قىتايداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلى، جازۋشى ورازحان راحمانبەكۇلى احمەت انا جولى ۇلتتىق پورتالداردىڭ بىرىنە بەرگەن سۇحباتىندا قازىرگى جانە بۇرىنعى جازۋشىلارىمىزعا ءوز باعاسىن بەرە كەلە راقىمجان وتارباەۆ اعامىزدىڭ مالىمدەمەلەرىنە دە ءوزىنىڭ قارسى ءۋاجىن بىلدىرگەن ەدى. ارينە، ورازحان اعانىڭ ءار ءسوزى دالەلدى دە دايەكتى بولعاندىقتان نىساناعا ءدوپ ءتيىپ جاتقانىن بۇل جەردە قايتالاپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق شىعار.

اسىرەسە، ورەكەڭنىڭ  «ەگەر ورناتقان تارازىمىز شىن تارازى بولسا، ءسوز جوق، ۇلتتىق مۇددە جولىندا باسىن بايگەگە تىككەن حان كەنە ورىس وتارشىلدارىنىڭ قاندى شوقپارى قۇنانبايدى باسىپ تۇسەرى مۇنداعى ءسوز. شىن مانىندە، قۇنانباي – ءبىر اباي ەمەس، مىڭ ابايدىڭ اكەسى بولسا دا، قازاق حالقى الدىندا قىلمىسكەر» - دەپ ەرەكشە اتاپ كورسەتكەنى ەشكىم كۇتپەگەن جاڭالىق بولدى.

قۇنانباي تۋرالى بۇرىن ءبىرلى-جارىم كىتاپ جازىلىپ، (ب.ساپارالى «قۇنانباي قاجى») وتكەن جىلى ارنايى فيلم كورسەتىلىپ، قوعام ول كىسىدەن ايتۋلى ءارى بىرەگەي تۇلعا جاساپ جاتقان كەزدە مۇنداي پىكىر اسپاننان جاسىن تۇسكەندەي كورىنگەن بولار ەدى. سول سەبەپتەن دە ءبىراز جۇرت ەر توقىمىن باۋىرىنا الىپ، جاتىپ كەپ تۋلايتىن شىعار دەپ ءوز باسىم كۇتكەنمىن. بىراق، ءالى كۇنگە دەيىن تىم-تىرىس. ءتىپتى، قىڭق ەتكەن ءتىرى جاندى كورمەدىم. مۇنى ورىستار ايتپاقشى، «مولچانيە - زناك سوگلاسيا» دەپ تۇسىنۋگە بولاتىن شىعار.

اعامىزدىڭ ايتىپ وتىرعان كەلەلى سوزدەرى، جازۋشى رەتىندەگى وزىندىك قيسىندى پايىمى كوڭىلگە قونىمدى بولسا، ونىمەن كەلىسپەي قايدا باراسىڭ. شىن سوزگە توقتاي ءبىلۋدىڭ ءوزى اقىلدىلىقتىڭ بەلگىسى بولسا كەرەك. مەن ورازحان اعانى تانىمايمىن. بۇرىن-سوڭدى شىعارمالارىمەن دە تانىس-ءبىلىس ەمەسپىن. بىراق، وقىرمان رەتىندە ايتايىن، وسى سۇحباتىنىڭ ءوزى-اق ول كىسىنىڭ ۇلى جازۋشى ەكەنىن ايعاقتاپ تۇر. «تەڭىزدىڭ ءدامى تامشىسىنان-اق بىلىنەدى» دەيدى عوي، ادامنىڭ ىشكى الەمىنىڭ قانشالىقتى تەرەڭ تۇڭعيىق ەكەنىن ءبىر اۋىز سوزىنەن دە اڭعارۋعا بولاتىن سياقتى.

مەن ستۋدەنت كەزىمنەن جانە بۇگىنگە دەيىن ورىس جازۋشىلارىنىڭ جۋرناليستەرگە بەرگەن سۇحباتتارىن مۇمكىندىك بولسا، جىبەرمەي وقۋعا تىرىسامىن. ورازحان اعامنىڭ سۇحباتىن وقىعاننان كەيىن مەن ول كىسىنى ورىستىڭ ۆالەنتين راسپۋتين قاتارلى شوقتىعى بيىك قالامگەرلەردىڭ  دەڭگەيىندەگى ۇلكەن جازۋشى دەپ تانىدىم. ويى مەن پايىمى سول دەڭگەيلەس دەپ وزىمشە باعالاپ وتىرعان جايىم بار. بۇل مەنىڭ جەكە پىكىرىم، بىرەۋ كەلىسەر، بىرەۋ كەلىسپەس.

مۇنىمەن نە ايتقىم كەلدى؟ ءبىز ءبىرتۇتاس قازاق ادەبەيەتىنىڭ اجىراماس ءبىر بولشەگى شەتەلدەگى قازاق ادەبيەتىن، سونىڭ ىشىندە، قىتايداعى قازاق جازۋشىلارىن ءالى بىلمەيمىز. بۇگىنگى كۇنى جالعىز قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ ءبىر عانا «قىلمىس» اتتى التى تومدىعىن مالدانىپ قانا وتىرعان جايىمىز بار. شىندىعىن ايتقاندا، كەيدە بىلسەك تە ء«اي، وسىلاردا نە بار عوي دەيسىڭ» دەگەندەي سىڭاي تانىتىپ، مەنسىنبەي مۇرىن شۇيىرە قارايتىن جامان ادەتىمىز تاعى بار. مىقتى ەكەندىگىن اڭعارا قالساق تاعى دا ىشتارلىق تانىتقانداي ءۇنسىز قالا بەرەتىن يتتىگىمىزدى دە جاسىرىپ قايتەمىز.

سونداي-اق، قىتايداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ ءىنجۋ-مارجاندارىمەن تولىقتاي تانىسۋىمىزعا ەلەۋلى ءبىر كەدەرگى – ولاردىڭ شىعارمالارىنىڭ توتە جازۋمەن تارالعاندىعى بولسا كەرەك. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى «شەتەلدەگى قازاق ادەبيەتى» سەرياسىمەن ازىن-اۋلاق كىتاپتار شىعارىپ جاتقانىمەن، ول مۇلدە جەتكىلىكسىز. ايتا بەرسەك، مۇنداي ماڭىزدى شارۋامەن بىرەر قوعامدىق بىرلەستىكتىڭ عانا اينالىسىپ، مادەنيەت مينيسترلىگى مەن جازۋشىلار وداعى كوز جۇمىپ وتىرۋى ەلدىگىمىزگە سىن، سۇيەككە تاڭبا.

بۇل جەردە مەن ءسوز ەتىپ وتىرعان جازۋشى  ورازحان راحمانبەكۇلى احمەت 1955-58 جىلدارى شىنجاڭ ينستيتۋتىنىڭ ءتىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىن بىتىرگەن سوڭ «ۇلتشىل» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، قىتايداعى ايگىلى جازالاۋشى ورىن سانالاتىن تارىمعا ايدالعان كورىنەدى. كەيىن تۋعان جەرىنە ورالىپ، جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرىنىڭ ۇدايى باقىلاۋى استىندا بولعان.

1980 جىلى عانا تولىق اقتالىپ، شىعارماشىلىقپەن ەمىن-ەركىن اينالىسا باستاعانىن ەسكەرسەك، وسال جان بولماعانىن اڭعارامىز. ماونىڭ تۇسىندا حالىق ىشىندەگى ەڭ وزىق ويلى تۇلعالار كوبىرەك قىسىم كورگەنىن ەسكەرسەك، جازۋشىنىڭ دەڭگەي-دارەجەسىن باجايلاي بەرۋگە بولاتىن شىعار.

كەيىن ۇزاق جىلدار بويى «ىلە ايدىنى» جۋرنالىندا باس رەداكتور، ىلە قازاق وبلىسى جازۋشىلار قوعامىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارعان. العاشقى اڭگىمەسى «كىشكەنە سۋرەتشى» 1956 جىلى «شۇعىلا» جۋرنالىندا جارىق كورگەن. ودان كەيىنگى شىعارمالارى 1979 جىلدان باستاپ قانا جاريالاندى. «وزگەرگەن ءوڭىر»، «قۇمداعى ىزدەر»، «كوك بەلەس» روماندارى، «امانات» تريلوگياسى، «كوكتەمگى ويلار»، «سونبەيتىن شىراق»، «ەڭ سوڭعى كوز جاس»، «جاسىل باقشا»، «تۇلپاردىڭ سوڭعى تۇياعى» سەكىلدى اڭگىمە-حيكاياتتارى جارىق كورىپ، كوپتەگەن شىعارمالارى قىتاي، موڭعول، كورەي، ۇيعىر، قىرعىز تىلدەرىنە اۋدارىلعان ەكەن. سونىمەن قاتار ءىشىنارا جاپون، اعىلشىن، اراب تىلدەرىنە تارجىمالانعان تۋىندىلارى دا بارشىلىق دەيدى.

اعامىزدىڭ قىتايداعى ءتۇرلى ۇلت دياسپوراسى جازۋشىلارىنا بەرىلەتىن مەملەكەتتىك سىيلىقتى (قازىرگى «تۇلپار» سىيلىعى) ءۇش مارتە – 1981, 1986, 2012 جىلى يەلەنگەن بىردەن ءبىر جازۋشى رەتىندە تانىلۋىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى.

ورەكەڭ جۋرناليست ءالىمجان ءاشىمۇلىنا بەرگەن تاعى ءبىر سۇحباتىندا: ء«بىز قازاقستانداعى قازاقتار ايتا الماعان، جازا الماعان كەيبىر جايتتاردى ايتتىق. ويتكەنى بۇل كىسىلەر شىعىس ادەبيەتىنىڭ ءداستۇرىن تاستاپ قويىپ، ەۋروپاعا كەتىپ قالعان. نە ءبىر شىعارمالاردى حانزۋ تىلىنە اۋداردىق. ولارعا بۇل شىعارمالار ەۋروپانىڭ اۋزىنان ءتۇسىپ قالعانداي اسەر قالدىردى. ويتكەنى حانزۋلار ەۋروپونىڭ شىعارمالارىن الدەقاشان وقىپ قويعان.

سوندىقتان شىعىس ادەبيەتى مەن ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ تامىرىنان ءنار الۋىمىز كەرەك. سول ءداستۇردى قالپىنا كەلتىرىپ، ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدى بايىتۋىمىز قاجەت. قازىرگى شىعارمالاردى وقىپ وتىرساڭىز قازاقتىڭ حارەكترى، قازاق وبرازى جوق دەسە دە بولادى. كەيبىر شىعارمالاردى ءوزىمىز دە قابىلداي الماي قالدىق. كەشكە دەيىن بويامالاپ كورسەتەتىن ەۋروپانىڭ سەرى جىگىتى مەن سىلقىم بيكەشتەرى سەكىلدى كەز كەلگەن جەردە باس سالىپ سۇيىسە كەتەتىن قازاقتى بۇرىن كوردىڭ بە؟

ماسەلەن، م.اۋەزوۆ «اباي» رومانىندا كورىنگەن قىزدى كورىنگەن جەردە باس سالدىرىپ سۇيدىرگەن جوق قوي. اباي مەن توعجان ەكەۋى ءبىر ءتۇن وتىرىپ اڭگىمەلەسكەن كەزدە دە ابايعا توعجاندى سۇيدىرمەك تۇرماق، قولىن ۇستاتقىزعان جوق قوي. سوندىقتان پروزامىز بولسىن، پوەزيامىز بولسىن ۇلتتىق داستۇرگە، شىعىس ادەبيەتىنە بەت بۇرىپ، تامىرىنا قان جۇگىرتۋىمىز كەرەك. شىڭجاڭ قازاق ادەبيەتىندە ءالى قازاقى مىنەز، ۇلتتىق بوياۋ، ۇلتتىق حاراكتەر بار.

جاقسى بولساق تا ءوزىمىز، جامان بولساق تا ءوزىمىز ادەبيەت ايدىنىندا شىقساق دەپ ەڭبەكتەنىپ جاتىرمىز. سوندىقتان دا قازاقتىڭ ارمانى نە، ويى نە، تىلەگى نە دەگەن سەكىلدى نارسەلەردى ويلاپ كورۋ كەرەك. كەڭەس ادەبيەتى كەزىندەگى كوپ جازىشۋلاردا «قازاق» دەگەن ءسوز جوق، ۇلتتىق ماسەلە جوق، سوتسياليستىك ادام بار. وسى ادەبيەتتى الىگە دەيىن ۇلگى قىلىپ وتىر. مەن قاي شىعارمامدى جازسام دا ۇتتىق مۇددەنى جازدىم» - دەيدى.

ولاي بولسا، ءدال قازىرگىدەي ۇلتتىق مۇددە سىنعا ءتۇسىپ، كۇردەلى پروبلەماعا اينالعان تۇستا ءبىز ەڭ الدىمەن ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ ءتورت قۇبىلاسىن تۇگەندەۋگە كۇش سالۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن ەجەلگى شىعىس تۇركىستان جەرىندە عۇمىر كەشىپ جاتقان، التايدىڭ ارعى جاعىنداعى قانداستارىمىزدىڭ ادەبي تۋىندىلارىن كريلليتساعا كوشىرىپ، اتا جۇرتتا كەڭىنەن ناسيحاتتالۋىن قولعا العانىمىز ابزال.

بۇل ماسەلەنى جاي ءسوز جۇزىندە قولداپ قانا قويماي مەملەكەتتىك مادەنيەت قورىنان ارنايى قارجى ءبولىنىپ، ارنايى جۇمىس توپتارىن ۇيىمداستىرىپ قولعا العانى ءجون بولماق.

قۋاندىق شاماحايۇلى

Abai.kz