مۇنار كۇننىڭ مۇراسى،

ءتىلىن بىلسەڭ سۇراشى.

قىر باسىندا بالبال تاس،

سان عاسىردىڭ كۋاسى.

تۇعىرى بار ماڭگىلىك،

جادىندا ونىڭ – جاڭعىرىق.

جەل كەپتىرەر كوز جاسىن،

ءشولىن جاڭبىر قاندىرىپ.

جاناردان جاس توگىلسە،

سەنەر مە ەدىڭ، ەگىلسە؟

وسى تاستىڭ جۇرەگى،

بار سەكىلدى مەنىڭشە.

سىرىن ۇعىپ بوكتەردىڭ،

شەجىرەنى توككەن كىم؟

...بالبال تاستان ەستىدىم،

قوبىز ءۇنىن وتكەننىڭ...

           الما تۇسىپبەكوۆا

قازاق وركەنيەتى اياسىندا جازىلىپ وتىرعان بۇل ماقالدا، 40 تومدىق (1200 باسپا تاباق)  «قازاق ەتنيكالىق تاريحىنىڭ» نەگىزىندەگى ب.د.د. ءىىى مىڭج باستاپ بۇگىنگە دەيىنگى قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ەۆوليۋتسياسى سارالانىپ، «ماڭگى ەل» يدەياسىن دامىتۋ ماسەلەلەرى تالقىلانادى. سونىمەن قاتار، قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ حالىقتاردىڭ ۇلى كوشى (ب.د. IV-V عع.), ۇلى تۇرىك قاعاناتى، التىن وردا جانە باسقا الەمدىك تاريحتى وزگەرتكەن پروتسەسستەردەگى جانە تاۋەلسىز قازاقستاندى قۇرۋداعى قازاق حالقىنىڭ باستى ءرولى قارالادى.

بۇل ماقالاداعى نەگىزگى ماتەريالدار 2015 جىلى حالىقارالىق ادام ينستيتۋت (ينستيتۋت) جانە «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ (ورتالىق) ۇيىمداستىرۋىمەن يۋنەسكو-نىڭ شتاب-پاتەرىندە (پاريج) وتكەن «قازاق حاندىعىنىڭ 550-جىلدىعىنا» ارنالعان حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيادا باياندالدى.

«الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعى (ورتالىق) عالىمدارىنىڭ، ينستيتۋتتىڭ قاتىسۋىمەن اكادەميالىق ۇلگىدە دايىنداعان «قازاق ەتنيكالىق تاريحى» كوپتومدىعىنىڭ شىعۋى قازاق تاريحى مەن جالپى تۇركى حالىقتارى تاريحىن دامىتۋداعى ەلەۋلى قۇبىلىس بولدى. ونى جازۋداعى ماقسات قازاق تاريحى مەن مەملەكەت قۇرۋ ەرەكشەلىكتەرىن سارالاپ، سونىمەن بىرگە جالپى تۇركى حالىقتارىنىڭ ادامزات وركەنيەتىندەگى ۇلەسىن ايقىنداۋ بولىپ تابىلادى.

*تۇركى (تۇركى-ستان، تۇركى-مەن) - كونە تۇركىلەر جانە بارلىق تۇركى حالىقتارى. تۇرىك – تۇركىلەردىڭ وعىز تايپاسىنان تاراعان وسمان تۇرىكتەرى نەمەسە تۇرىك مەملەكەتى. تۇرك قاعاناتى - كۇلتەگىن مەن تونىكوكتەردىڭ اڭعار تاستارىنداعى جازۋ (ول كەزدە ء«ى» ءارپى بولماعان)

**تسيۆيليزاتسيا نەمەسە وركەنيەت، كەيدە مادەنيەتتىڭ كەڭەيتىلگەن ماعىناسىندا قولدانىلادى

 يۋنەسكو-نىڭ شتاب-پاتەرىندە (پاريج) وتكەن «قازاق حاندىعىنىڭ 550-جىلدىعىنا» ارنالعان حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيا

 «قازاق ەتنيكالىق تاريحى»  زەرتتەۋلەرى پوليەتنيكالىق قازاقستان قوعامىنىڭ بىرىگۋى مەن تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتە الاتىن، سونداي-اق ونىڭ جاھاندانۋ جاعدايىنداعى ساياسي جانە رۋحاني-مادەني تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋگە نەگىز بولىپ تابىلادى.

جوبا بويىنشا قازاقتىڭ ەجەلگى جانە اۋەلگى ورتاعاسىرلارداعى تاريحىن، سونىڭ ىشىندە ەتنونيم قۇرىلىمدارىن، ەجەلگى تۇركى داۋىرىندەگى ورنالاسۋىن، مەملەكەتتەر قۇرۋ تاريحى مەن ونىڭ دامۋ كەزەڭىن، حالىقتاردىڭ ۇلى كوشى مەن موڭعول شاپقىنشىلىعى داۋىرىندەگى ورنالاسۋى مەن ساياسي، مادەني ومىردەگى ورنىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك تۋادى.

سونداي-اق التىن وردا مەملەكەتىنىڭ ىدىراۋ پروتسەسى تۇسىنداعى ەتنوساياسي ماسەلەلەردى تالداۋ، قازاق حالقى قالىپتاسۋىنىڭ سوڭعى كەزەڭى تۋرالى تۇجىرىمدار جاساۋ بويىنشا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ قازاق حاندىعىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامىن زەردەلەپ، ساياسي، الەۋمەتتىك-شارۋاشىلىق جانە مادەني نەگىزدەرىن كورسەتەدى.

قازاقتىڭ ەتنيكالىق تاريحى – ونىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋ جانە مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان، حالقىمىزدىڭ تاريحىن تۇگەندەۋ ارقىلى ۇلتىمىزدىڭ رۋحىن كوتەرىپ، جاس ۇرپاقتىڭ بويىنداعى وتانشىلدىق سەزىمىن وياتۋ، – ول تاۋەلسىز ەلدىڭ ماڭىزدى مىندەتى.

