جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن تومەندەگى سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار: 

http://abai.kz/post/view?id=11229

http://abai.kz/post/view?id=11255

http://abai.kz/post/view?id=11495 

http://abai.kz/post/view?id=11536

الشىن اتاۋىنىڭ ءتۇپ-توركىنىنىزدەyمەن الشىندى «الاشا»، «الا+ات+شىن»، «لاشىن» ت.س.س. قازاق سوزدەرىنە تىرەيتىن اۋەسقويلاردى بىلاي قويعاندا، ساياساتتانۋشىلار دا، ءمۇيىزى قاراعايدايتاريحشى عالىمدار دا اينالىسۋدا.

قاۋىمداستىلىق گەنەتيكامەن ماشىقتانىپ جۇرگەن PhD, ساياساتتانۋشى جاقسىلىق ءسابيتوۆ «سوگلاسنو راشيد اد-دينۋ، الشينى - ەتو درۋگوە نازۆانيە الچي-تاتار، كوتورىە زانيمالي ۆ زولوتوي وردە ستاتۋسنىە پوزيتسي».[1]دەپ راشيد ءاد-دينگە ايتپاعانىن ايتقىزىپ، الشىنداردى تاتارلاردان تارقاتىپ جىبەردى.

ال تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ت. و. وماربەكوۆ تۇركىتتەردىڭ مەملەكەتىن قۇرعان اشينا تۋرالى اڭىز بەن ءسارىۇيسىننىڭ بالاسى قالشا قادىر تۋرالى اڭىزدىڭ اراسىنداعى ۇقساستىقتاردى سارالاپ، تۇركىتتەردىڭ اشىن (اشينا) رۋىنىڭ اتى الشىن اتاۋىنا ساتىلاپ وزگەرگەن دەي تۇرا،بىلاي دەيدى:«كەيىنگى قازاق كىشى ءجۇزىنىڭ ءتۇپ اتالارىنىڭ ەجەلگى التاي-سايان وڭىرىندە الاقشىندارمەن ارالاس-قۇرالاس بولىپ كوشىپ-قونىپ جۇرگەندەرىن ءبىز تەرىسكە شىعارمايمىز... اسىرەسە ءبىز ءۇشىن الاكچيندەردى، بومانى كىشى جۇزدەگىتايپالاردىڭ جيناقى اتى الشىنمەن تۋىستاستىرۋ اسا ماڭىزدى». [2]

گ. گرۋمم-گرجيمايلو «زاپادنايا مونگوليا ي ۋريانحايسكي كراي» دەگەن ەڭبەگىندە حV عاسىردا  شىڭعىسحاننىڭ جوشى-شايبان تارماعىنان تاراعان ءابىلحايىر حاننىڭ ۇلىسىنا  بىرىككەن رۋلاردىڭ اتىن الاچين دەپ اتايدى.[3] بۇل عالىم وسى ەڭبەگىنىڭ 415 بەتىندە تاتارلاردىڭ  الشى-تاتار دەگەن رۋىن «انتسي-تاتار» دەپ جازعان.

ورىستىڭ ەكىنشى ءبىر عالىمى ۆ. ۆ. رادلوۆ 1869 جىلى سىبىرگە بارعان ەكسپەديتسياسىندا كۋزنەتسك الاتاۋىنىڭ تاۋلى ورماندارىنداعى التى بولىس بۇراتانا حالىقتاردىڭ ىشىندە 296 ەر، 322 ايەل ادامنان تۇراتىن اچىن دەگەن ەل بار ەكەنىن ايتادى. [4]

«پو رەكە چۋلىم ي زاپادنەە دو ر. تومي، ۆ رايوناح، ۆكليۋچايۋششيح ۆ سەبيا ۆىشەۋكازاننىە ر. بەرش، وز. بەرچي-كۋل، بۋريشسكيە سكالى، ر. الچەدات،- پروجيۆاەت تيۋركسكوە پلەميا كىزىل، ۆ سوستاۆە كوتوروگو يمەيۋتسيا رودى بولشوي اچين ي مالىي اچين; وتسيۋدا پولۋچيل نازۆانيە ي گورود اچينسك…ەسلي ۆ سلوۆە «الچەدات» ۆىبروسيت وكونچانيە منوجەستۆەننوگو چيسلا «ت»، پولۋچيتسيا «الچەد»، چتو تاكجە بليزكو ك ناشەمۋ «الشىن»- دەيدى مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ.[5]

