بۇگىندە الەم شىعىس وركەنيەتىن مويىنداي باستادى. ال شىعىس الەمىندەگى قازاق حالقىنىڭ الار ورنى قانداي؟ اسىرەسە ەگەمەندىگىن جاڭا العان مەملەكەتىمىزدىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋىندا شىعىستانۋدىڭ ماڭىزى وراسان زور. وسى ورايدا قازاق مەملەكەتتىلىگىنە قاتىستى تىڭ دەرەكتەردى تاۋىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋدە تەر توگىپ جۇرگەن ر.ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى «شىعىستانۋ» سەكتسياسىنىڭ ءتورايىمى مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆانى اڭگىمەگە تارقان بولاتىنبىز.
– مەرۋەرت قۋاتقىزى، ءسىز باسقارىپ وتىرعان ينستيتۋتتىڭ سوڭعى جىلدارداعى جۇمىس قارقىنى قالاي؟
– ءبىزدىڭ ينستيتۋتتا جاڭالىقتار جەتەرلىك. اسىرەسە، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا كوپتەگەن ماتەريالدار جينادىق. شىعىس ەسكەرتكىشتەرىندەگى قازاقستان تاريحى بويىنشا 20 تومدىق شىعاردىق. ونىڭ بەس تومى پارسى، 5 تومى اراب، 3 تومى تۇرىك، 5 تومى قىتاي جانە 3 تومى موڭعول دەرەككوزدەرىنە ارنالعان. پارسى جانە اراب دەرەككوزدەرى ورىس تىلىندە، ال قالعان ۇشەۋى قازاق تىلىنە اۋدارىلدى. 20 تومدىق ەڭبەكتەن تىس قازاقستاندىق شىعىستانۋ زەرتتەۋلەرىنىڭ 30 تومدىعى جارىق كوردى.
بۇل كىتاپتار ەلىمىز بەن تمد تۇرماق، الەم بويىنشا سۇرانىسقا يە. سونىمەن قاتار، اعىلشىنشا، فرانتسۋزشا، نەمىسشە، ورىسشا، قازاقشا 5 تىلدە حالىقارالىق «شىعىس» جۋرنالىن شىعارامىز. تارالىمى 1000 دانا. جۋرنالدا تەك قازاقستاندىق قانا ەمەس، شەتەلدىك عالىمداردىڭ دا ەڭبەكتەرى جاريالانىپ تۇرادى.

بۇگىندە الەم شىعىس وركەنيەتىن مويىنداي باستادى. ال شىعىس الەمىندەگى قازاق حالقىنىڭ الار ورنى قانداي؟ اسىرەسە ەگەمەندىگىن جاڭا العان مەملەكەتىمىزدىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋىندا شىعىستانۋدىڭ ماڭىزى وراسان زور. وسى ورايدا قازاق مەملەكەتتىلىگىنە قاتىستى تىڭ دەرەكتەردى تاۋىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋدە تەر توگىپ جۇرگەن ر.ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى «شىعىستانۋ» سەكتسياسىنىڭ ءتورايىمى مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆانى اڭگىمەگە تارقان بولاتىنبىز.
– مەرۋەرت قۋاتقىزى، ءسىز باسقارىپ وتىرعان ينستيتۋتتىڭ سوڭعى جىلدارداعى جۇمىس قارقىنى قالاي؟
– ءبىزدىڭ ينستيتۋتتا جاڭالىقتار جەتەرلىك. اسىرەسە، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا كوپتەگەن ماتەريالدار جينادىق. شىعىس ەسكەرتكىشتەرىندەگى قازاقستان تاريحى بويىنشا 20 تومدىق شىعاردىق. ونىڭ بەس تومى پارسى، 5 تومى اراب، 3 تومى تۇرىك، 5 تومى قىتاي جانە 3 تومى موڭعول دەرەككوزدەرىنە ارنالعان. پارسى جانە اراب دەرەككوزدەرى ورىس تىلىندە، ال قالعان ۇشەۋى قازاق تىلىنە اۋدارىلدى. 20 تومدىق ەڭبەكتەن تىس قازاقستاندىق شىعىستانۋ زەرتتەۋلەرىنىڭ 30 تومدىعى جارىق كوردى.
