۇرگەن بارلىق قازاق جىگىتتەرىن جيناپ، وزدەرى وقىعان مەكتەپتەرىنىڭ ءتىزىمىن الدىق. بەيجىڭدە سولتۇستىك شىڭجاڭداعى ءار اۋدانان كەمى ءبىر قازاق بالاسى وقيتىن-دى. سولار ارقىلى شىعارعان كىتاپتارىمىزدى بىردەن-ەكىدەن ەلگە جىبەرىپ وتىردىق. بۇل شارۋانى ەكى جىل قاتارىنان اتقاردىق. ودان كەيىنگى جىلى اسقار جاكۋلين شەتەلگە شىعىپ كەتتى. ءبىزدىڭ وقۋىمىز اياقتالىپ، بۇل ءداستۇردى بىزدەن كەيىنگى جىگىتتەر جالعاستىرىپ كەتە المادى. بىراق، سول ەكى جىلدىڭ وزىندە قانشاما قازاق بالاسىنىڭ جوعارعى ءبىلىم الۋىنا سەپتىگىمىز ءتيدى. سول ەمتيحان سۇراقتارىمەن دايىندالىپ وقۋعا تۇسكەن قىز-جىگىتتەر تالاي رەت بىزگە كەلىپ، راحمەتىن ايتتى.

قىتايداعى قازاق جاستارى تاۋەلسىزدىكتى سارعايا كۇتتى

– سىزدەردىڭ وسىلاي بىرلەسە ۇلتقا قىزمەت ىستەۋلەرىڭىزگە نەنىڭ ىقپالى بولدى؟ جاستاردىڭ ساناسىنىڭ ويانۋىنا بەلگىلى ءبىر سەبەپتەر اسەر ەتۋى كەرەك قوي.

– ارينە، سول تۇستاعى ساياسي وقيعالار وقىعان جاستاردىڭ ساناسىن سەرپىلتكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. قىتايداعى قازاق جاستارى 1986 جىلعى الماتىداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە قابىرعاسى قايىستى. قازاقتىڭ ازاماتى رەتىندە ءوز ءۇنىمىزدى قوسساق دەپ تالپىنىس جاساماق بولدىق.  بىراق، ءبىزدىڭ ويىمىزدى فاكۋلتەت باسشىلارى، مۇعالىمدار ءبىلىپ قويىپ جاتاعىمىزدان شىعارتپاي تاستادى. ءبىز ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەندە «قازاق ادەبيەتى» گازەتى مەن «جۇلدىز» جۋرنالى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كىتاپحاناسىنا كەلەتىن. سودان بۇل جاقتىڭ بارلىق اقپاراتتارىن وقىپ وتىراتىنبىز. ول كەزدە قىتاي ەسىكتى اشۋ ساياساتىن ۇستانىپ وتىرعاندىقتان. اقش باستاعان باتىس ەلدەرمەن قارىم-قاتىناسى جاقسى بولدى. وسىنى پايدالانىپ، «ازاتتىق» راديوسىنىڭ قازاقشا حابارلارىن تىڭدايتىنبىز. وسىدان بولار ءبىزدىڭ سانامىزدا دەموكراتيا، كىسىلىك قۇقىق، ەركىندىك دەگەن ۇعىمدار مەن ۇلت ءداستۇرىن ساقتاۋ، ۇلت كەلەشەگىنە كۇيىنۋ، ۇلتقا قىزمەت ەتۋ دەگەن يدەيالار تەرەڭ ورناپ قالدى.

قازاقستاندا قايتا قۇرۋ باستالعاندا از دا بولسا، دەموكراتياعا جول اشىلدى. كۇن سايىن «ازاتتىقتى» تىڭداعان سوڭ، «تاۋەلسىزدىك الساق قوي» دەگەن ارمان جۇرەگىمىزگە مىقتاپ بەكىدى. كسرو قۇلاپ، وزگە وداقتاس ەلدەر تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ جاتقاندا بىزدەن مازا كەتتى. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋىن سارعايا كۇتتىك. تاۋەلسىزدىك العان كۇنى قىتايداعى قازاق جاستارىنان باقىتتى ادام جوقتاي كورىندى. ءبىز توپتاسىپ الىپ، تاۋەلسىزدىكتى تويلادىق. قىتاي دوستارىمىز دا: «سەندەردىڭ ءوز مەملەكەتتەرىڭ قۇرىلدى، باقىتتىسىڭدار. ەندى ەلدەرىڭە قايتاتىن شىعارسىڭدار» دەسىپ ءبىزدى جاپپاي قۇتتىقتادى.  