ال شاكارىم قاجى «بۇرىنعى كەزدە الاقشىن دەگەن ەل بولعان، قىتايشا پوما دەيدى. ەنيسەيدە جۇرگەن قىرعىزبەن ناسىلدەس. الشىن سودان شىققان بولار» دەپ ۇيعارعان.

الشىن ءسوزى قايدان شىققانىن تابۋ ءۇشىن ول ءسوزدىڭ نەنى بىلدىرەتىنىن انىقتاۋ كەرەك. ءبىر قاراعاندا «الشىن» ءسوزى قازاق ءسوزى سياقتى، بىراق ولاي ەمەس. قازاق تىلىندە ونداي سوزدەر بارشىلىق، ونى ءبىز كۇندە قولدانامىز، بىراق ەتيمولوگياسىن قازبالامايمىز. مىسالى ىدىس-اياق، بالا-شاعا، ابىسىن-اجىنسياقتى قوس سوزدەردەگى «اياق» دەگەن نە؟ دەنە مۇشەسى اياقتىڭ ىدىسقا قانداي قاتىسى بار؟ بالا-شاعاداعى «شاعا» دەگەن نە؟ قازاق تىلىندە «قىزىل شاقا»، «شاقالاق» دەگەن سوزدەر بار، ولاردىڭ بالاعا قانداي قاتىسى بار، ت س.س.

بۇل سوزدەر موڭعول تىلىنەن كەلگەن سوزدەر. ىدىس-اياقتاعى «اياق» موڭعولشادان اۋدارعاندا ىدىستى بىلدىرەدى. بالا-شاعاداعى «شاعا» بالانى بىلدىرەدى، ال «اجىن» ابىسىن دەگەن ءسوز.

جوشىعا ىلەسىپ دەشتىقىپشاققا كەلگەن الشىندار(سايات-ۇراڭقايلار)13 عاسىردا موڭعول تىلىندە سويلەدى. ونىڭ دالەلى رەتىندە الشىندار كوبىرەك تۇراتىن قازاقستاننىڭ باتىس وڭىرىندەقازىر دە قولدانىلاتىن موڭعول سوزدەرىن كەلتىرۋگە بولادى،مىسالى، ء«نان»(تىم، وتە، ابدەن), «ەجىگە»(قىزىلىرىمشىك),«مالاقاي» (تىماق،قۇلاقشىن),«بيالاي»(قولعاپ), «مانا» (الگىندە)[6]ت.س.س.ءبىر قىزىعى،«بيالاي» ءسوزىن باتىسقازاقستاندىقتار جالپى قولعاپ رەتىندە قولدانسا، قازاق ساياتشىلارى ءۇشىن بۇل ءسوز قىران قۇستى قولىنا قوندىراردا كيەتىن ارنايى بىلعارى قولعاپتى بىلدىرەدى.  «بالا بەلدە، ايەل جولدا» دەيتىن داۋىردە، التاي-ساياننان كەلگەن الشىنداردىڭ   دەشتى قىپشاق قىزدارىنا ۇيلەنىپ، ولاردان تۋعان بالالاردىڭ،  نەمەسە ودان كەيىنگى ۇرپاقتاردىڭ ءتىلى بىرتىندەپ ولاردىڭ انا تىلىنە=قىپشاق تىلىنە اۋىسقانى زاڭدى قۇبىلىس.

الشىن ءسوزى موڭعولدىڭ «الىھشىن»- اڭشى[7] دەگەن سوزىنەن شىققان. اڭشى موڭعول تىلىندە «انشىن»[8] دەپ تە، «الىھشى»[9] دەپ تە ايتىلا بەرەدى.