بۇل كىتاپتار ەلىمىز بەن تمد تۇرماق، الەم بويىنشا سۇرانىسقا يە. سونىمەن قاتار، اعىلشىنشا، فرانتسۋزشا، نەمىسشە، ورىسشا، قازاقشا 5 تىلدە حالىقارالىق «شىعىس» جۋرنالىن شىعارامىز. تارالىمى 1000 دانا. جۋرنالدا تەك قازاقستاندىق قانا ەمەس، شەتەلدىك عالىمداردىڭ دا ەڭبەكتەرى جاريالانىپ تۇرادى.
سوڭعى كەزدەگى ارحەوگرافيالىق ەكسپەديتسيالار دا جازبا ەسكەرتكىشتەردى، ارتەفاكتاردى تابۋدا وتە ناتيجەلى بولدى. فرانتسيا، ۇلىبريتانيا، تۇركيا، موڭعوليا، رەسەي، شۆەيتساريادان جازبا دەرەككوزدەر مەن مۇراعات قۇجاتتارى عانا ەمەس، سونداي-اق وتە قىزعىلىقتى ارتەفاكتار اكەلدىك. اۋدارما جۇمىستارى جالعاسۋدا. جيناعان ماتەريالدارىمىزدى بۇگىندە عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىپ جاتىرمىز. وسى ورايدا، 2005 جىلى پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن باستاۋ العان «تسين يمپەرياسى كەزەڭىندەگى قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناسىنىڭ تاريحى جونىندەگى قۇجاتتار جيناعى» اتالاتىن قازاق-قىتاي جوباسىن اتاپ ايتقان ءجون. جوبا بويىنشا نەگىزىنەن مانچجۋر تىلىندە جازىلعان، قازاق تاريحىنا قاتىستى 3000-عا جۋىق قۇجات جيناقتالدى. بۇعان قوسا ءتۇرلى كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىرىلىپ كەلەدى. سونداي-اق وتاندىق عالىمدار شەتەلدە دە كوپتەپ باياندامالار وقىپ ءجۇر. ينستيتۋتتا يۋنەسكو-نىڭ «عىلىم جانە رۋحانيات» اتتى كافەدراسى جۇمىس ىستەيدى. مادەنيەت پەن كونفەسسياارالىق ديالوگ قازاقستان ءۇشىن عانا ەمەس، كۇللى الەم بويىنشا زور ماڭىزعا يە ەكەنى بەلگىلى. ءبىز تابىلعان قۇجاتتاردىڭ نەگىزىندە قازاقستاننىڭ كوپتەگەن ەلدەرمەن بايلانىسىن اشىپ كورسەتە الامىز. حالىقتاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىن زەردەلەيمىز.
ەگەر كەڭەس وداعى كەزىندە شىعىستانۋ عىلىمى نەگىزىنەن رەسەيدە، وزبەكستاندا قارقىندى دامىسا، بۇگىندە قازاقستاندىق شىعىستانۋ الدىڭعى شەپكە شىقتى. مۇنى رەسەيلىك عالىمداردىڭ ءوزى مويىنداۋدا. ولار قازاقستاندا تمد شىعىستانۋشىلارىنىڭ اسسوتسياتسياسىن قۇرۋدى ۇسىنىپ وتىر. ينستيتۋتتىڭ شىعىستانۋ سالاسىنداعى ەڭبەگىنىڭ جەمىستىلىگىن وسىدان-اق انىق بىلۋگە بولادى.
– ەلىمىزدە شىعىستانۋشى ماماندار جەتكىلىكتى مە؟
– ينستيتۋتتا قىتايتانۋشى، ت.ع.د. باقىت ەجەنحان، ساعىنتاي سۇڭعاتاي، نۇرلان كەنجەاحمەتتى، جانىمحان وشان سىندى بىلىكتى ماماندار توبى جۇمىس ىستەيدى. ماماندارىمىز مانچجۋر، قىتاي، ويرات، شاعاتاي تىلدەرىندە وقي الادى. سونىڭ ىشىندە مانچجۋر ءتىلى – وتە كونە ءتىل. ونى وقي الاتىن ماماندار ءتىپتى الەم بويىنشا ساناۋلى. ءبىز قازاقتىڭ، قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ تاريحىن پانارالىق نەگىزدە جازىپ جاتىرمىز. ينستيتۋتتا تاريحشى، ەتنوگراف، فيلولوگ، ءتىل بىلگىرلەرى بار. سوندىقتان كەز كەلگەن قۇجاتتى كەشەندى تۇردە زەرتتەيمىز.