جۇرگىزىلگەن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ناتيجەلەرى قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزى، قالىپتاسۋ كەزەڭدەرى، سونداي-اق حV عاسىردان كەيىنگى تاريحىنىڭ كوپتەگەن ماسەلەلەرىن قايتا قاراۋعا نەگىز بەرەدى.

الەمدە العاش رەت ۇلى تۇرك قاعاناتىندا (ب.د. VI-VIIIعع.) كۇلتەگىن مەن تونىكوكتىڭ كەزىندە پايدا بولعان «ماڭگى ەل» يدەياسىن ن. نازارباەۆ قازاقستاننىڭ بولاشاقتاعى نەگىزگى ماقساتى بولادى دەپ جاريالادى. بۇل يدەيانى ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا «الاش» ورتالىعى مەن حالىقارالىق ادام ينستيتۋتىنىڭ الماتى مەن تۇركىستان قالالارى مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردە وتكىزگەن «قازاق حالقىنىڭ تاريحىنىڭ ماڭگىلىك ەل يدەياسىن دامىتۋداعى ءرولى» اتتى عىلىمي كونفەرەنتسيالارى مەن دوڭگەلەك ۇستەلدەرى جانە ورتالىق ديرەكتورى ق.م. عابجالەلوۆتىڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ نيۋ-يوركتەگى شتاب-پاتەرىندە 2014 جىل 8-10 جەلتوقساندا ۇيىمداستىرعان «ماڭگىلىك ەل – قازاقستان» تۇساۋكەسەرلەرى، جوعارىداعى يدەيانىڭ يدەولوگياسىن ايقىنداۋداعى ەلەۋلى قادام بولۋدا.

قازاقتىڭ (تۇركىنىڭ) ءتىلى، ونەرى، ۇلتتى قۇرايتىن رۋ-تايپالارىنىڭ (ەتنيكالىق) تاريحى مەن تاستان سالعان ەسكەرتكىشتەرى (نەگىزىنەن بالبال تاستار) ياعني مەملەكەت قۇرايتىن نەگىزگى اتريبۋتتارى ماڭگى بولعاندىقتان، ۇلى تۇرك قاعاناتىنىڭ - «ماڭگى ەل» اتانۋى زامانىندا الەم تاريحىڭداعى پروگرەسسيۆتى يدەيا جانە زاڭدى قۇبىلىس بولدى:

ا). قازاقتىڭ (تۇركىنىڭ) ءتىلى اگگليۋتيۆتى تىلدەر توبىنا جاتادى. بۇل تىلدەگى سوزدەردىڭ ءتۇبىرى ماڭگى وزگەرمەي ساقتالادى دا، ول جالعاۋلاردىڭ وزگەرۋى ارقىلى داميدى. مىسالى، پروفەسسور داۆىدوۆ، «برەتون دەگەن سوزدەن باستاپ انگلياداعى 327 جەر، سۋ، ەلدى مەكەندەردىڭ اتتارىنىڭ ءتۇبىرى تۇركىنىكى» ەكەنىن ايتادى. اتستەك، مايا، ينك وركەنيەتتەرىن جاساعان امەريكا ۇندىستەرىنىڭ «باقا»، «بالتا»، «باھان» (وسمان تۇرىكتەرىندە «حان») ت.ب. 400-دەن استام ءسوزدىڭ ايتىلۋى مەن ماعىناسى تۇركى تىلىمەن بىردەي بولعاندىقتان، عالىمدار ولاردىڭ كونە تۇركىنىڭ ۇرپاعى ەكەنىن، ال تۋر حەيەردال تىنىق مۇحيتتاعى پاسحي، پولينەزيا ارالدارىنىڭ نەگىزگى تۇرعىندارى ينكتەر ەكەنىن دالەلدەدى. تۇركىنىڭ قۇرامىنداعى چۋۆاشتار كونە سيبۋر ء(«سىبىر» وسى تايپانىڭ اتىمەن اتالادى) تايپاسىنىڭ، ال «سيبۋرلار ءۇندى مۇحيتىنىڭ تۇبىندە جاتقان ليمۋرلار وركەنيەتىنىڭ ۇرپاعى» ەكەنىن عالىمدار العا تارتادى. تۇركى حالىقتارىنداعى (چۋۆاش، قازاق...) «الباستى» امازونكالاردا دا بولعانى دالەلدەندى. تانايس (قازىرگى دون) وزەنى امازونكالاردىڭ پاتشايىمىنىڭ وسى وزەنگە باتىپ كەتكەن بالاسىنىڭ اتىمەن اتالادى. عالىمدار، كىشى جۇزدەگى تانا تايپاسى وسى امازونكالاردىڭ ۇرپاعى دەپ دالەلدەيدى ياعني امازونكالار مەن كونە تۇركىلەردىڭ ءتىلى ءبىر بولعانى.  وسىنداي دالەلدەردىڭ وزدەرى قازاق (تۇركى) ءتىلىنىڭ جويىلمايتىن، ماڭگى ءتىل ەكەنىنىڭ دالەلى;

ءا). تاسقا قاشاپ جازىلعان تۇركىنىڭ رۋنيكاسى بايكال-ورحون- ەنەساي-التاي-پامير-ۇلىتاۋ-ورال-قاپ تاۋلارىنان الپىگە دەيىن مەن مۇندالاپ تۇرسا، بالبال تاستار باتىستان-شىعىسقا ەۋروپا مەن نورۆەگيادان باستاپ وڭتۇستىك كورەيانىڭ تىنىق مۇحيتتاعى چەدجۋ ارالىنا دەيىن، وڭتۇستىكتەن-سولتۇستىككە كاشميردان-سىبىرگە دەيىن تارالۋى، - ول تۇركى حالىقتارى تاريحىنىڭ ماڭگى ەكەنىن كورسەتەدى;

ب). ب.د. III-Vعع. ۇلى كوشتىڭ كەزىندە ەۋروپاعا دەيىن جەتكەن تۇركىنىڭ ەپوستارى سكانديناۆيا حالقتارىنداعى نەبەلۋنگما تۋرالى اڭىز، انگلو-ساكس، گەرمان تايپالارى ەپوستارىنىڭ نەگىزىن سالعانىن فون گاباين، ءا. مارعۇلان ت.ب. عالىمدار دالەلدەدى.

سكريپكا، ۆيولەنچەلي ت.ب. بارلىق شەرتپە اسپاپتاردىڭ اتاسى قوبىزدى (ۆيكيپەديا ەنتس.) VII-VIIIعع. قورقىتتىڭ كەزىندە پايدا بولدى دەگەن، تولىق زەرتتەلمەي ايتىلعان جاڭساق پىكىر قالىپتاسقان. تۇركى تايپالارى بيلەگەن قۇشان پاتشالىعىنىڭ (ب.د.د. 134-ب.د. 395جج.) ونەرىن زەرتتەگەن عالىمدار مەن ونەر ادامدارى سول كەزدە قوبىزدىڭ بىرنەشە ءتۇرىنىڭ بولعانىن بىلەدى. قوبىز دا كونە بابالارىمىزدىڭ مۇڭىن-مۇڭداپ، زارىن-زارلاۋ ءۇشىن كونە تۇركىمەن ءبىر تۋعان بولۋ كەرەك;

ۆ). قازاقتىڭ رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى كونە داۋىردەن باستالاتىنى بەلگىلى. مىسالى، كەرەي (كەرەيت) تايپاسىنىڭ تاريحىن عالىمدار شۋمەرلەردىڭ كەزىنەن باستاسا، ماقالادا كەلتىرگەن تانا، عۇن، كەردەرى، ادايلاردىڭ دا تاريحى مىڭجىلدىقتارعا كەتەدى. 1991 جىلى وسى جولداردىڭ اۆتورى سۇحبات الۋعا بارعاندا ل.ن.گۋميلەۆ، «تاريحتا حالىقتار جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن، بىراق العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس كەزىنەن وسى ۋاقىتقا دەيىن جەتكەن رۋ-تايپالار جوعالمايدى» دەگەن ەدى. قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن ۇلت بولىپ قالىپتاسۋى جانە دەربەس مەملەكەت قۇرۋدا، ونىڭ قۇرامىنداعى ماڭگى جاساپ كەلە جاتقان رۋ-تايپالاردىڭ تاريحي تاجىريبەسىنىڭ ءرولى زور. سوندىقتان، ول «قازاقتىڭ ەتنيكالىق تاريحىنىڭ» نەگىزگى ارقاۋىنا اينالدى.

بۇل ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى بار. ول قازاق حالقى ءححى عاسىردا ارىلا الماي كەلە جاتقان ءبىرتۇتاس حالىقتى رۋ-جۇزگە ءبولۋ ماسەلەسى. بۇل، افريكا قۇرلىعىنداعى ونداعان جىلدارعا سوزىلعان سوعىستىڭ سەبەپتەرى بولعان     ترايبوليزمدەي بولماعانىمەن، ەلدەگى بىرلىك پەن ۇلت تۇتاستىعىنا نۇسقان كەلتىرىپ، قازاقتىڭ العا باسقان قادامىن كەرى كەتىرەتىن ۇلتتىق دەرتكە اينالۋدا. جەكە رۋعا ارنالعان زيرات (بۇل قازاق «و» دۇنيەدە دە بولىنەدى مە؟), مەشىتتەر، اۋىل، ەشقانداي تاريحي قۇندىلىعى جوق جەكە رۋدىڭ شەجىرەلەرىنەن باستاپ، استاناعا دەيىن جەتەتىن رۋ مەن ءجۇز نەگىزىندەگى باسشىلىققا تاعايىنداۋ مەن سول نەگىزدەگى كوررۋپتسيا قازاق پەن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ عاسىرلىق دەرتى، ۇلتتىق يدەولوگياسى مەن ىشكى ساياساتى قالىپتاسپاعان مەملەكەتتىڭ كورىنە اينالۋدا.

بۇل رەتتە بۇگىنگى قازاقستاننىڭ ۋاقىت وزدىرماي شەشەتىن كومپلەكستى ماسەلەلەرى مىنالار:

-         ءدىني ەكسترەميزمنىڭ قوعامدا تاراۋىنا توسقاۋىل قويىپ، ءدىن ماسەلەسىن زاڭداستىرۋ;

-         قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنا تاراعان رۋشىلدىق پەن جۇزشىلدىكپەن كۇرەستى ءدىني ەكسترەميزمگە تەڭەستىرىپ، ونىمەن كۇرەستى زاڭداستىرۋ قاجەت;

-         سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەستى مەملەكەتتىڭ باسىمدى باعىتىنا اينالدىرۋ;

-         مەملەكەتتىك ينستيتۋتتىڭ نەگىزى قازاق تىلىنە باسىمدىق بەرۋ ارقىلى تىلدەردى دامىتۋ باعدارلاماسىن قابىلداپ، كونستيتۋتسياعا ءتيىستى وزگەرىستەر ەنگىزۋ.

قازاق تاريحى تۋرالى م. تىنىشپايۇلى، «... ۇرپاقتىڭ ۇياسى ۇلت بولعاننان كەيىن، ۇلتتىڭ تاريحى ۇلتقا كەرەك». پليني ايتقانداي، «شەبەر جازىلمادى دەگەن تاريحتىڭ ءوزى سۇيكىمدى، ال ەل تاريحى ودان دا قىمبات». الەم تاريحى ۇلى ەستەلىكتەرىمەن اقىلدى قوزعاسا، وتان تاريحى جۇرەكتى تەربەيدى. بۇگىنگى زاماندا قازاق حالقى ءوزىن، ءتىلىن ساقتاپ، تاۋەلسىز مەملەكەتىن دامىتۋ ءۇشىن ۇلتتىڭ، ەلدىڭ تاريحىن ءبىلۋى ابزال.

كوپتومدىقتىڭ ءبىرىنشى ەرەكشەلىگى، تاريحتى جازعاندا عىلىمدا قولدانىپ جۇرگەن اكادەميالىق ستيلمەن قاتار شەجىرە تاريحي ءادىس رەتىندە كەڭىنەن ەنگىزىلدى. ونىڭ سەبەبى، ك.ماركستىڭ تاريحي فورماتسيالار تۋرالى ءىلىمى، ا.ءتوينبيدىڭ كوشپەندىلەر وركەنيەتى تۋرالى ءاتۇستى جاسالعان تۇجىرىمى، ەۋروتسەنتريستىك جانە كەڭەستىك ىلىمدەردىڭ بىرجاقتى كوزقاراستارى كوپتەگەن جاعدايدا ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى جازۋدا تايازدىق تانىتىپ، تىعىرىققا تىرەۋدە.

شەجىرەنىڭ تاريحتى زەرتتەۋدەگى رولىنە كەلەسى مىسالداردى كەلتىرەيىك. يسمايلدىڭ ەكىنشى ۇلى كيدار (بىت. 25:13) ب.د.د. VIII پو IV عاسىرلاردا وركەندەگەن يسمايليت (يزمايلتيان) تايپاسىنىڭ نەگىزىن سالدى. بۇل تايپا اسسيري جانە ۆاۆيلون جازبالارىندا كادار دەگەن اتپەن بەلگىلى. كيداريتتەردىڭ جەكە اتتارى سەميت ءتىلىنىڭ وڭتۇستىك تارماعىمەن بايلانىستى (http://fb2.booksgid.com/content/01/-dzhon-x-uolton-viktor-x-metyuz-mark-u-chavales-bibleyskiykulturnoistoricheskiy-kommentariy-v-dvuh-chastyah-chast-1-vethiy-zavet/ دجون X. ۋولتون، ۆيكتور X. مەتيۋز، مارك ۋ. چاۆالەس. بيبلەيسكي كۋلتۋرنو–يستوريچەسكي كوممەنتاري. ۆ دۆۋح چاستياح. چاست 1 ۆەتحي زاۆەت (439 بەت).

يسمايلدىڭ ۇلى كيدارانىڭ ۇرپاقتارى كيداريتتەر ۇزاق ۋاقىت مەككەدە تۇردى. ودان ۇلدارى ادنان جانە ماادا تارايدى. اراب-ادنانيتتەر تەگىن وسى ادناننان تاراتادى. ادنان مۇحامەد پايعامپاردىڭ (ع.س.) جيىرما ءبىرىنشى اتاسى. عالىمدار ادناننىڭ يبراحيم پايعامپاردىڭ (ع.س.) قىرىقىنشى ۇرپاعى ەكەنىن دالەلدەدى. مۇحامەد پايعامپار (ع.س.), «اللا يبراحيمنىڭ ۇلدارىنىڭ ىشىنەن يسمايلدى، يسمايلدىڭ ۇلدارىنىڭ ىشىنەن كيناندى، كيناننىڭ ۇلدارىنىڭ ىشىنەن قۇرايشىنى، جانە ول حاشيم ۇلدارىنىڭ ىشىنەن مەنى تاڭدادى» دەدى. ماادانىڭ ۇلى نيزاردىڭ ۇرپاقتارىنان قۇرايشى تايپاسى تارايدى.

بۇل جەردەگى كيداريتتەر (كidaris) – ول ب.د.د.VI-II عع. قىتايعا سالىق تولەتىپ بيلىگىن جۇرگىزگەن ۇلى يوزىلار (قىتايلار سولاي اتاعان). ولار قۇشان پاتشالىعىن قۇرىپ، سوڭىنان ول ىدىراعاندا 419 جىلى ارال تەڭىزى ماڭىندا كەردەرى مەملەكەتىن قۇرعان قازىرگى قازاقتىڭ كەردەرى تايپاسى. تۇركى، مونعۇلداردا كەڭىنەن تاراعان گەسەر (تيبەتتىڭ 760 مىڭ جولدان تۇراتىن الەمدەگى ەڭ كولەمدى ەپوسى «گەسەر حان»), كەدەر (ەۋروپادا دجوردج، جورگان، گەورگي بەسسمەرتنىي) جانە قىزىر بابا وسى تايپانىڭ اتىمەن اتالادى (ۆەسەلوۆسكي، تىنىشپاەۆ، تولستوۆ، كابانوۆ، ادجي، قسە).

كەردەرىلەردىڭ ازياعا جەتكەنگە دەيىنگى تاريحتاعى ىزدەرىن افينا مەن ستامبۇل قالالارىنىڭ ماڭدارىنان اعىپ جاتقان Kidaris اتتى وزەندەردەن دە كورەمىز. امازونكالار مەن يران شاحتارىنىڭ (كير، داري...) باس كيىمدەرى كidaris دەپ اتالعان.

كەلەسى مىسال، ول امەريكانىڭ ءۇندى تايپالارىنا بايلانىستى. اقش-تىڭ ايوۆا شتاتىنىڭ ادايلارى ء(ۇندى تايپاسى) وزدەرىنىڭ قورى مەن مۋزەيلەرىن اشىپ، ەندى ارنايى سايت ارقىلى الەمدەگى ادايلاردى ىزدەستىرۋدە. ولار شتەيننىڭ «ۆسەميرنايا حرونولوگيا يستوريداعى» ب.د.د. 32,0-2,0 مىڭج اراسىندا ازيادان امەريكاعا بەرينگوۆ بۇعازى ارقىلى ءۇزدىڭ-ۇزدىك كوشىپ وتىرعان كونە تۇركى تايپالارىنىڭ ۇرپاقتارى. ناقتىراق ايتسا، ول بايكال ماڭىندا ب.د.د. 2,0 دەيىن تۇرعان داي تايپالارىنىڭ ۇرپاقتارى ادايلار. ولار قازاقتىڭ كىشى ءجۇزىنىڭ بايۇلى تارماعىنا كىرەتىن اداي تايپاسىمەن ءبىر اتالاستار.

قازاق تايپالارى جەكە وزدەرى ءۇيسىن، قاڭلى، قۇشان، كەردەرى، قارلۇق، وعىز، قيماق، دەشت-قىپشاق، نايمان ت.ب. مەملەكەتتەر قۇردى. مىسالى، وسىنداي مەملەكەتتىڭ ءبىرى قۇشان تۋرالى 1985 جىلى شىققان قىتاي ەنتسيكلوپەدياسىندا، «وتكەن ءداۋىردىڭ سوڭى مەن ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ العاشقى عاسىرلارىندا ريم جانە حانمەن (قىتاي) قاتار قۇشان پاتشالىعى (ب.د.د. 134-ب.د.- 390 جىلدارى) ادامزات وركەنيەتىن دامىتۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوستى» دەگەن.

سونىمەن قاتار، قازاق رۋ-تايپالارى مودە قاعان قۇرعان (ب.د.د. ءىى ع.) عۇن تايپالار وداعى، اتتيلا نەگىزىن سالعان ەۋروپاداعى عۇن مەملەكەتى، بىلگە قاعان قۇرعان ۇلى تۇرك قاعاناتى (552-742جج.), شىڭعىس-باتيلار قۇرعان التىن وردا سياقتى الەمدىك تاريحتا ەلەۋلى ءىز قالدىرعان ۇلى يمپەريالاردى قۇرادى.

1456 جىلى كەرەي جانە جانىبەك سۇلتانداردىڭ باسشىلىعىمەن جەكە قازاق حاندىعى-ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇردى. قازاق حاندىعىنىڭ شەكاراسىن ۇلعايتىپ، ىرگەسىن بەكىتۋدە جانىبەكتىڭ ۇلى قاسىم حاننىڭ ورىنى ەرەكشە بولدى. ونىڭ ماڭىنا ءبىر ميلليوننان استام ادام جينالىپ، ساربازدارىنىڭ سانى 300 مىڭعا جەتتى. ول ەل باسقارعان تۇس قازاق دالاسىنداعى حان بيلىگى بەرىك، ەڭ بەدەلدى جانە جەر كولەمى كەڭەيگەن كەز ەدى. قاسىم حان قازاق حاندىعىنىڭ جەرىن سولتۇستىك-باتىستا، سولتۇستىكتە جانە وڭتۇستىكتە كەڭەيتە ءتۇسىپ، مىقتى كورشى مەملەكەتتەرمەن تەڭ بايلانىس ورناتتى. حايدار دۋلاتي ونىڭ دەشتى قىپشاقتا تولىق بيلىك جۇرگىزىپ، جوشى حاننان كەيىنگى ەڭ بەدەلدى جانە ايبىندى حان بولعانىن جازادى.

حاندىق بيلىكتى كۇشەيتىپ، قازاقتىڭ جەرىن كەڭەيتۋ جولىندا حان قاسىمنىڭ ءىسىن جالعاستىرعان ونىڭ ۇلى حاقنازار بولدى. حاقنازار حاننىڭ ساياسي كۇشى قازاق قوعامىن بىرىكتىرۋگە جانە ونى سىرتقى جاۋلاردان ساقتاۋعا باعىتتالدى. ول ەمبى مەن جايىق بويىن قازاقتارعا قايتارىپ، باتىستاعى شەگارانى ۇلعايتىپ، كورشى نوعاي جانە قىرعىز حالىقتارىنا ءوز بيلىگىن جۇرگىزدى. سوندىقتان دا ونى ءار كەزدە “قازاق پەن نوعايدىڭ حانى” جانە “قازاق پەن قىرعىزدىڭ حانى” دەپ اتادى. ول ماسكەۋگە ءوز ەلشىلەرىن جىبەرىپ، رەسەيمەن تۇراقتى ديپلوماتيالىق قاتىناستار ورناتتى جانە بۇحارانىڭ حانى ابدۋللا-حانمەن “دوستىق وداققا” قول قويىپ، ونىمەن دە اسكەري وداقتا بولدى.

XVI عاسىردىڭ اياعىندا قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي تۇراقتىلىعىن كۇشەيتۋدەگى جانە سىرداريا بويىنداعى قالالاردى قازاق جەرىنە كىرگىزۋدەگى جەتىستىكتەر تاۋەكەل حاننىڭ اتىمەن بايلانىستى. ول شايبانيدتەرمەن سوعىسىپ از ۋاقىتتا سايرام، تاشكەنت، تۇركىستان، انديجان، سامارقان قالالارىن باسىپ الدى. سوڭىنان ولاردىڭ الدىڭعى ۇشەۋى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىندا قالدى. تاۋەكەل حان ءوزىنىڭ ءبىر بالاسىن قاراقالپاق ەلىن باسقارۋعا قويسا، ىنىسىنە قالماقتاردى باسقارتتى. سونىمەن قاتار، تاۋەكەل حان ءۇندىستان جەرىندەگى ۇلى موعول مەملەكەتىنىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسىپ، وندا مەملەكەت باسقارۋ ىسىنە ءوز ادامدارىن قويا ءبىلدى.

بۇحار حاندىعىنداعى تاريحشى حافيز-ي تانىش تاۋەكەل حان تۋرالى، “ول دۇنيەدەگى ەڭ باتىر، باتىل جانە ەر، سونىمەن قاتار، دەشتى قىپشاقا داڭقتى بولدى” دەدى. ولاردان كەيىنگى تاۋكە، ابىلقايىر، ابىلاي، كەنەسارى حاندار قازاق حالقى مەن مەملەكەتىن دامىتۋدا وشپەس ءىز قالدىرعاندارى بەلگىلى.

قازاقتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسىپ، مەملەكەتتىلىگىن دامىتۋدا جوعارىداعى ءۇش ءتۇرلى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ دا ماڭىزى زور بولدى. بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلدىڭ ىرگەسىن قالاعان دا سول تاريحي پروتسەسستەر. جەر كولەمى الەمدە توعىزىنشى ورىن الاتىن قازاقستان ءبىر كۇندە اسپاننان تۇسە قالعان جوق. ول تاريحتىڭ قايناعان كۇرەسىندە مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاقتىڭ اتامەكەنى.

تاريحتىڭ ءار كەزەڭىندە تۇركى-قازاق تايپالارى قۇرعان نەمەسە قۇرۋعا قاتىسقان وتىرىقشى، جارتىلاي كوشپەندى جانە كوشپەندى مەملەكەتتەر مەن يمپەريالار (رەنە گرۋسسە) باتىستاعى وتىرىقشى مەملەكەتتەردەن قۇرىلىمى مۇلدەم بولەك، ءموبيلدى، باتىس تاريحشىلارىنا نەگىزىنەن تۇسىنىكسىز ەدى. ونى تولىعىراق ءتۇسىنۋ ءۇشىن وسىنداي كوپتومدىق ەتنيكالىق تاريح كەرەك بولدى.

بۇگىنگى تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگەسى بەرىك، ءتورت قۇبىلاسى تەڭ بولسىن دەيتىن ءاربىر ازامات ءوز اتا-باباسىنىڭ، ۇلتتىڭ وركەندەۋىنە قوسقان ۇلەسىن ايقىنداپ، دۇرىس پايىمدايتىن ۋاقىت باستالدى.

حالىق اتاۋىن، ياعني ونىڭ ەتنونيمىن انىقتاۋ ەتنوستىڭ شىعۋ تەگىن جان-جاقتى زەرتتەۋگە كومەكتەسەدى. حالىقتاردىڭ شىعۋ تەگى، ولاردىڭ اتاۋلارى نەمەسە ەتنونيميا عىلىم سالاسىنىڭ تياناقتى دامۋى 1980-جىلداردىڭ سوڭىندا عانا باستالدى. ەتنوستىڭ ورتاقتىق سيپاتىن جانە ونىڭ يەرارحياسىن مەملەكەتتىك-ساياسي قۇرىلىمدارمەن بايلانىستىرۋ ماقساتىندا «ەتنوس ءسوزىنىڭ تار اياسى» نەمەسە ەتنيكوس ء(بىر ۇلتتىڭ ادامدارى نەمەسە ەتنوس), سونىمەن بىرگە «كەڭ ماعىناسىنداعى» ەتنوالەۋمەتتىك ورتاقتىق، ياعني حالىقتىڭ، دالىرەك ايتقاندا ء«ار ۇلتتىڭ ءوز ۇلتتىق-مەملەكەتتىك قۇرىلىم شەڭبەرىندە ءومىر ءسۇرۋى» تۇسىنىكتەرى قالىپتاستىرىلدى.

قازىرگى زامانعى ۇلتتاردىڭ قايتا وركەندەۋى جانە حالىقتاردىڭ سانا-سەزىمىنىڭ ارتۋى ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس مادەنيەتىن دە جاڭاشا قالىپتاستاستىرۋعا يتەرمەلەيدى. ياعني ەتنوس، سۋبەتنوس، مەتاەتنوس، حالىق، ۇلت ماسەلەرى سەكىلدى سۇراقتار زامان تالابىنا قاراي زەرتتەلۋدى قاجەت ەتەدى.

ەتنوستاردىڭ پايدا بولىپ، دامۋى، جويىلىپ كەتۋ ۇدەرىسىن تەك تاريحي وقيعالار تىزبەگىن ءبىر-بىرىمەن بايلانىستىرا قاراۋ ارقىلى عانا تۇسىندىرۋگە بولادى. دەمەك، حالىقتى تانۋ نەمەسە ەتنولوگيا ءۇشىن تاريح قوسىمشا ماتەريال. تاريحتى قاجەتىنشە بىلە وتىرىپ، گەوگرافيانىڭ دا ءرولىن ايقىندايمىز. ەتنوس - ول مارگينالدى (لاتىن ءسوزى «margo» – شەكارا) جۇيە، دەمەك ول ماتەريا قوزعالىسىنىڭ الەۋمەتتىك فورماسىن تابيعاتتىڭ بار تۇرلەرىمەن بايلانىستىرادى.

ياعني ادامنىڭ تابيعاتقا ىقپال ەتۋى ءارى ادامنىڭ تابيعاتتىڭ بار بايلىعىن قابىلداۋى جانە ونى ءوز مادەنيەتىنە اينالدىرۋى. دەمەك، ەتنوس – homo sapiens ءتۇرىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورماسى. تاۋەلسىز ەلدىڭ وركەنيەتتى جولداعى ارشىندى قادامدارى حالقىمىزدى رۋحاني رۋحتاندىرىپ، ساياسي سەرگىتىپ قانا قويماي، ءوزىمىزدىڭ وتكەنىمىزدى تانىپ بىلۋگە دەگەن قۇشتارلىقتى، ەكپىندى، ىنتانى كوتەرەدى. ءبىزدىڭ زيالى قاۋىم ءتول تاريحىمىزدى جازۋعا، جاريالاۋعا بەلسەندى بەت بۇرىستار جاساي باستادى.

شەجىرە–ول اتا-بابا جىلناماسىن انىقتاپ بەرەتىن تاريحي دەرەك. ال تاريحي دەرەك تاريحقا قىزمەت ەتۋى ءۇشىن، ءاربىر قازاق رۋىنىڭ حالقىمىز باستان كەشكەن تاريحي پروتسەستەردەگى وزىندىك، سونى جانە ەرەكشە تاريحىن ايقىنداپ الۋىمىز كەرەك. مىنە، سوندا عانا ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاريحىمىز اۋقىمدى سيپات الىپ، كەڭ قۇلاشپەن كوسىلىپ جازىلادى.

قازاق تاريحى كونەدەن العاندا تۇرىك حالىقتارىنىڭ بارلىعىنا ورتاق، سونىمەن قاتار ۇلت تاريحىنىڭ قۇرامداس جانە اجىراماس بولىگى بولىپ تابىلادى. ء«تۇبى ءبىر-تۇركى»، «قارعا تامىرلى قازاق» دەگەن كونەدەن قالعان اتالى سوزدەر قازاقتىڭ رۋ-تايپاسى تاريحىنىڭ كۇللى قازاققا جانە تۇرىك حالىقتارىنا ورتاق ەكەندىگىن دالەلدەيدى.

تۇرىك (قازاق) حالىقتارىنىڭ رۋ-تايپالارىن العاش رەت ح عاسىردا جۇيەلەپ جازعان ماحمۇد قاشقاري. XVI-XVII عاسىرلاردا زەرتتەۋشىلەر ابىلعازى، حايدار دۋلاتي، قادىرعالي جالايري، ودان كەيىن پ.ي.رىچكوۆ، ۆ.ۆ.ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ، ا.ي.لەۆشين، ش.قۇدايبەردىۇلى، ا.ي.اريستوۆ، گ.ە.گرۋمم-گرجيمايلو، ۆ.ۆ.بارتولد، م.تىنىشپايۇلى ت.ب.

حV عاسىردىڭ 50–60-جىلدارىنان باستاپ، «قازاق» ءسوزى جاڭا مانگە يە بولىپ، ەتنوستىق قاۋىمداستىقتىڭ ءبىر بولىگىنە تاڭىلادى. ول – الەۋمەتتىك توپ ەمەس، ودان اناعۇرلىم كەڭ ماعىناداعى ۇعىم.

دەشتى قىپشاقتاعى شايبانيلار اۋلەتىنىڭ بيلىگىنە قارسى رۋ-تايپالار قازاق حاندىعىنا كوشىپ كەلىپ، ولاردىڭ سانىن كوبەيتسە، سىرتقى قارسىلاستار: ءسىبىردىڭ، ماڭعىتتاردىڭ، ۇلكەن وردانىڭ، بيلەۋشىلەرى، سونداي-اق قازاق حاندارى شايبانيلىق اۋلەتكە جان-جاقتان قارسى اسكەري ارەكەتتەر جاسايدى. كوپ ۇزاماي ءابىلحايىردىڭ مۇراگەرى شايحايدار حان ولتىرىلەدى دە، «دەشتى قىپشاقتىڭ باسىم بولىگىندە قازاق حاندارىنىڭ بيلىگى ورنىعادى».

حV عاسىردىڭ سوڭى – ءحVى عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ ماۋەرەنناحر بيلەۋشىلەرىمەن جۇرگىزگەن كۇرەسىن باياندايتىن تاريحي شىعارمالاردا دەشتى قىپشاق تۇرعىندارى جالپى اتاۋمەن قازاقتار دەپ اتالادى. مىسالى، ابداللاح بالحي «زۋبدات ال-اسار» اتتى ەڭبەگىندە 1510 جىلى بولعان وقيعالاردىڭ ءبىرى رەتىندە مۇحاممەد شايباني حاننىڭ قازاقتارعا قارسى سوڭعى جورىعىن باياندادى. ءحVى عاسىرداعى وقيعالاردى باياندايتىن شىعارما – «تاڭعاجايىپ وقيعالار» ەڭبەگىندە ەتنوستىق ماندەگى قازاق سوزىمەن قاتار، العاش رەت «قازاقستان» اتاۋى كەزدەسەدى.

ءحVى عاسىردىڭ 1-جارتىسىنداعى ەڭبەكتەردە قازاق ءسوزىنىڭ ەتنوستىق ماندە قولدانىلۋى قالىپتى جاعداي بولسا، «قازاقستان» تەرمينىنىڭ كەزدەسۋى كوڭىل اۋدارارلىق. بۇل جەردە جاڭا ءسوز – قازاقستان، ەتنوستىق ماندەگى قازاق سوزىنە پارسى جۇرناعىنىڭ قوسىلۋى ارقىلى پايدا بولىپ، جاڭا ۇعىمدى ءبىلدىرىپ تۇر، ياعني قازاق حالقىنىڭ تەرريتورياسىن كورسەتىپ تۇر.

مىنە، حV عاسىردىڭ ورتاسىندا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىمەن قاتار ەتنوستىق مانگە يە بولعان قازاق ءسوزى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز ءمانىن جوعالتپاي، ەلىمىزدىڭ بايىرعى، نەگىزگى، باستى، مەملەكەت قۇراۋشى حالقىنىڭ اتاۋى رەتىندە قولدانىلىپ كەلە جاتىر.

قازاق مەملەكەتتىلىگى تۋرالى قازاق حالقىن قۇراعان ەجەلگى رۋ-تايپالاردىڭ ۇلى دالاداعى مەملەكەتتەردى قۇرۋداعى ءرولى نەمەسە وزدەرى قۇرعان ۇلىستاردىڭ تاريحي ماڭىزىن جان-جاقتى سارالاپ زەرتتەۋ كونە داۋىردەن بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستانعا دەيىنگى تاريحي كەزەڭدەردە قالىپتاسقان مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ ەۆوليۋتسياسىن انىقتايتىن ماڭىزدى ماسەلە.

سوندىقتان، كونە تۇركى داۋىرىندە قۇرىلعان العاشقى مەملەكەتتەردەن باستاپ تاۋەلسىز قازاقستانعا دەيىنگى تاريحىمىزدى جان-جاقتى جۇيەلەپ زەرتتەۋ ەلىمىزدى بولاشاق وركەنيەتكە اپاراتىن بىردەن-ءبىر سارا جول بولماق.

كوپتومدىقتا كونە داۋىردەن بەرگى ۇلى دالادا بولعان مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارعا ساق (سكيف), سارمات، عۇن، تۇركىلەر قۇرعان قاعاناتتار، قۇشان پاتشالىعى، ءۇيسىن، قاڭلى، كەردەرى، تۇرگەش، قىرعىز، قارلىق، ۇيعىر، قاراحان، قىپشاق، وعىز، كەرەيت، نايمان مەملەكەتتەرى مەن قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى العاش رەت تولىق قامتىلعان. بۇل مەملەكەتتەردىڭ كوپشىلىگى بۇگىنگى قازاقتىڭ قۇرامىنداعى رۋ-تايپالاردىڭ اتتارىمەن اتالادى. ياعني ولاردى قۇرۋدا بەلگىلى رۋ-تايپانىڭ ءرولى زور نەمەسە شەشۋشى بولدى.

سوندىقتان، رۋ-تايپالاردىڭ جەكە تاريحىن زەرتتەۋمەن قاتار، ولاردىڭ مەملەكەت قۇرۋداعى ءرولىن، ول مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن جەتىستىكتەرىن سول زاماندارداعى باسقا ەلدەرمەن سالىستىرا زەرتتەۋدىڭ تاۋەلسىز قازاقستان ءۇشىن ماڭىزى زور بولماق. سەبەبى جوعارىداعى قاعاناتتىڭ بىرەگەيى، «تۇركى مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋى - بۇكىل ادامزات تاريحىنىڭ بەتبۇرىس كەزەڭى. ...تۇركىلەردىڭ قوعامدىق ءومىرى مەن الەۋمەتتىك ينستيتۋتتارىنىڭ كۇردەلى تۇرلەرى قايران قالدىرادى: ەل، مەنشىكتىڭ ساتىلىق جۇيەسى، شەندەر يەرارحياسى، اسكەري ءتارتىپ، ەلشىلىك ءداستۇرى، سونداي–اق، كورشى وتىرعان ەلدەردىڭ يدەولوگيالىق جۇيەلەرىنە قارسى قوياتىن، مۇقيات ازىرلەنگەن دۇنيەتانىمنىڭ بولعاندىعى تاڭقالدىرادى» دەيدى ل.گۋميلەۆ.

ەۋرازياداعى گەوساياسات پەن تاريحتا، جانە ادامزات وركەنيەتىندە بەلگىلى ءىز قالدىرعان نەگىزىنەن قازىرگى قازاقتىڭ قۇرامىنداعى رۋ-تايپالار وداعىنان قۇرالعان عۇن مەملەكەتىن، قۇشان پاتشالىعىن جانە ۇلى تۇركى قاعاناتتارىن قۇراعان رۋ-تايپالار مەن وسى مەملەكەتتەردىڭ تاريحى كوپتومدىقتا جان-جاقتى زەرتتەلىپ جازىلعان.

تاريحىمىزدا موڭعول باسقىنشىلىعىنا دەيىنگى مەملەكەتتەر جان-جاقتى تولىق زەرتتەلمەسە، ودان كەيىنگى پايدا بولعان مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەر، نەگىزىنەن ساياسي تۇرعىدان جازىلۋدا.

قازاق حالقىنىڭ مىڭداعان جىلدار بويى ءجۇرىپ وتكەن سارا جولى مەن ونىڭ قۇرامىنداعى رۋ-تايپالار قۇرعان ۇلىستار، حاندىقتار جانە يمپەريالاردىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارى مەن ولاردىڭ تاۋەلسىز قازاقستاندى دامىتۋداعى ءرولىن تولىعىراق ءتۇسىنۋ ءۇشىن وسىنداي كوپتومدىق تاريح كەرەك بولدى. وسى كوپتومدىقتىڭ 16 كىتابى مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا جارىق كوردى.

ماقالا سوڭىندا، حالىقارالىق ادام ينستيتۋتىنىڭ 2013 جىلى تۇرىك ەلدەرىنىڭ پرەزيدەنتتەرىنە جازعان باعدارلاما-حاتىن قوسىپ وتىرمىز. بۇل حاتتا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر اقوردا، تۇركيا جانە ءازىربايجان ەلدەرىنىڭ باسشىلىعىنىڭ قولداۋىمەن ىسكە اسۋدا. ونى، «ماڭگى ەل» يدەياسىن تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگى ارقىلى ىسكە اسىراتىن مەحانيزم دەپ قاراۋ كەرەك.

پايدالانعان عىلىمي ەڭبەكتەر:

ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ ۆ.ۆ. يسسلەدوۆانيە و كاسيموۆسكيح تسارياح ي تسارەۆيچاح. – سپب.، 1864.

لەۆشين ا.ي. وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح، يلي كيرگيز-كايساتسكيح ورد ي ستەپەي. 2-باسىلۋى. – الماتى، 1996.

قۇدايبەردىۇلى شاكارىم. تۇرىك قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى. – الماتى، 1991.

اريستوۆ ا.ي. زامەتكي وب ەتنيچەسكوم سوستاۆە تيۋركسكيح پلەمەن ي نارودنوستەي ي سۆەدەنيا وب يح چيسلەننوستي. – سپب.، 1897.

گرۋمم-گرجيمايلو گ.ە. زاپادنايا مونگوليا ي ۋريانحايسكي كراي. – ت.2. – ل.، 1926.

بارتولد ۆ.ۆ. رابوتى پو يستوري ي فيلولوگي تيۋركسكيح ي مونگولسكيح نارودوۆ. – م.، 2002.

تىنىشباەۆ م. يستوريا كازاحسكوگو نارودا. – الماتى، 1993.

رىچكوۆ پ.ي. يستوريا ورەنبۋرگسكايا (1730 – 1750). – سپب. 1896.

تىنىشباەۆ م. يستوريا كازاحسكوگو نارودا. – الماتى، 1993.

دۋلاتي م.ح. تاريح-ي راشيدي...

زۋبدات ال-اسار. مىنا جيناقتا: ميكح... – 133-ب.

باداي ال-ۆاكاي. مىنا جيناقتا: ميكح... – 180-ب.

اۆتور: جانۇزاق اكىم –«قازاق ەتنيكالىق تاريحى» كوپتومدىعىنىڭ عىلىمي جەتەكشىسى

Abai.kz