«الاش» ۇرانىن الشىندار التايدان الىپ كەلدى، XIV عاسىردا ول ءالى جالپىقازاقتىق ۇران بولعان جوق، ول ءسوزدىڭ ماعىناسى موڭعولشادان اۋدارعاندا ء«ولتىرۋشى» دەگەندى بىلدىرەدى  دەيدى مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ [10]

راسىندا دا،بۇقاتۇلى بازىلحاننىڭ «موڭعول-قازاق سوزدىگىنەن» «الاش» ءسوزىنىڭ ەكىنشى ماعىناسى «ولتىرگىش، قىرعىش» ەكەنىن كورۋگە بولادى.الايدا «الاش» ءسوزىنىڭ ءبىرىنشى ماعىناسى-«اڭشى»:

الااچ1. اڭشى;    2. ولتىرگىش، قىرعىش.[11]

كاسىبى اڭشى الشىنداردىڭ ۇرانى دا «الاش»(اڭشى) بولۋى - زاڭدىلىق.

سونىمەن،

الشىن=الىھشىن= انشىن=الشى= الاش= اڭشى!

الشى-تاتار*= انتسي-تاتار= اڭشى-تاتار

*الشى-تاتار جونىندە قىسقاشا تۇسىنىكتەمە. راشيد ءاد-ءديننىڭ ايتۋى بويىنشا تاتارلار التىعا بولىنەدى: تۇتىقۇليۋىت-تاتار، الشى-تاتار، شاعان-تاتار، قۇيىن-تاتار، تەرات-تاتار، بارقۇي-تاتار. تاتارلاردىڭ اڭشىلىقتى كاسىپ قىلعان تايپاسى الشى-تاتار دەپ اتالعان، ولاردىڭ الشىندارعا ەش قاتىسى جوق. باتۋدىڭ تۇسىندا باسشى بولعان الشى-تاتار يت-قارانىڭ ەسىمى دە اڭ-قۇسقا بايلانىستى –-موڭعولشادان اۋدارعاندا «ۇزاق قارعا» دەگەن ءسوز.

الشىندار 1207 جىلدان كەيىن 

الشىندار («ورمان ەلى») جوعارىدا «موڭعولداردىڭ قۇپيا شەجىرەسىنەن»  كەلتىرىلگەن ۇزىندىدە ايتىلعانداي، 1207 قويان جىلى شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىنىڭ قول استىنا ءوتتى.

«شىڭعىس قاعان جارلىق ەتىپ اناعا، ۇلدارعا،ىنىلەرگە ەل ءبولىپ بەرەيىن دەپ ءوزىنىڭ ۇلىس جيناپ قينالعاندار

انام ەدى عوي،

ۇلدارىمنىڭ اعاسى جوشى ەدى عوي،

ىنىلەرىمنىڭ كەنجەسى وتچىعىن ەدى عوي

دەپ شەشەسىنە وتچىعىننىڭ ۇلەسى تۇمەن ەل بەردى. شەشەسى ازسىنىپ ءۇن قاتپادى.

جوشىعا توعىز مىڭدىق ەل بەردى.

         شاعاتايعا سەگىز مىڭدىق ەل بەردى.

وگەدەيگە بەس مىڭدىق ەل بەردى.

         تۇلۇيعا بەس مىڭدىق ەل بەردى.

قاسارعا ءتورت مىڭدىق ەل بەردى.

الچىتايعا ەكى مىڭدىق ەل بەردى.

بەلگۇتەيگە ءبىر مىڭدىق ەل بەردى».[12]

سونىمەن، الشىنداردىڭ (سايات-ۇراڭقايلاردىڭ) بۇدان بىلايعى تاعدىر-تالايى جوشى حاننىڭ جانە ونىڭ قولباسشىلارى مەن ءىزباسارلارىنىڭ ءىس-قيمىلىنا تىعىز بايلانىستى بولدى.

1211 جىلى جوشى باۋىرلارى شاعاتاي، ۇگەدەيمەن بىرگە ۇلى قىتاي قورعانىنىڭ سولتۇستىگىندەگى شانسي پروۆينتسياسىن جاۋلاۋعا قاتىستى. 