– قازاق-قىتاي جوباسىنىڭ ناتيجەلەرىنە توقتالساڭىز. الىپ كورشىمىزدىڭ قورجىنىندا ءبىراز دۇنيەلەر بار بولار…
–اتالعان جوبا 2005 جىلدان باستاپ 4 جىل بويى جالعاسىپ كەلەدى. قازاقستان كوپتەگەن ەلدەرمەن تىعىز ساياسي-ديپلوماتيالىق، تاريحي-مادەني قارىم-قاتىناستا بولعان. ال بۇل جايىنداعى تاپتىرمايتىن اسا قۇندى قانشاما قۇجاتتار قىتايدىڭ ءبىرىنشى تاريحي ارحيۆىندە جاتىر. بۇگىنگى تاڭدا 3 توم جارىق كورىپ ۇلگەردى. ينستيتۋتتان شىققان وسىنداي كىتاپتارعا تاپسىرىس وتە كوپ. الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن حابارلاسادى. ەندى ءتورتىنشى، بەسىنشى تومدار قالدى. سونىمەن قاتار ءبىر مەزەتتە بۇل فوتوكوشىرمەلەر قازاقشاعا اۋدارىلۋدا. بۇگىندە قازاق تىلىندەگى ءبىرىنشى تومى جارىق كوردى.
– تارالىمى قانداي؟
– وكىنىشكە وراي 3000 دانا تارالىم ايماقتارعا، اۋىلدارعا جەتپەي جاتىر. جۋىردا ەلباسىنىڭ جولداۋىنا وراي اتقارىلاتىن جۇمىستار بويىنشا ورالدا بولىپ قايتتىم. ارنايى كىتاپحانالاردى، مۇراجايلاردى، ۋنيۆەرسيتەتتەردى ارالاعاندا اتالمىش كىتاپتى ەشقايسىسىنان كورە المادىم. تارالىم از بولعاندىقتان اۋداندىق، اۋىلدىق جەرلەرگە جەتپەدى مە، بەلگىسىز.
– «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ 2009-2011 جىلدارعا ارنالعان ەكىنشى كەزەڭى باستالعانىنا ءبىراز ۋاقىت بولدى. «قازاق-قىتاي» بىرلەسكەن جوباسى جالعاسىن تاۋىپ جاتقان شىعار؟
– 2009 جىلدىڭ بيۋدجەتىندە جوباعا قارجىنىڭ بولىنبەۋى جۇمىسىمىزعا قولبايلاۋ بولىپ وتىر. بۇل – ەكىجاقتى حالىقارالىق جوبا. سوندىقتان تاپقان مالىمەتتەردى دەر كەزىندە قولعا تۇسىرمەسە، سوڭىنان ورنىن سيپاپ قالۋىمىز مۇمكىن. مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى جۇمىستى 2010 جىلعى بيۋدجەتتەن قامتاماسىز ەتەمىز دەيدى. ال ۋاقىت ءوتىپ جاتىر. شىقپاعان ءالى 2 توم بار. قۇجاتتاردى جيناعاننان كەيىن، اۋدارۋ كەرەك. سوندىقتان بۇل جۇمىسقا كەم دەگەندە 3 جىل كەتەدى. ءىسساپارلار بار، مۇراعاتتاردى اقتارىپ ىزدەۋ بار. ەرتەڭ ونى كىم تابادى؟
– ءسوزىڭىزدىڭ اۋانىنا قاراعاندا جاس ماماندار تاپشى سەكىلدى عوي…