– تاۋەلسىزدىك الا سالا ەلگە ورالۋدى ويلاي باستادىڭىزدار ما؟

– ارينە، ەلگە ورالۋ ارمانىنىڭ جەتەگىمەن 1992 جىلى  بەيجىڭنەن ۇرىمجىگە اۋىستىم. سول جىلى بىزبەن بىرگە وقىعان جىگىتتەر قازاقستانعا كەتە باستادى. دوسىم راقىم ايىپۇلى ەلگە كەلە سالا قازىرگى ءال-فارابي اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتكە جۇمىسقا ورنالاسىپ، ماعان شاقىرتۋ جىبەردى. بەيجىڭدە وقىعان سول وتىزعا جۋىق قىز – جىگىتتىڭ قازىر ونشاقتىسى الماتى مەن استانادا تۇرىپ جاتىر. ءبىز كەلگەن 1992-1994 جىلدارى عىلىم جولىن قۋامىن دەگەن قانداستارعا قازاقستان عىلىمدار اكادەمياسى مەن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ  اسپيرانتۋراسىنا تۇسۋگە جاعداي جاسالدى.  اكادەميادا وقىپ ءجۇرىپ، تالاي قيىن كەزدەردى باستان وتكەردىك. كەيبىر جىگىتتەر باراتىن جەرى جوق بولعان سوڭ، اكادەميادا، جۇمىس ورنىندا تۇنەپ جۇرەتىن. كەيىن اعالارىمىزدىڭ كومەگىمەن ءبارىمىز جاتاقحانا الدىق. بۇل جاققا كەلىپ، جەتىمنىڭ كۇيىن كەشتىك دەپ ايتا المايمىن. ماسەلەن، مەن ۇستازىم سەرىك قيراباەۆتىڭ اكەلىك قامقورلىعىن كوردىم. راقىم باۋىرىمدى الما قىراۋباەۆا اپامىز تۋعان ىنىسىندەي جەتەلەدى. ءنابيجان مۇحامەدحان اعامىز ماناش قوزىباەۆتاي ءبىرتۋرار اعامىزدىڭ تاربيەسىنەن ءوتتى. بۇدان سىرت تالعات مامىرۇلى، باقىت ەجەنحان، رايىس ءارىپجان، قايرات عابيتحان، ساعىنتاي سۇڭعاتاي قاتارلى عالىمدار، مەرەي سلامۇلى، جەڭىس تۇركيا، فاريدا ءمىرحاميت، ايگۇل تۇركيا، سابىرجان مۇحامەدحان، داۋرەن حالمەت قاتارلى بيزنەسمەندەر ءبىر-ءبىر ءمۇيىزى قاراعايداي اكادەميك پەن پروفەسسورلاردىڭ شاكىرتى بولىپ تاۋەلسىز ەلدەگى جاڭكەشتى تىرلىكتەرىن باستاپ كەتتى. ءبىز بىرىنشىدەن ءوز ەلىمىزبەن تابىستىق، ەكىنشىدەن قازاقتىڭ ماڭدايالدى ازاماتتارىن اكەمىز ەتتىك. ء بىر جاعىنان وقىپ، ءبىلىم الدىق، ەكىنشى جاعىنان جۇمىس ىستەدىك. شەتىمىزدەن ازاماتتىق الىپ، وسى ەلدىڭ تولىققاندى مۇشەسى بولدىق. وسىلايشا قازىرگى قازاق قوعامىمەن ەتەنە ارالاسا باستادىق. وسى جىگىتتەردى ارقا تۇتىپ، ارتىنان قانشاما ازامات ەلگە ورالدى؟!.

ورارالى ابدىلبەكۇلى. جاستىق شاق

بيزنەستە تاسىمىز ورگە دومالادى

– سويتە تۇرا عىلىمنان ءبىرجولا قول ءۇزىپ كەتتىڭىزدەر عوي.

– عىلىمنان ءبىرجولا قول ۇزدىك دەۋگە كەلمەيتىن شىعار. 1993-1998 جىلدارى ءبىر جاعىنان وقىپ، ەكىنشى جاعىنان جۇمىس ىستەۋ وتە قيىن بولىپ كەتتى. اينالامىزعا قارايمىز، ەلىمىزدەگى وزگە ۇلت وكىلدەرى ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسىپ، شەتىنەن بايىپ جاتىر. تۇرىكتەر، ۇيعىرلار، قىل اياعى اۋعاندارعا دەيىن تىرشىلىكتەرىن دوڭگەلەتىپ جاتىر. ءبىز قازاقستانعا بار بولعانى ءبىر سومكەمەن كەلگەنبىز. بىراق ىستىق جۇرەگىمىز، اقىلىمىز بار ەدى. سول ىستىق جۇرەك پەن اقىلدى بيزنەستىڭ كورىگىنە سالىپ كورۋدى ۇيعاردىق. اقىرىنداپ ساۋدا جاساي باستادىق. ساۋدامىز ۇلعايىپ، ساۋدا ورنىن اشتىق، فيرما قۇردىق، ءۇي الدىق. قازىر بىزبەن بىرگە جۇمىس باستاعان جىگىتتەردىڭ الدى 200-300, ارتى 100-150 ادامعا دەيىن جۇمىسشى جالداپ، حالىقتى جۇمىسپەن قامتىپ وتىر. كەيبىر جىگىتتەر ۇلكەن زاۋىتتار اشتى، كەيبىرى قوناقۇي سالدى. ايتەۋىر ەشقايسىمىز جەردە قالعان جوقپىز. جىگىتتەردىڭ ءبارى ۇكىمەتكە سالىعىن تولەپ وتىر. بۇگىندە ارامىزدا اي سايىن ون شاقتى ميلليون كەدەن سالىعىن تولەپ وتىرعان ازاماتتار بار.

– قىتايدان كەلگەن قانداستاردىڭ بيزنەسكە يكەمدى بولۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟

– ونىڭ نەگىزگى سەبەبىن 1980 جىلدارى قىتايدا جۇرگىزىلگەن نارىققا ءوتۋ، سىرتقا قاراپ ەسىك اشۋ رەفورماسىنان ىزدەگەندى ءجون سانايمىن. سول سەكسەنىنشى جىلداردا قىتايدا حالىقتىڭ قالاعا شوعىرلانۋى، ساۋداعا  ءوتۋى قارقىندى جۇرگىزىلدى. قىتايدا ساۋدانىڭ كوزىن تاپقاندار تەز اياعىنان تۇرىپ كەتتى. قىتاي ءباسپاسوزى ۇزبەي جەتىستىككە جەتكەن ادامدار جايلى ماقالالار جاريالاپ جاتاتىن. ءبىز ونى ۇزبەي، قىزىعا وقيتىنبىز. امال نە، قىتايدىڭ گۋاڭجوۋ، شىڭجىڭ، شانحاي سىندى تەڭىزگە جاقىن ولكەلەرىندە بولعان سول رەفورماعا ءبىز قاتىناسا المادىق. تەك سىرتتان عانا باقىلاۋشى بولىپ وتىردىق.  

قازاقستاندا مەملەكەتتى قۇرۋ ءىسى مەن نارىقتىق قوعامعا ءوتۋ جۇمىسى قاتار ءجۇردى. ەلىمىزدە 1994-1995 جىلداردان كەيىن اسپاننان اقشا توگىلىپ جاتتى. ەكونوميكالىق تاپشىلىق القىمنان الىپ، تاۋار جەتىسپەيتىن. ول كەزدە قىتايعا ەكى-ءۇش رەت بارىپ كەلگەن ادام الماتىدان ءۇي ساتىپ الا الاتىن ەدى. كوزىن تاپقان جىگىتتەر ءبىر ايدا 6-7 مىڭ دوللار اقشا تاباتىن. قىتايدان كەلگەن قىز-جىگىتتەر بۇل مۇمكىندىكتى جىبەرىپ العىسى كەلمەدى. ءبىز ورىس ءتىلىن بىلمەدىك، ورتانىڭ جاعدايىن ۇقپادىق، مەملەكەتتىڭ ساياساتىن تولىق تۇسىنبەدىك. سويتە تۇرا ءوز ەڭبەگىمىزبەن، قاجىر-قايراتىمىزبەن ءبىرشاما شارۋا جاسادىق.

"جەبەۋ" قايىرىمدىلىق قورىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىر توبى

–  سونىڭ ارقاسىندا قازاققا قول ۇشىن سوزاتىن قوعامدىق ۇيىم قۇردىق دەمەكشىسىز عوي.  

– سوناۋ 1982 جىلدارى ناۋرىز وتكىزىپ، قازاق بالالارىن ۋنيۆەرسيتەتكە وقىتۋ ءۇشىن اۋدارمامەن اينالىسىپ، ايتەۋىر قولدان كەلگەندى جاسادىق قوي. سول كەزدەگى ۇلكەن ماقساتتاردى ورىندايتىن كەز 2000 جىلدارى ءبىر-اق تۋدى. ءبىز قارجى ماسەلەسىن شەشپەي، ەشتەڭە جاساي الماسىمىزدى بىلدىك.  ءوزىڭىز بىلەسىز، 2000 جىلداردان كەيىن قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى تۇزەلە باستادى. جۇمىس ورىندارى كوپتەپ اشىلدى. ءبىز دە باسپانالى، كولىكتى بولىپ، ءبىرشاما جاعدايىمىز وڭالدى. راقىم ايىپۇلى ەكەۋمىز اقىلداسىپ: «بىزگە قۇداي وسىنداي تاعدىر جازدى. ءبىراز شارۋا جاسادىق. ءتۇرلى قيىنشىلىقتار كوردىك. ەندى قانداستارعا كومەك قولىن سوزاتىن ۇيىم قۇرايىق» دەگەن بەكىمگە كەلدىك. باستى ماقساتىمىز بۇرىننان ويدا جۇرگەن جۇمىستاردى العا جىلجىتۋ بولدى. قىتاي مەن قازاقستان اراسىندا دانەكەر بولىپ، تاتۋلىقتى، ەكونوميكالىق-مادەني بايلانىستاردى دامىتۋدى قولعا الۋدى ءجون سانادىق. مۇنىڭ سىرتىندا كوشى-قونمەن ەلگە كەلگەن قانشاما قانداستارىمىز زاڭدى بىلمەگەندىكتەن ءتۇرلى كەدەرگىلەرگە ۇشىراپ جاتادى. ولارعا دا زاڭدى ۇيىم ارقىلى جاردەم بەرۋ كەرەك دەپ ويلادىق. قازاقستاندا قازاق-قىتاي اكادەمياسىن، «ەركە-نۇر» فيرماسىن قۇرعان تالعات مامىرۇلى دەگەن ازامات بار. سول جىگىتكە جولىعىپ، ويىمىزدى ورتاعا سالدىق. ارتىنشا سابىرجان، مارقۇم اسقار، داۋرەن، قارۋ، راحات، جەڭىس قاتارلى ءبىراز جىگىتتەرگە حابارلاستىق. «جەبەۋدى» قۇرۋ ءبىراز ۋاقىتقا سوزىلدى. ەكى اي بويى اقىلداستىق. باستاپقىدا يدەيا كوپ بولدى. ءبىز «الدىمەن كوشى-قون سالاسىمەن، قىتاي كونسۋلدىگىمەن جۇمىس جاسايىق» دەگەن توقتامعا كەلدىك. قىتايدان وقۋ ىزدەپ كەلىپ جاتقان جاستاردىڭ كوبى زاڭ بىلمەيدى. ءوز قۇقىعىن قورعاي المايدى. قانداستاردىڭ كۇن سايىن ءتۇرلى پروبلەمالارى بولىپ جاتادى. سونداي كەزدە جەكە-جەكە اتتانداماي، ءبىر عانا ۇيىمنىڭ اتىنان ارەكەت ەتسەك دەگەن وي بولدى. وسى ويعا توقتاپ، 2009 جىلى «جەبەۋ» قوعامدىق قورى قۇرىلدى. مامىر ايىندا رەسپۋبليكالىق بىرلەستىك رەتىندە تىركەلدىك. توراعاسى  تالعات مامىرۇلى، باس حاتشىسى ەتىپ راقىم ايىپۇلىن سايلادىق.  توراعانى ءتورت جىلدا ءبىر اۋىستىرىپ وتىراتىن بولدىق. تالعات مامىرۇلى العاشقى 4 جىلدا ءبىراز شارۋالاردى جاسادى. سوسىن سابىرجان مۇحامەدجانۇلى توراعا بولدى، داۋرەن حالمەتۇلى باس حاتشى بولدى. بۇل جىگىتتەر دە تالاي ىرگەلى ىستەردىڭ باسى-قاسىندا ءجۇردى. 2014 جىلدان باستاپ مەن توراعالىققا، قارۋ قاسەنۇلى باس حاتشىلىققا سايلاندى. ەكى جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى شاما-شارقىمىزشا جۇمىس جاساپ جاتىرمىز.

20 جىگىتتى قۇلدىقتان قۇتقاردىق

– ناقتى «جەبەۋ» نە جاسادى؟ اتاپ ايتساڭىز...

– 2013 جىلى قىزىلاعاشتا اپات بولعان كەزدە ءبىز قال سۇراۋعا باردىق. ءار وتباسىعا 50 مىڭ تەڭگەدەن قارجىلاي كومەك كورسەتتىك. 20 تونناعا جاقىن ۇن اپارىپ بەردىك. سۋعا كەتكەن قانشاما قانداسىمىزدىڭ قۇجاتى جوعالدى. سول قانداستارعا ۇكىمەت بىردەن ازاماتتىق جاساپ بەردى. ءبىز وسى جۇمىستاردىڭ دۇرىس جۇرۋىنە ءوز ىقپالىمىزدى تيگىزدىك. قىزىلاعاشقا مەملەكەت بولىپ، حالىق بولىپ، ءوز دەڭگەيىندە كومەك كورسەتتى. وسى شارۋالاردى جاساپ ءجۇرىپ، ەل ەكەنىمىزدى، ءبىرتۇتاس قازاق دەگەن ۇلت ەكەنىمىزدى سەزىندىك.

2014 جىلى قاسكەلەڭنىڭ شەتىندە كىرپىش زاۋىتىندا قۇلدىقتا جۇرگەن ءبىراز جىگىتتەردى قۇتقارىپ الدىق. بىرەۋلەر سول جىگىتتەردىڭ قۇجاتتارىن تارتىپ الىپ، جۇمىسقا سالىپ قويعان. وسىنى ەستىگەن سوڭ، قىتاي كونسۋلدىگىمەن بىرىگىپ، قاراساي اۋداندىق ىشكى ىستەر بولىمىنە ارىز جازىپ، قۇجاتتارىن الىپ بەردىك. ەڭبەكاقىسى دا تولەندى. سول جىگىتتەردى امان-ەسەن قىتايعا شىعارىپ سالدىق. بۇل جىگىتتەردىڭ ءبارى قىتاي ازاماتى بولعانىمەن، تۇگەلدەي قازاقتار ەدى.

بىلتىر بىلەسىز، ۇزىناعاشتا ءۇش جىگىتتىمىزدى ءولتىرىپ كەتتى. سول كەزدە «جەبەۋ» قورى ارنايى «ەلدىك بەرەكەمىزدى ساقتاۋعا شاقىرعان» مالىمدەمە جاريالادى. قىلمىستىڭ اتى – قىلمىس. ونى ۇلتقا، جەرگە، جىككە بولۋگە بولمايدى. شەكارانىڭ ارعى جاعىنداعى حالىقتى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن دە وسىنداي قادامعا بارۋدى ءجون سانادىق. ءۇش وتباسىعا 2 ملن. تەڭگەدەن اسا قارجى جيىپ بەردىك. ءار وتباسى ايىنا 80 مىڭ تەڭگەدەن عانا الا الاتىنداي ەتىپ، بانكتەن ەسەپشوت اشىپ قويدىق. اسىراۋشىسىنان ايرىلعان وتباسى اش قالماۋى ءۇشىن وسىلاي جاساعاندى ءجون سانادىق. سونىمەن بىرگە سول ءۇش وتباسى ءۇشىن 300 مىڭ تەڭگەگە ارنايى ادۆوكات جالداپ، ەكى رەتكى سوتتىڭ بارىسىن قاداعالادىق ءارى جورالارىمىز سوتقا كەزەك-كەزەك قاتىناستى.  

پرەزيدەنت مەرزىمىنەن بۇرىن سايلاۋ وتكىزبەك بولعاندا 960 مىڭ ورالماننىڭ اتىنان ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكىزىپ، ەلباسىنىڭ ساياساتىن قولدايتىنىمىزدى بىلدىردىك. تاۋەلسىزدىك العالى قازاقستانعا قانشاما قازاق كەلدى؟ قانشاما يگى ىستەر جاسالدى؟ ونىڭ ءبارى ەلباسىمىزدىڭ ساياساتىنىڭ ارقاسىندا بولىپ جاتىر. ءبىزدىڭ وسى مالىمدەمەمىزدەن كەيىن گەرمانيانىڭ ءبىر گازەتى «قازاقستاندا ورالماندار ساياساتقا ارالاسا باستادى» دەپ ماقالا جازىپتى.

وتكەن جىلدارى قر-نىڭ كوشى-قون تۋرالى زاڭى قايتا قارالدى. سول زاڭنىڭ وزگەرۋىنە شامامىز كەلگەنشە اتسالىستىق. پارلامەنتتە ارنايى جۇمىس توبى قۇرىلدى. سول جۇمىس توبىنا ءبىزدىڭ ۇيىمنىڭ اتىنان راقىم ايىپۇلى مەن اۋىت مۇقيبەكۇلىن كىرگىزدىك. ولار كوشى-قون تۋرالى زاڭدى جاساۋعا تولىق قاتىناسىپ، «جەبەۋ» قورىنىڭ اتىنان كوپتەگەن پىكىرلەردى ورتاعا سالدى. ءبىزدىڭ مەملەكەت كوشىپ كەلگەن قانداستاردان سوتتالماعانى تۋرالى انىقتاما تالاپ ەتەدى.  قىتايدان ول انىقتامانى  الۋ مۇمكىن ەمەس. وسى ءبىر جانايقايىمىز عانا وتپەي قالدى. قالعان تالاپ-تىلەكتەرىمىز قابىلدانىپ، زاڭنىڭ بەتى بەرى قارادى. بىرنەشە جىلدان بەرى سىرەسىپ تۇرعان توڭ ءجىبىپ، كوش قايتادان جاندانا باستادى. ماسەلەن، «قىتايداعى تۇراقتى تىركەۋدەن شىعىپ كەل» دەگەن تالاپ الىنىپ تاستالدى. سولتۇستىككە قونىستاناتىن قانداستارعا جول شىعىنى وتەلەتىن بولدى. جەر بەرىلەتىن بولدى. مۇنىڭ ءبارى ايتۋعا وڭاي بولعانىمان، وتە قيىن جۇمىستار.

مارقۇم ەرمۇرات زەيىپحان باۋىرىمىزدىڭ 50 جىلدىق ەسكە الۋ كەشىن ىنتالى ازاماتتارمەن بىرلەسە ۇيىمداستىردىق. 8 ملن. تەڭگە اقشا جيناپ، كىتابىن، ديسكىسىن جارىققا شىعاردىق. داستارحان جايىپ، قوناقتاردى كۇتتىك. «جەبەۋ» قۇرىلتايشىلارى قوعامداعى ازاماتتارمەن بىرلەسىپ قابدەش ءجۇمادىلوۆ اقساقال مەن ءنابيجان اعانىڭ مەرەيتويىندا كولىك مىنگىزدىك.

2015 جىلى قىتايدان كەلگەن ءبىر جىگىتتىڭ ەكى بۇيرەگى ىستەن شىعىپ، سوعان باۋىرى ءبىر بۇيرەگىن بەرەتىن بولدى. مۇنداي وتانى جاساۋعا  30 مىڭ دوللارداي قارجى قاجەت ەكەن. سول اقشانى «قىزاي انا» قورىمەن بىرلەسە وتىرىپ جيناپ بەردىك.

قازىر قىتايمەن دە قارىم-قاتىناسىمىز جاقسارىپ كەلەدى. وتكەن جىلدارى قىتايدا فاششيزمگە قارسى سوعىستىڭ 70 جىلدىعى تويلاندى. ءبىزدىڭ ۇيىمنىڭ اتىنان ارنايى دەلەگاتسيا بارىپ، سول تويعا قاتىناستىق. ءشيڭجيپيننىڭ 300 اسكەرىن قىسقارتقانىن ءوز قۇلاعىمىزبەن ەستىدىك.

بىلتىر جازدا ايگىلى اقىن اپامىز مارفۋعا ايتقوجينانىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي، قىتايدا تۇسىرىلەتىن دەرەكتى ءفيلمىنىڭ جۇمىستارى ءۇشىن كونسۋلدىق جانە قىتايداعى قاتىستى ورىندارعا حات جازىپ، بايلانىس جاساپ بەردىك. ساياساتكەر جانە قوعام قايراتكەرى بەرىك ابدىعاني باستاعان دەلەگاتسيانىڭ قحر-نىڭ ىلە قازاق وبلىسى وڭىرىندەگى مادەني ساپارىن ۇيىمداستىردىق.

قازىر جىلىنا ەلشىلىكتىڭ ارنايى باعدارلاماسىمەن بەيجىڭ ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنە، شىڭجاڭ پەدوگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋى جاقسى، وتباسىلىق جاعدايى تومەن بالالاردى وقۋعا جىبەرىپ وتىرمىز. بۇگىندە ەلىمىزدىڭ مۇناي سالاسىنداعى قىتايدىڭ ۇلەس سالماعى 20 پايىزدى قۇرايدى. كورشى ەل قازاقستانعا ءتۇرلى كەن ورىندارىن اشىپ جاتىر، اۋىلشارۋاشىلىققا دا باسا ءمان بەرىپ وتىر، ءتۇرلى زاۋىتتارىن سالىپ جاتىر. بايلانىس سالاسىندا دا قىتاي فيرمالارى كىرىپ جاتىر. بىزدە قىتايعا دەگەن ءتۇسىنىڭ ونشا تەرەڭ ەمەس. قورقىنىش پەن كۇدىك قاتار جۇرەدى.كەيدە سولتۇستىكتەگى كورشىمىزدىڭ اقپاراتتارى نەشەتۇرلى پىكىر تاراتىپ، وتقا ماي قۇيادى. كورشىنى قۇداي تالدايدى دەيدى. بىزدە زاڭ سالتانات قۇرىپ، قوعامدىق قايشىلىقتار دەر كەزىندە شەشىلسە، حالىقتىڭ الەۋەتى ارتىپ، قورعانىسىمىز كۇشەيسە ءبىزدى جاۋ الا قويماس.بۇل جاقتا يزرالدان ۇيرەنەرىمىز كوپ. ەجەلدەن تەڭسىزدىكتەن، بەرەكە-بىرلىكتىڭ كەتۋىنەن، جاۋ ىشتەن شىعىپ، سىرتتىڭ نازارىن اۋدارادى. ەگەر قورقاتىن بولساق، ولارعا نەگە جول اشىپ وتىرمىز؟ «قورىققانعا قوس كورىنەدى». ءبىز ولاردان قورىقپاۋىمىز كەرەك. شامامىز كەلگەنشە، قىتايدى تانىپ-بىلۋگە ۇمتىلۋىمىز قاجەت. 

قىتايدان قورىقپاۋ قاجەت

– قىتاي دا قازاقتى تانۋ ءۇشىن تالاي شارۋا جاساپ جاتقان كورىنەدى عوي.

– 2050 ستراتەگيالىق باعدارلاماسىن قاراڭىز. ءبىز دامىعان ەل بولۋ ءۇشىن بەلدى بەكەم بۋىپ وتىرمىز. دامۋ جولىنا تۇسكەن ەل شەكارانى تاس بەكىتىپ وتىرا المايدى. قازىر قىتاي تاراپى ۇلى جىبەك جولىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن جانتالاسىپ جاتىر. ول جولدىڭ ەڭ ۇزاق بولىگى قازاقستان ارقىلى وتەدى. قازىر قالاڭىز، قالاماڭىز قىتايمەن ەكونوميكالىق تۇرعىدا مۇددەمىز ورتاق. ەكى ەل اراسىن ەكى تەمىر جول جەلىسى جالعاپ جاتىر. ەندى باتىس قىتاي – باتىس ەۋروپا ماگيسترالدى تاسجولى پايدالانۋعا بەرىلەدى. سول جولدىڭ بويىندا وتىرعان حالىقتىڭ جاعدايى جاقسارادى. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ ۇيىم بولاشاقتا ەكى ەل اراسىنداعى دوستىقتى ۇگىتتەپ، ناسيحاتتايتىن بولادى. كورشى ەلمەن ىنتىماعىمىزدى ارتتىرۋىمىز كەرەك. سەبەبى، ول ىنتىماققا الدىمەن ءبىز مۇقتاجبىز. ول جاقتا ءالى ەكى ميلليون قانداسىمىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. قازاقستاننىڭ جاعدايى جاقسى بولسا، شەكارانىڭ ار جاعىنداعى قانداستىڭ دا ەڭسەسى كوتەرىلەدى. سول قانداستار ءۇشىن دە قاراپ وتىرۋعا بولمايدى. ولاردىڭ تاعدىرى – قازاقستاننىڭ ساياساتىنىڭ قولىندا.

تاۋەلسىزدىك العان سوڭ، ول جاقتاعى قانداستاردىڭ جاعدايى بىردەن جاقساردى. ويتكەنى، كوپتەگەن ازاماتتارىمىز ەلدەن بارعان كاسىپكەرلەرگە كومەكشى بولىپ، ەندى بىرەۋلەرى دەلدالدىق جاساپ ءجۇر. تاۋەلسىزدىگىمىز قىتاي قازاقتارىنىڭ قالاعا توپتاسۋىنا، جاعدايىنىڭ جاقسارۋىنا ىقپال ەتتى. شەكارا تۇبىندەگى قانشاما قانداسىمىز جۇمىس تاۋىپ وتىر. بۇرىن تەك قارا جۇمىس جاسايتىن قازاق قازىر ءتۇرلى كاسىپتى يگەرىپ جاتىر. مۇنىڭ بارىنە قىتاي قازاقتارى تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزگەنىن مويىندايدى.   

قازاقتى تانۋ ءۇشىن قىتايدا ارنايى ينستيتۋتتار اشىلىپ جاتىر. ءار ولكەدە ورتا ازيا زەرتتەۋ ينستيتۋتى جۇمىس ىستەيدى. باياعىدا تەك قازاق بالالارى وقيتىن قازاق ءتىلى كافەدرالارىندا قازىر قىتاي بالالارى دا وقيدى. قىتايدىڭ بەيجىڭدەگى كوپجىلدىق تاريحى بار الەم تىلدەر ۋنيۆەرسيتەتىندە بىلتىر قازاق ءتىلى كافەدراسى اشىلدى. ولار وسىلاي تالپىنىپ وتىرعاندا ءبىز دە قاراپ قالماۋىمىز كەرەك.

قىتايدىڭ ونەرى مەن بىلىمىنە كوڭىل بولۋگە ءتيىسپىز. قازاقستاندا «قىتاي – ناشار تاۋاردىڭ يەسى، مادەنيەتى جوق. ۇرلىق ىستەگەننىڭ قولىن كەسەدى» دەگەن سياقتى قاساڭ تۇسىنىك قالىپتاسقان. شىندىعىندا قىتاي الەمدەگى ءتورت وركەنيەتتىڭ ءبىرى رەتىندە ءالى جالعاسىپ وتىر. ۇشاڭ – تەڭىز تاريحي، ادەبي مۇرالارى بار. تاريحتا قوعامدىق عىلىم – ادامتانۋ عىلىمى وتە جوعارى دەڭگەيدە قالىپتاسقان. قازىر ەكونوميكاسى عارىشتاپ، دامىپ وتىر. تەرريتورياسى دا ۇلكەن. ءار كۆادراتى ادام باسىنا ەسەپتەگەندە جاپونيا قىتايدان بىرنەشە ەسە كوپ تىعىز ورنالاسقان. شيڭجيپين بيلىككە كەلگەننەن كەيىن، ورتاعا قويعان «قىتاي ارمانىنىڭ» ىرگەتاسى زاڭدىق نەگىزدە قالانىپ جاتىر. جاقسى ورتادا وسكەن، قيىنشىلىقتىدا كورگەن، تەكتى تۇقىمنان شىققان توراعا قىتايمەن الەمنىڭ بەيبىت جولدا دامۋىنا، كوركەيۋىنە ءوز ۇلەسىن قوسادى دەپ سەنەمىز. توراعانىڭ اكەسى قىتاي كوممۋنيستەرىنىڭ ىشىندە ەڭ دەموكرات، ەڭ ءادىل بولعان ادام. وتكەن عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىندا گۋاندونگ ولكەسىنىڭ ءبىرىنشى سەكراتارى بولىپ قىتايدىڭ رەفورما جانە سىرتقا ەسىك اشۋ ساياساتىن تىڭعىلىقتى اتقارعان. «بارماساڭ، كورمەسەڭ جات بولاسىڭ» دەگەن ءسوز بار. بارماي، كورمەي جاتىپ، قارالاي بەرمەي ولاردى دا تەرەڭ زەرتتەيىك. جان-جاقتى تانىپ بىلەيىك. سوندا عانا ۇلتتىق بولمىسىمىزدى، تاۋەلسىزدىكتى ساقتاپ قالاتىن جولدى كورەمىز. ەلىمىز زاڭدىق تۇرعىدا مىقتى ەلگە اينالسا، قىتاي دا، باسقا دا ءبىزدى جاۋلاي المايدى.

– «جەبەۋدە» قانشا قۇرىلتايشى بار. جاسىرىن بولماسا، جىلىنا قانشا اقشا جينايسىزدار؟

– جەبەۋدىڭ 30-عا تاياۋ قۇرىلتايشى بار. بارلىعى قىتايدا جوعارى ءبىلىم العان قىز-جىگىتتەر. جىلىنا ءبىر رەت ءوزىمىز بەلگىلەنگەن دەڭگەيدە جارنا جيامىز. ال، دەرەۋ اقشا قاجەت ماسەلە تۋىنداي قالسا، ارنايى جيىلىپ، جينالىس وتكىزەمىز.

اڭگىمەلەسكەن قانات بىرلىكۇلى

Abai.kz