1216 جىلى جوشى سۇبەتەيمەن بىرگە دەشتى قىپشاق جاققا قاراي تەرەڭ رەيد جاساپ، الدىڭعى جىلدارى شىڭعىس حاننان جەڭىلىس تاۋىپ، قاشىپ جۇرگەن مەركىتتەردىڭ قالدىقتارىن ىرعىز وزەنىنىڭ بويىندا تالقانداعانى، سول ماڭدا 60 مىڭدىق  حورەزمشاح مۇحامەدتىڭ اسكەرىمەن كەزدەسىپ قالىپ ىمىرت جابىلعانشا سوعىسقانى تاريحتان بەلگىلى. بالكىم وسى شايقاستاردا سايات-ۇراڭقايلار العاش رەت الشىن تۋىنىڭ استىنا بىرىگىپ، وزدەرىنىڭ رۋلاسى، ارىقولباسشىسى سۇبەتەيدىڭ سوڭىنان «الاش» دەپ ۇرانداتىپ جاۋعا شاپقان بولار...

1219 جىلى ورتا ازيا جورىعى باستالدى. جوشى اكەسىنىڭ تاپسىرماسىمەن سىر بويىنداعى سىعناق، بارشىنكەنت، جەنت قالالارىن باعىندىردى.

1645-1663 جىلدارى حيۋانى بيلەگەن ابىلعازى ءباھادۇر حاننىڭ شەجىرەسى وسى جانە وسىدان كەيىنگى وقيعالاردى قىسقاشا باياندايدى.

«كوگدا چينگيز-حان پوشەل [ۆوينويۋ] نا يران ي تۋران، گوسۋدارەم ەتيح ستران بىل سۋلتان مۋحاممەد-حورەزمشاح. ستوليتسەي ەگو بىل ۋرگەنچ. نە بۋدۋچي ۆ سوستوياني سرازيتسيا س چينگيس-حانوم، ون بەجال ي ناپراۆيلسيا ۆ مازەندەران. چينگيس-حان زاحۆاتيۆ بۋحارۋ، ساماركاند ي تاشكەنت، پوسلال نا يراك، گيليان، مازەندەران، ازەربايدجان ي گيۋردجەستان (گرۋزيا) تريدتسات تىسياچ چەلوۆەك ۆو گلاۆە س دۆۋميا سۆويمي بەكامي پو يمەني دجەبە-نويون ي سۋبەتاي-باحادۋر. سۆوەگو ملادشەگو سىنا تۋلي-حانا ون پوسلال نا حوراسان س پياتيدەسياتيۋ تىسياچ چەلوۆەك. سۆوەگو ستارشەگو سىنا دجۋچي-حانا، سۆوەگو ۆتوروگو سىنا چاگاتاي-حانا، سۆوەگو ترەتەگو سىنا ۋگەدەي-حانا، ۆسەح ترويح س ۆوسەميۋدەسياتيۋ تىسياچامي چەلوۆەك ون پوسلال نا ۋرگەنچ، پوتومۋ چتو ون بىل ستوليتسەي سۋلتانا مۋحاممەدا-حورەزمشاحا ي مەستوم، گدە جيلي نۋكەرى ي [حرانيلاس] كازنا. [ۆ تو ۆرەميا] ۆ ۋرگەنچە حورەزمشاحا نە بىلو.سۋلتانى (سىنوۆيا حورەزمشاحا), ۋكرىۆشيس ۆ گورودە يز-زا ميرسكيح بلاگ ي رادي سۆوەي ۆەرى، ۆوسەم مەسياتسەۆ سراجاليس [س موگولامي]. نا دەۆياتىي مەسياتس سىنوۆيا چينگيس-حانا ۆزيالي گورود ي پرەدالي جيتەلەي پوگولوۆنومۋ يزبيەنيۋ.چاگاتاي ي ۋگەدەي پوۆەرنۋلي ي ناپراۆيليس ك سۆوەمۋ وتتسۋ ۆ تەرمەز، ا دجۋچي س پريداننىمي ەمۋ نۋكەرامي يز ۋرگەنچا پوشەل ۆ دەشت-ي كىپچاك. كىپچاكسكي نارود سوبرالسيا. ي پرويزوشلا بيتۆا. دجۋچي حان پوبەديل ي پەرەبيل [ۆسەح] پوپاۆشيح [ەمۋ] ۆ رۋكي كىپچاكوۆ;تە يز نيح، كوتورىە سپاسليس، ۋشلي ك يشتياكام…كىپچاكي وبيتاۆشيە مەجدۋ يتيلەم ي تينوم، راسسەياليس نا [ۆسە] چەتىرە ستورونى… دجۋچي حان ۆزياۆ ۆ پلەن [ۆسيۋ]كىپچاكسكۋيۋ مولودەج، پوسەليلسيا ۆ كىپچاكسكوم يۋرتە. يز موگولسكوي [سترانى] ون پەرەسەليل سيۋدا سۆويۋ سەميۋ ي ۆسە يلي، كوتورىە دال [ەمۋ] وتەتس... زاتەم دجۋچي-حان ۋمەر; [ەگو]يۋرت دوستالسيا ەگو سىنۋ ساين-حانۋ. دۆادتسات چەتىرە چەلوۆەكا يز پوتومكوۆ دجۋچي-حانا تسارستۆوۆالي ۆ ەتوم يۋرتە. ۆ ەگو [Cاين-حانا] ۆرەميا ەتوت يۋرت نازىۆالي ساين-حانوۆىم يۋرتوم. پوتوم ەتوت يۋرت دوستالسيامانگىتام. پەرۆىم يز نيح بىل يدۋكيبي، يز رودا اك-مانگىت, سىن كۋتلى-كايالى. پوسلە ەتوگو [يۋرت ەتوت] نازىۆالي مانگىتوۆىم يۋرتوم».[13]