– بۇگىندە جاستار عىلىمعا كەلمەيدى. ەڭبەكاقى تومەن، جاعداي جاسالماعان. كوپشىلىگى بيزنەستى، اۋدارماشىلىقتى، جەكە فيرمالاردى تاڭدايدى. مەنىڭ ويىمشا، قازۇۋ-دىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىندە دەرەكتانۋ بولىمشەسىن اشۋ كەرەك سەكىلدى. سەبەبى، ءبىزدىڭ جۇمىس تەك ءتىل بىلۋمەن شەكتەلمەيدى، ول – تاريحپەن دە بايلانىستى قيىن ماماندىق. بىراق قازىرگى جاستارىمىز اۋىردىڭ ءۇستى، جەڭىلدىڭ استىمەن جۇرۋگە اۋەس. ال بۇل زەرتتەۋلەر وتان، حالىق، مەملەكەت ءۇشىن، مەملەكەتتىڭ بەدەلى ءۇشىن قاجەت. 2010 جىلى قازاقستان ەقىۇ-عا باسشىلىق ەتەدى. باتىسقا قازاقتاردىڭ كىم ەكەندىگىن تانىتۋىمىز كەرەك قوي. قانداي تاريحىمىز بار؟ 2011 جىلى مەملەكەتىمىز يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمىن باسقارماق. سوندىقتان مۇسىلمان الەمىمەن اراداعى بايلانىستاردى دا زەرتتەۋ كەرەك. مۇسىلمان دەرەككوزدەرىندە قازاقتار جايىندا وتە كوپ ايتىلادى. دۇمشەتاريحشىلار بار، قيالشىلدار بار، ال ءبىزدىڭ ماماندار تاريحي وقيعالاردى دەرەككوز ارقىلى دالەلدەيدى. قازاقتاردىڭ تاريحى باي، ەش حالىقتىكىنە ۇقسامايتىن ەرەكەشە تاريح. ءبىزدىڭ تاريحىمىز – حاتتاردا، ارحەوگرافيالىق قۇجاتتاردا، اۋىزەكى ءسوز قورىمىزدا، داستۇرىمىزدە ساقتالعان تاريح. مۇراعات ماتەريالدارىن وزگەلەرگە تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ كورسەتسەك قانداي تاماشا بولار ەدى.
– ال قازاقتار جايىندا ەۋروپالىق مۇراعاتتار نە دەيدى؟
– الماتى قالاسى اكىمدىگىنىڭ «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا «انري موزەر قورىنداعى قازاقتار تۋرالى سيرەك قولجازبالار» اتتى ەڭبەكتى باسىپ شىعارۋعا دايىنداپ جاتىرمىز. شۆەيتساريالىق جيھانكەز ا.موزەر قازاق دالاسىندا 4 رەت بولعان. ونى حالقىمىز قوناقجايلىلىقپەن قارسى الىپ، قىمبات زاتتار سىيعا تارتقان. شۆەيتساريانىڭ بەرن قالاسىنداعى تاريحي مۋزەيدەگى انري موزەردىڭ قورىندا قازاق تاريحى بويىنشا كوپتەگەن بۇيىمدار ساقتالعان. بۇل قازاقتاردى، قازاق دالاسىن، ونداعى بۇگىندە ءىزىم-قايىم جوق بولعان بالبال تاستاردى سۋرەتتەگەن جازبا ەسكەرتكىشتەر عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ناقتى ارتەفاكتار. ول وزىنە سىيعا تارتىلعان دۇنيەلەردى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ قانا قويماي، مۇراجايعا تابىستاعان. مىڭ العىس ايتۋعا تۇرارلىق ەڭبەك. بۇل مۇرالار – تەك 18-19 عاسىردىڭ عانا ەمەس، تالاي كەزەڭدى قامتيتىن، اتادان بالاعا مۇرا بولعان قازاق مادەنيەتىنىڭ كورىنىسى. بۇيىمدار جىبەكتەن، بارقىتتان تىگىلگەن، التىن جىپتەرمەن زەرلەنگەن. مىسالى، مۇراجاي قورىندا ساقتالعان تۇسكيىزدە حان-سۇلتانداردىڭ، بيلەر مەن بايلاردىڭ وتىراتىن ورىندارى ناقتى كورسەتىلگەن. بۇل سول كەزدەگى قازاقتاردىڭ ساياسي يەرارحياسىنان، قوعامدىق قۇرىلىمىنان حابار بەرەدى.
– ءسىز سونىمەن قاتار «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ «شىعىستانۋ» سەكتسياسىن باسقاراسىز…
– جوعارىدا اتاپ وتكەن، ينستيتۋت شەڭبەرىندە جۇزەگە اسقان، قازاقستان مەن قىتاي، شۆەيتساريا ەلدەرى اراسىنداعى جوبالار «مادەني مۇرا» باعدارلامسىنىڭ اياسىنا كىرەدى. سونىمەن قاتار، جاقىندا انري موزەردىڭ ەكى تومدىعى جارىق كورەدى. سونىمەن قاتار قازاق تاريحىنا قاتىستى كىشكەنتاي بولسا دا مالىمەت بار مينياتيۋرالاردى تىرنەكتەپ جيناپ، «شىعىس مينياتيۋرالارىنداعى قازاقستان تاريحى» اتتى باسىلىمدى دايىنداپ جاتىرمىز. وسىعان بايلانىستى ءبىر وقيعاعا توقتالىپ وتسەم، بىلتىر بريتان كىتاپحاناسىندا جۇمىس ىستەپ وتىرىپ، راشيد اد-ءديننىڭ «جامي ات-تاۋاريح» كىتابىنان قازاق حاندىعى قۇرىلعانعا دەيىنگى، ياعني التىن وردا زامانىنا قاتىسى بار مينياتيۋرالاردى كەزدەيسوق تاۋىپ الدىم. ولاردىڭ ءبىرى «التىن ورداداعى يسلامنىڭ تارالۋى» دەپ اتالعان. دەمەك، ءبىزدىڭ تاريحىمىز ارتەفاكتاردا، ارحەوگرافيالىق ماتەريالداردا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، شىعىس مينياتيۋرالارىندا دا بەدەرلەنگەن. وسى ورايدا نۋميزماتيكا دا ماڭىزدى دەرەككوز بولىپ تابىلاتىنىن ايتا كەتكەن ءجون. سوڭعى كەزدە مونەتالار دا كوپتەپ تابىلىپ جاتىر. ولاردىڭ بەتتەرىنەن حانداردىڭ بيلىك قۇرعان جىلدارىن، سۋرەتىن، شىققان قالاسىن كورە الامىز. سوندىقتان تاريحىمىزدى زەرتتەۋدە قانداي دا بولسىن دەرەكتەمەنى ۇساق-تۇيەك دەپ قاراۋعا بولمايدى.
– قىتاي مۇراعاتتارىنان تابىلعان دەرەككوزدەر قاي عاسىرلارعا قاتىستى؟
– ازىرگە قىتاي مۇراعاتتارىنان تابىلعان دەرەككوزدەر 1742 جىلدان باستالادى. ودان دا ەرتەرەك كەزەڭدەر بار. جۋىردا يرانمەن بىرلەسكەن جوبانى باستاعالى وتىرمىز. قازاقستاننىڭ يرانداعى ەلشىلىگى ارقىلى بايلانىستار ورناتىپ جاتىرمىز. وسى ورايدا قىتاي، يران، ۇلىبريتانيا، شۆەيتساريا، فرانتسيا ەلدەرىندەگى ەلشىلىكتەرىمىز زەرتتەۋ جۇمىستارىندا قولدارىنان كەلگەنشە كومەكتەسىپ كەلەدى. يران مۇراعاتتارىندا 16 عاسىردىڭ باسىنداعى يران بيلەۋشىلەرى مەن قازاقتار اراسىنداعى العاشقى قاقتىعىستار جايىنداعى قۇجاتتار تابىلدى. پارسى تىلىندەگى دەرەككوزدەر وتە كوپ. مىسالى، يسكاندەر ءمۋنشيدىڭ «تاريح-ي الامارا-ي ابباسي» جانە «احسان ات-تاۋاريح» قولجازبالارىن ايتالىق. اسىرەسە، ەكىنشىسىندە 1548 جىلعا قاتىستى حاقنازاردى حان رەتىندە اتاپ كورسەتكەن ەڭ العاشقى حابارلاما كەزدەسەدى. سوندىقتان ءبىز بۇلاردىڭ ءبارىن جيناپ، جۇيەلەپ، باي تاريحىمىزدى تۇگەندەۋىمىز قاجەت. بىراق ءبىزدىڭ تاريحىمىز قازاق حاندىعىنان باستالعان جوق، سوندىقتان ەندى تەرەڭگە بويلايتىن كەز كەلدى. كەلەشەكتە ارحەولوگتار، ەتنوگرافتار، تاريحشىلار، دەرەكتانۋشىلار بىرلەسىپ جۇمىس ىستەيتىن بولۋىن جوسپارلاپ وتىرمىز. سەبەبى سان ءتۇرلى سيپاتتاعى سالىستىرۋ، سايكەستەندىرۋ ارقىلى تالداۋدى قاجەتسىنەتىن قىزىقتى دەرەكتەر وتە كوپ. سوندىقتان، كونە داۋىرلەردى، ورتاعاسىرلاردى نازاردان تىس قالدىرماۋ كەرەك. قازاق تاريحىنىڭ التىن ارقاۋىن ءتۇزۋىمىز قاجەت. ال ول كۇن الىس ەمەس.
– شەتەلدىكتەر قازاقتارعا قانداي باعا بەرگەن ەكەن؟
– كەڭەس وداعى ۋاقىتىندا 1985 جىلى «16 عاسىرداعى قازاق حاندىعى» دەگەن كىتابىم جارىق كوردى. ماعان سىن دا ايتىلدى. مۇنى قوزعاپ وتىرعانىم، قازاق حاندىعىنا قاتىستى ەرەكشە قۇجاتتار سول كەزدە دە، بۇگىندە دە تابىلۋدا. مىسالى، قىتايدىڭ ءبىرىنشى تاريحي مۇراعاتىندا ابىلاي حان، ابىلپەيىز سۇلتان سىندى قازاق حاندارىنىڭ حاتتارى وتە كوپ ساقتالعان. بادر اد-دين ءال-كاشميريدىڭ «راۋزات ار-ريزۆان» دەگەن ەڭبەگىندە قازاقتار جايىندا دەرەكتەر ءجيى كەزدەسەدى. ودان 16-عاسىرعا قاتىستى تاۋەكەل حاننىڭ ولەڭى تابىلدى. قازاق حاندارىنىڭ ديپلوماتياسى جايىندا دا مالىمەتتەر بار. ءبىز شايبان، سەفەۆيد (يران), ورتاازيا، قىتاي، وسمان تاريحي دەرەككوزدەرى دەپ جىكتەيمىز. بۇلاردىڭ بارىندە قازاق حاندارىنىڭ كورشى ەلدىڭ بيلەۋشىلەرىمەن اراداعى حاتتارى جيناقتالعان. ولاردىڭ كوپشىلىگى ساۋدا-ساتتىق جايىندا. مىسالى، قىتاي دەرەككوزدەرىندە ابىلاي حاننىڭ تسين يمپەراتورى تسيانلۋنگە «مىناداي دا، مىناداي دارىلەر بار، مەنىڭ باسىم، اسقازانىم اۋىرادى. مۇمكىن بولسا، ماعان، مەنىڭ قاراماعىمداعىلارعا وسى دارىلەردى جىبەرتسەڭىز» دەپ جازعان حاتى تابىلدى. مانچجۋر قۇجاتتارىندا دا قازاقتار جايىندا كوپ ايتىلادى. وندا قازاقتاردا قانشا ءجۇز، قانشا تايپا، رۋ بولعاندىعى، قايدا كوشىپ-قوناتىنى، حاندار مەن سۇلتانداردىڭ ءتىزىمى جازىلعان. «قازاق قوعامى وتە باي. ولاردا ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى، وتار-وتار قويدىڭ كوپتىگى سونشالىقتى، ءار قازاققا 10 مىڭ باستان كەلەدى» دەلىنگەن. بايقاساق، قازاق حاندارى تەك شاعاتاي تىلىندە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار پارسى تىلىندە دە سويلەگەن. تاۋەكەلدىڭ ولەڭى دە پارسى تىلىندە. بىردە قازاقستاننىڭ فرانتسياداعى سول كەزدەگى وكىلەتتى ەلشىسى اقمارال حايدارقىزى ارىستانبەكوۆانىڭ كومەگىمەن پاريجدەگى ازيا ونەرىنىڭ گيمە مۇراجايىندا جۇمىس جاساۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدىم. گيمە مۇراجاي قورىندا ساقتالعان يتالياندىق قىلقالام شەبەرى دجۋزەپپە كاستيلونيدىڭ «قازاقتاردىڭ ات سىيلاۋى» اتتى سۋرەتى تاپتىم. دجۋزەپپە كاستيلوني تسيانلۋننىڭ ساراي سۋرەتشىسى بولعان. سۋرەت 1757 جىلى سالىنعان. ونى فوتوعا ءتۇسىرىپ، كوشىرمەسىن كىتاپتا جاريالادىق. قازاقستان تاريحى جونىندە فرانتسيادا ساقتالعان جالعىز سۋرەت ازىرگە وسى. سول سۋرەتتىڭ تۇپنۇسقاسىن قازاقستانعا اكەلىپ كورسەتسە، تاماشا بولار ەدى. بۇگىندە جازبا قۇجاتتاردان ءبىز سول سايگۇلىك سىيلاعان ەلشىلەردىڭ ەسىمىن بىلدىك. سونىمەن قاتار، سۋرەتتە تسين يمپەراتورىنىڭ ۋازىرلەرى ابىلاي حانعا ارناپ جەبەلەر، التىن توستاعان سىندى سىيلىقتار ۇسىنىپ تۇرعانى بەينەلەنگەن. دەمەك، بۇل وسى كەزەڭدە قازاق-قىتاي اراسىنداعى سەنىمدى ارىپتەستىك قارىم-قاتىناس بولعاندىعىن كورسەتەدى.
– وسى كەيدە «قازاق وركەنيەتى» دەگەنگە بەيىم تۇرامىز. بۇلاي ايتۋعا قانشالىقتى نەگىز بار؟
– كوپ جىلدار بويى كەڭەستىك عىلىم قازاقتاردا جازۋ، مەملەكەتتىلىك بولماعان دەپ كەلدى. مۇراعاتتارداعى قۇجاتتاردى كەلتىرە وتىرىپ، ءبىز بارىنە دە داۋ ايتا الامىز. قازاقتىڭ حان-سۇلتاندارى تسين يمپەراتورىنا شاعاتاي، ويرات تىلدەرىندە جاۋاپ بەرگەن، باسقا دا شەت تىلدەرىن مەڭگەرگەن. وسى ورايدا تاعى ءبىر ماسەلە تۋىندايدى. بىزگە جولدانعان حاتتار قايدا؟ ولار حان وردالارى ورنالاسقان تۇركىستان، تاشكەنت قالالارىندا بولۋى مۇمكىن. سەبەبى وردا بار جەردە ءىس-قاعازدارىن جۇرگىزگەن كەڭسە بولعان. ءبىرىنشى ويىم، حاتتار كەزىندە جويىلعان بولار، الدە ولار تاشكەنت نەمەسە رەسەي ارحيۆتەرىندە ساقتالۋى دا مۇمكىن عوي. ولاردى تاپساق، قازاق مەملەكەتتىلىگى جايىندا ءبىراز سونى مالىمەتتەرگە قول جەتكىزەر ەدىك.
ءبىز سوڭعى ۋاقىتتا كونە داۋىرلەردى زەرتتەۋگە كوشتىك. ەسىك قورعانى، جازۋى بار كۇمىس توستاعان، وسىدان ءبىر-ەكى جىل بۇرىن ارحەولگوتارىمىز شىمكەنتتە ارىس اۋدانىنان تاپقان كىرپىشتەر، تاعىسىن-تاعىلار. ال ۇلى جىبەك جولى شە؟ قازاقستان كونە وركەنيەتتەر وشاعى بولعان. ەندى ولاردىڭ ءبىر-بىرىمەن ءوزارا بايلانىسى قالاي جۇزەگە اسقاندىعىن زەردەلەۋىمىز قاجەت. سوندا وزگە وركەنيەتتەردەن ۇلتتىق بولمىسىمەن ەرەكشەلەنگەن قازاق وركەنيەتىنىڭ تاريحىن انىق كورسەتە الاتىن بولامىز.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

جانار ەلدوسقىزى
«انا ءتىلى» گازەتى 28 مامىر 2009 جىل