بۇل شىعارمادان الشىندارعا قاتىستى ەكى كەزەڭدى بايقاۋعا بولادى.

ءبىرىنشىسى، جوشىنىڭ قىپشاقتاردى جەڭىپ، وتباسىن جانە اكەسى بەرگەن ەلدەردى قىپشاق دالاسىنا كوشىرىپ كەلۋى. ولاردىڭ قايدا كوشىپ كەلگەنى تۋرالى شەجىرەشى ايتپايدى، بىراق باسقا تاريحشىلار جوشى ەرتىس وزەنىنىڭ جاعاسىنا كوشىپ كەلدى دەيدى. اكەسى بەرگەن 9 مىڭەلدىڭ ىشىندە ورمان ەلى- الشىندار بولۋى كامىل.

ەكىنشىسى، 1227 جىلى جوشى قايتىس بولعاننان كەيىنگى ونىڭ جۇرتىنىڭ – (ونىڭ ىشىندە الشىنداردىڭ دا)تاعدىرى. جوشىجۇرتى ونىڭ ۇلكەن ۇلى باتۋعا ءتيدى. (ابىلعازىنىڭ شەجىرەسىندەگى سايىن-حان - وسى باتۋ. سايىن– موڭعولشادان اۋدارعاندا جاقسى، ۇنامدى، جايلى دەگەندى بىلدىرەدى.) باتۋ 1236-1242 جىلدارى باتىسقا جورىق جاساپ، ەلىن-جەرىن كەڭەيتىپ، ەدىلدىڭ بويىنان ساراي سالدىردى. التىن وردا دەپ اتالعان وسى مەملەكەت 15-16 عاسىردا وزبەك حاندىعى، قازان حاندىعى، قىرىم حاندىعى،قاسىم حاندىعى، استارحان حاندىعى، قازاق حاندىعى، بۇحارا حاندىعى، حيۋا حاندىعى سياقتى حاندىقتارعا ءبولىنىپ كەتتى. الشىنداردىڭ ءبىراز بولىگى سول ءبولىنىپ شىققان جۇرتپەن كەتتى، ەكىنشى بولىگى جوشىنىڭ شوبەرەسىنىڭ ەسىمىمەن اتالعان نوعاي ورداسىنىڭ قۇرامىندا قالدى، ونى موڭعولدىڭ ماڭعىترۋىنان شىققان ەدىگەنىڭ ۇرپاقتارى وردا ىدىراعانعا دەيىن بيلەدى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz