نەمەسە ءمۇسىرالى قوجا سوپى ءازيز بايانى

 ءبىزدىڭ ايتپاعىمىزدى تاقىرىبىمىزدىڭ ءوزى دە ايقىنداپ تۇر. ونى انىقتاڭقىراپ تۇسىندىرەر بولساق، مىنا ءافسانا-شەجىرەگە قۇلاق قويارسىز.

قازاقتىڭ رۋعا ءبولىنۋ مانىندە جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاي قاندى تازا ساقتاۋ، ۇرپاقتى ءوز تەگىنەن اجىراتپاۋ، اتا-بابا رۋحىن قۇرمەتتەپ، ولارعا اللادان جارىلقاۋ تىلەۋ سەكىلدى ىزگى نيەتتىڭ جاتقانىن ءتۇسىندىرۋدىڭ ءوزى ارتىق. ارعى تەگى اسىل پايعامبارىمىزدان (س.ا.س.) باستاۋ الاتىن قوجالار تاريحى دا وسى بىرىزدىلىككە نەگىزدەلگەن.

بۇگىنگى كۇنى رۋ ىشىندە «كەرەيت قوجا» دەگەن رۋلىق اتاۋ بار. ول اسىرەسە قىزىلوردا وبلىسىندا كوبىرەك كەزدەسەدى. وسىنداعى تۇسىنىكسىز نارسە، سوندا ولار قوجا ما، كەرەيت پە؟ ەشكىم دە ءوزىن «قوجا نايمانمىن» نەمەسە «قوجا قىپشاقپىن» دەمەيدى عوي. ال، كەرەيتكە كەلگەندە قوجانىڭ قوساقتالىپ ءجۇرۋ سىرى نەدە؟

وتكەن تاريحتىڭ ءون-بويىن ء“تىنتىپ” ومىرلىك اقيقاتتى وشىرمەي كەلگەن كوپ عۇلامالاردىڭ ءسوزىن الدىمىزعا جايىپ تاستاپ ءبىز وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ وتىرمىز. عۇلامالاردىڭ قايسىسىنىكى حاق؟

اڭگىمەنىڭ القيسساسى، ءۇش ءجۇزدىڭ ءپىرى ءمۇسىرالى قوجا سوپى ءازيزدىڭ ءافساناسى جايىندا.

“قازاق كسر ەنتسيكلوپەدياسىندا” ء مۇسىرالى بابا جايلى بىلاي دەيدى: ء“پىر، ءدىندار، ازان شاقىرىپ قويعان اتى ءمۇسىرالى. رۋى كەرەيت بولعانىمەن، دىنگە شىن بەرىلگەن سوپىلىعى مەن تاقۋالىعىنا وراي اجىقوجا، ال، ونىڭ ۇرپاقتارى كەرەيتقوجا اتانىپ كەتكەن...” (1-توم، 644-ب).

تاۋەلسىزدىگىمىزدى الىپ، شاڭ باسقان مۇراعاتتارداعى، كۇمان باسقان جادىمىزداعى جاۋھارلارىمىزدى ارشىپ، ارىستارىمىز بەن اياۋلى حالىق ۇلدارىنىڭ تاريح ەنشىلەگەن مارتەبەلەرىن وزدەرىنە قايتارا باستاعان تۇسىمىزدا، ءسوز جوق، سول تۇعىرى بيىك تۇلعالاردىڭ بىرەگەيى ءمۇسىرالى قوجا سوپى ءازيز جونىندە دە زەرتتەۋلەر مەن زەيىندى اڭگىمەلەر از بولعان جوق. بىراق سونىڭ دەنى “ەنتسيكلوپەديا” ايتىپ وتىرعانداي ءيىنى ءتۇسىپ، قيۋى كەتكەن مازمۇنعا بارىپ تىرەلەدى.

بىردە ماعان قىزىلوردادا تۇراتىن تۋىسىم جەتەس ەسىمدى ەلشىل ازامات كەلىپ:

– سانسىزباي، “قوجا” ءسوزى اتاتەك پە، اتاق پا؟ – دەپ سۇرادى.

بۇل ءوزى ەستىگەن ادام ءا دەگەننەن تۇسىنىڭكىرەي قالاتىن، بىراق وي استارى تەرەڭ سۇراق ەدى. ول كىسىنىڭ ايتىپ وتىرعانى “ەنتسيكلوپەدياداعى” “... رۋى كەرەيت بولعانمەن، دىنگە شىن بەرىلگەن سوپىلىعى مەن تاقۋالىعىنا وراي اجىقوجا، ال، ونىڭ ۇرپاقتارى كەرەيتقوجا اتانىپ كەتكەن” دەگەن دەرەك ەكەنىن بىلە قويدىم. شىن مانىندە “قوجا” – اتاتەك.

اسىل پايعامبارىمىز مۇحاممەدتىڭ (س.ا.س.) قايىناتاسى حاليف ءابۋ باكىر سىددىقتىڭ جانە تۇتاس تۇركى جۇرتىن يسلام دىنىنە كىرگىزۋشى اۋليە بابا تۇكتى شاشتى ءازيز ۇرپاقتارىنىڭ “قوجا”  اتالعانىن، ونىڭ مىڭ جىلدان اسا تاريحى بار تۇتاس اۋلەتكە اينالعانىن مەن تاپتىشتەپ ايتپاسام دا، كۇللى قازاق بىلەدى.

ەگەر، “قوجا” ءسوزى احۋن، اۋليە، ءپىر دەگەن سەكىلدى اتاق-دارەجەنى بىلدىرەر بولسا، وندا ءدىن مۇسىلماننان شىققان نەبىر ىلىمدارلارعا “قوجا” اتاعى نەگە بەرىلمەي قالعان. ايتالىق، 362 اۋليەنىڭ باسى سانالاتىن بەكەت اتاعا دا ء“پىر” اتاعى بەرىلگەن، بىراق، ونىڭ ەسىمىنە “قوجا” ءسوزىن قوساقتاپ تۇرعان ەشكىم جوق قوي. اتاق بولسا، بۇل حالىق وقشى قوجا، ەسابىز قوجا، قالجان قوجا دەپ ءدىن الەمىندە وزىندىك قولتاڭبا قالدىرعان احۋن، اۋليەلەردى دە اتاماس پا ەدى؟ دەمەك، “قوجا” اتاۋى اتاق ەمەس، اتاتەك. سوندىقتان، قوجا احمەت ياسساۋي، ءمۇسىرالى قوجا، قوسىم قوجا دەپ بۇل اۋليە، پىرلەردىڭ ەسىمىنە ءوز تەگى قوسىلا ايتىلىپ تۇر. قانجىعالى بوگەنباي، شاپىراشتى ناۋرىزباي، قاراكەرەي قابانباي ەسىمدەرىنە دە وسى سەكىلدى ءوز اتاتەكتەرىنىڭ قوسارلانا ايتىلىپ، كىسى ەسىمىنە تەگى تۇتاسا اينالعانىن ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق.

قاتە جازىلسا دا كۇللى ەلدىڭ قاپەرىنە ەنىپ، ساناسىنا سىڭىسە باستاعان تاعى ءبىر شەجىرە بايانىنا بارايىق.

 “... ءمۇسىرالىنىڭ شىعۋ تەگى كىشى ءجۇزدىڭ “جەتى رۋ” تايپاسىنىڭ “كەرەيت” رۋىنان شىعادى. ەرتەدە كەرەيت ەلىندە قابىلبەك دەگەن باتىردىڭ ەكىنشى ايەلى رابيعادان ءبىر بالاسى بولىپتى. قابىلبەك باتىر ءبىر جاۋگەرشىلىكتە بالاسىمەن ەكەۋى بىردەي قايتىس بولىپ، 23 جاستاعى رابيعا جالعىسباستى بولىپ قالادى. بىردە رابيعانىڭ تۇسىنە اۋليەلەر ەنەدى. ولار مەككە-مادينەگە بارۋعا جول سىلتەيدى. بارعان سوڭ قاعباعا كىرىپ، زيارات ەتپەك بولادى، بىراق بۇعان جەسىر بولعاندىقتان رۇقسات ەتىلمەيدى. سوندىقتان، ول سول جەردەگى يمامنىڭ كومەكشىسىنە نەكە سالدىرادى. ءسويتىپ، مۇسىلمانشىلىق ساپاردان ورالعان سوڭ كەرەيت ەلىنىڭ بەگى ارعىماق باھادۇرمەن باس قوسادى. ولاردان كۇرزىحان تۋادى. كۇرزىحاننان بوزانشەر، ودان ەسپەنبەت (ويىق), ودان دوسمانبەت (تىلىك), دوسمامبەتتەن سانداۋىل، ودان كونە بي، مۇنان دۋلات، دۋلاتتان تاز، تازدان جادىك، جادىكتەن ءمۇسىرالى تۋادى...”

قازىرگى كەرەيت اعايىنداردىڭ باسشىلىققا الىپ جۇرگەن ءبىر دەرەگى وسى. سوندا قالاي؟ مۇسىلماندا جەسىرىن قيانعا جالعىز جىبەرىپ، ارتىنان قاراپ قالا بەرەتىن ءداستۇردى كورگەن كىم بار؟

بۇل شەجىرە جازبانىڭ جالعاسىندا مىناداي ءبىر وقيعا كەزدەسەدى. سول ۇزاق جولدا رابيعا قۇدىقتىڭ قاسىندا شولدەپ جاتقان ءيتتى كورىپ، ءماسىسىن شەلەك قىلىپ، كويلەگىن جىرتىپ قاۋعاجىپ قىلىپ، قۇدىقتان سۋ الىپ، ونى ەكى اياعىن قوسىپ، سول قوسىلىسقا قۇيىپ، يتكە سۋ ىشكىزەدى. ارينە، قايىرىم، مەيىرىم قاسيەتتەرىنە نەگىزدەلىپ ايتىلعان اڭگىمە. الايدا، قيسىنعا كەلمەيدى. بىرىنشىدەن، بەت-اۋزىن يتكە جالاتاتىن ەۋروپالىقتار ەمەس، مۇسىلمان يت ءتىلى تيگەن جەردى ارام دەپ جەتى رەت جۋادى. بۇل قازاقتا دا بەرىك قالىستاسقان ادەت. ەندەشە رابيعانىڭ يتكە اياعىن جالاتىپ وتىرۋى قالاي؟ ەكىنشىدەن، كويلەگىن جىرتىپ، ونان ءارى بايعۇس كەلىنشەك قاي كۇيدە قالدى؟ ۇشىنشىدەن، تاعىسىن، تاعى...

دەمەك، بۇل ويدان قۇراستىرىلعان اڭىز. ءۇش ءجۇزدىڭ ءپىرى سايلانعان ءمۇسىرالىنىڭ ارعى اناسى وسىنداي بولعان دەگەن شەجىرەگە ونى شىعارۋشى ادام  بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ جۇرەك نارازىلىعىمەن قارايتىنىن، ءتىپتى، كۇپىرلىككە سانايتىنىن بىلمەگەن.

اڭگىمە - ءافسانىڭ اقيقاتى رابيعا ەشقاشان كۇيەۋگە تيمەگەن، 9-عاسىردا ءومىر سۇرگەن، 23 جاسىندا دۇنيەدەن پاك بولىپ وتكەن حاننىڭ قىزى. سۇيەگى بۇقارادا جاتىر. مۇنى بۇقاراعا ءوز اياعىمىزبەن بارىپ كەلگەن ءبىز سونداعى بارلىق قۇلىپتاستاردىڭ قۇپيا سىرلارىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن عالىمداردان سۇراپ بىلدىك.

ءبىز ايتىپ وتىرعان وقيعالاردى ءوزىنىڭ «كەرەيت شەجىرەسى» دەپ اتالاتىن كىتابىندا تەرىس كەلتىرگەن جالاعاشتىق  مايدان تۇيىمبەت سوندا الگى دەرەكتەردى قاي جەردەن العان؟ ءبىز العان جەرىمىزدى ايتتىق.

«كۇناعا بەلشەڭنەن باتقىڭ كەلمەسە، ءبىلىمىڭ بولماي ەشكىمنىڭ اتا تەك شەجىرەسىنە، تاريحىنا جولاما. شىن عالىمنىڭ قالامىن پەرىشتە، نادان سوقىر عالىمنىڭ قالامىن شايتان لاعنا سۇيرەيدى» دەپتى عۇلامالار.

«اشىنعاننان شىعادى اششى تەرىم» دەمەكشى، سول جازۋشى مايداننىڭ ۇيىنە بارىپ كورگەندەر ونىڭ اششىسۋمەن اۋەستىگى بارىن ايتىپ كەلدى. ەسىگى مەن ءتورىنىڭ اراسىنداعى  قوقىستان اتتاپ وتكەن الگى كىسى «بابا شەجىرەسىن بۇرمالاپ جازۋعا لايىقتى-اق ادام ەكەن» دەپ اشىنىپ كەلدى.

مىنە، الگىندەي نەگىزسىز اڭگىمەلەر جەلىسىنە جاڭالىق تاپقانداي قالامىن قايراي جونەلگەن  وسى مايدان سياقتى “جازعىشتار” تاريحقا قيانات جاساپ كەلەدى.

ءمۇسىرالى بابامىزدىڭ 1639 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، باليعات جاسىنان يسلامنىڭ ءىنجۋ-مارجانى توگىلگەن ءىلىمىن بويعا توقىعان، ءومىرىن وسى اسىل ءدىنىمىزدى ۋاعىزداۋعا، ونىڭ كەڭ تارالۋىنا سارپ ەتكەن سارا دا دارا تۇلعا ەكەنىن ەشقانداي قيسىنسىزدىققا كونبەيتىن ادىلەتتى تاريحتىڭ ءوزى ايتسىن.

بابامىز اۋەلى شاريپ، كوكىلتاش مەدرەسەلەرىندە 12 جىل، سوسىن ميراراب مەدرەسەسىندە 8 جىل وقىپ، شام شاھارىندا تاعى 5 جىل ءدىن ءدارىسىن العان. 38 جاسىندا بۇحار شاريپكە قايتىپ كەلىپ، ميراراب مەدرەسەسىندەگى ۇستازىنىڭ تاپسىرماسىمەن حالىقتى ءدىن جولىنا تارتۋ جانە شاكىرت تاربيەلەۋ ماقساتىندا تۇركىستانداعى قازىرەت سۇلتانعا كەلەدى. ءسويتىپ، تۇركىستانداعى ءتۇبى ءبىر تۇركى مۇسىلمانعا 1677-1679 جىلدارى يسلام فيلوسوفياسى مەن تاريحىنان، قۇران كارىم، حاديس، فيح ىلىمدەرىنەن ءدارىس وقىعان.

جالپى، ءمۇسىرالى بابامىز لادۋني ءىلىمىن، ياعني، اللاتاعالا تاراپىنان  كەلەتىن ءىلىمدى بىلگەن. بۇل قۇپيانى ىشىنە بۇككەن ءىلىمدى بىلگەن كىسى مۇعجيزا، ياعني، كەرەمەتتەردى جاساي الۋ ارتىقشىلىعىنا يە بولعان. دەمەك، بابامىزدىڭ اتىنا “جەتى ولىككە جان بەرگەن ءمۇسىرالى” دەگەن ءدارىپ بەكەر ايتىلماعان.

قۇراننىڭ “باقارا” سۇرەسىندە “اللا حيكمەتتى قالاعان قۇلىنا بەرەدى. ال، كىمگە ءبىلىم بەرىلسە، وعان كوپتەگەن يگىلىك بەرىلگەن بولادى. مۇنى اقىل يەلەرى عانا تۇسىنە الادى” دەپ كورسەتىلگەن. ياعني، ءبىز، جاي پەندەلەر ءمۇسىرالى سەكىلدى جاراتىلىسى ايرىقشا كىسىلەرگە ءتيىستى بولعان ءىلىمدى تۇسىنە بەرمەيمىز. ونىڭ ولىلەرمەن، ء“تىرى عايىپتارمەن” قالاي سويلەسكەنى، وعان جۇرتتى كۋا قىلعانى، ولىكتى قالاي تىرىلتكەنى جۇمباق، اللاعا عانا ايان. بۇل – ءمۇسىرالى بابانىڭ ءىلىم-بىلىمىنە قاتىستى ءسوز.

ەندىگى ءسوزدى بابانىڭ اساتاياعىنا قاتىستى ايتىپ وتەيىك. ءمۇسىرالى بابا قولىنا ءۇش مۇسىلمان پەرىسىنىڭ اتى جازىلعان اساتاياق ۇستاعان. بابادان بالاعا امانات بولىپ كەلە جاتقان وسى كيەلى اساتاياقتى قوسىم قوجا بالاسى ءسادىر قوجاعا بەرگەن. مۇنان ءارى ول ءسادىر قوجا ۇرپاعى شاباق اجەيدىڭ قولىنا تيگەن. جاسى سەكسەنگە كەلىپ وتىرعان وسى كەيۋانادان ەلباسى مۇراجايىنا قويامىز دەپ الداپ العان ءبىز ايتىپ وتىرعان «شەجىرەشى» مايدان تۇيىمبەتتى الدىنا سالعان كىسىلەر كيەلى جادىگەردى ءالى كۇنگە ءوز قولدارىندا قالدىرىپ وتىر. كەرەيت اعايىنداردىڭ بۇل ىسىنە نە جورىق؟ كۇنىم ءۇشىن ەمەس، ءدىنىم ءۇشىن دەيتىن ادام وسىلاي ىستەر مە ەدى؟ وسىنى ىستەپ وتىرعان كىسىلەر كەڭەستىك زاماندا وبلىستىق، اۋداندىق پارتيا كوميتەتەرىندە قىزمەت ىستەپ، قوجا-مولدانى قۋدالاپ ەدى. ەندى ولارعا اساتاياق نەگە كەرەك بولىپ قالدى ەكەن؟.. مۇمكىن ءدىن الدىنداعى قىلمىستارىن جاسىرۋ ماقساتتارى شىعار. 

ەندى قىزمەت جاعىنا كەلسەك، 1680 جىلى التى الاشتىڭ يگى جاقسىلارى جيىلىپ، كۇلتوبەدە تاۋكەنى حان كوتەرگەنىن دە تاريحتان بىلەمىز. مىنە، وسىدان سوڭ ابىز اقساقالدار اقىلداسىپ، حاندىقتى ءدىني باسقارۋدى ويلاستىرىپ، ءىلىمى دە، بەدەلى دە بيىك ءمۇسىرالىنى ءۇش جۇزگە ءپىر ەتىپ سايلاعان، ياعني، بابامىز قىرىق جىلداي حاندىقتىڭ باس حازىرەتى بولعان. وعان “سوپى ءازيز” اتاعى وسى تۇستا بەرىلگەن. وسى اتتىڭ ءوزى ايتىپ تۇرعانداي، بابامىز سوپىلىق ءىلىمدى تەرەڭ مەڭگەرگەن.

مىنا ءبىر جايدىڭ ءوزى وسى تەرەڭدىگىن دالەلدەيدى. ءۇش جۇزگە ءپىر سايلاردا ءۇش ءجۇزدىڭ داناگويلەرىن سىننان وتكىزىپتى. سوندا بابامىز ماقتانى ۇرلەپ جاندىرىپ، جالىنداعان وتتان ءوزى كۇيمەي شىعادى.

قازاق حاندىعىنىڭ كوپ جىل قالماق ەلىمەن جاۋگەرشىلىكتە ءومىر سۇرگەنىن  دە جاقسى بىلەمىز. وسى مەزگىلدەردە ءبىراز بىلگىر تاۋكەگە قالماقپەن اشىق ايقاسقا شىعۋ كەرەك دەگەن اقىل قوسادى. ال، حان بۇل جايىندا مۇسىرالىدەن سۇراعاندا: “جيىرما جىلداي اشىق ايقاسقا شىعۋعا بولمايدى. ول حالقىمىزعا قاۋىپ. ونىڭ ورنىنا ەلشى جىبەرىپ، كەلىسىمگە كەلۋ ورىندى” دەپ باسۋ ايتادى. حان وسىعان توقتاپ، قالماققا ون-ونبەس كىسىنى ەلشىلىككە جىبەرەدى. وسى كەزدە ءمۇسىرالى ەلشىلەردىڭ بىرىنە ءتۇيۋلى شۇبەرەك ۇستاتىپ: “ەگەر بەيبىت كەلىسىم جاسالماعانداي بولسا، مۇنى قالماقتىڭ حانىنا بەر” – دەيدى. شىنىندا قالماق كەلىسىمگە كەلمەي، شابىساتىنىن ايتادى. سوندا قازاق قازاق ەلشىسى ءمۇسىرالىنىڭ سالەمىن بەرەدى. قالماق حانى ءتۇيۋلى شۇبەرەكتى اشىپ قاراسا، ىشىندە ءبىر ۋىس ماقتا، ءبىر ۋىس مۇز، ءبىر ۋىس شوق بار ەكەن. حان تاڭعالىپ، بيلەر مەن ۋازىرلەرىنەن شەشىمىن سۇرايدى. ونى ەشكىم ايتا المايدى. سوندا حاننىڭ بويجەتكەن قىزى: “اكە، مەن ايتايىن. قازاق ەلى ءۇش جۇزدەن تۇرادى. كەلىسىمگە كەلسەڭ، دوستىعىمىز اق ماقتاداي، كەلمەسەڭ مۇزداي قارىپ، شوقتاي جاندىرامىز دەگەنى”.

حان قىزىنىڭ سوزىنە قاتتى ويلانىپ، ءارى ءبىر وراۋلى شۇبەرەككە شوقتىڭ ماقتانى كۇيدىرمەي، مۇزدىڭ شوقتى وشىرمەي قاتار كەلۋىنە تاڭىرقاپ، تاعى دا قىزىنا قارايدى. قىزى: “بۇل سالەمدەمەنى جىبەرگەن تەگىن ادام ەمەس. بۇل تەك پايعامبار اۋلەتىنىڭ قولىنان كەلەتىن ءىس. مەنى سول ادامعا قوسىڭىز” دەيدى. حان وسى ءسوزدى قابىلداپ، قالماق قىزى مۇسىلماندىققا كىرىپ، مۇسىرالىگە جار بولعان.

وسى قىزدىڭ ءوزى دە تەگىن ەمەس-ءتى. ءبىزدىڭ بولجاۋىمىزشا، كەيىن قوسىم قوجا سەكىلدى اسا ءىرى ءىلىم يەسىنىڭ اناسى بولعان كىسىگە اللانىڭ ايانى كەلگەن. ونىڭ ماقتا، مۇز، شوقتىڭ سىرىن ۇعىپ، ءوزى كورمەگەن ادامنىڭ پايعامبار اۋلەتىنەن ەكەنىن انىق ءبىلۋى وسىنداي ويعا باستايدى.

سونىمەن، ءمۇسىرالى بابا جايىندا تاعى دا تاريحي ناقتىلىقتى ايتىپ وتەيىك. ءمۇسىرالى سوپى ءازيز بۇگىنگىلەر جاڭساق تانىپ جۇرگەندەي، جەتى رۋ كەرەيت تە ەمەس، باقسايىس تا ەمەس.

ءمۇسىرالى بابامىزدىڭ ارعى اتا-بابالارى ارابتىڭ قۇرايش تايپاسىنان ەدى. مۇسىلمان الەمىنىڭ ايناسى مۇحاممەد (س.ع.س) پايعامبارىمىزدىڭ  قايىناتاسى،  سەنىمدى ساحابالارىنىڭ بىرەگەيى، پايعامبارىمىزدان كەيىنگى ەل باسقارۋ تىزگىنىن قولىنا العان العاشقى حاليفا ءابۋ باكير سىددىق بولعان. بۇل كىسى كەيىنگى تابىلعان شەجىرە نۇسقالارىندا دا ءمۇسىرالى ءپىردىڭ ءتۇپ اتاسى دەپ سانالادى. بۇل شەجىرە بىلاي تارقاتىلادى.

ءابۋ باكير سىددىقتىڭ ءتورت ۇلى بولعان. سول ءتورت ۇلدىڭ ءۇشىنشىسىنىڭ ەسىمى مۇحاممەد ەدى. ول شام قالاسىندا پاتشا تاعىنا وتىرعان. ونىڭ ۇلى سۇلتان قاعبى دە شام قالاسىنا پاتشا بولعان. ونىڭ ۇلى حاميد تە، ونىڭ ۇلى سۇلتان حاليد تە،  ونىڭ ۇلى حايدار دا،  ونىڭ ۇلى سۇلتان ماۋلۋد تا سارسار پاتشالارى بولعان. ونىڭ ۇلى ءابۋ فانا انتاكيادا پاتشالىعىن بيلەگەن. ونىڭ ۇلى سۇلتان ءسالىم دە، ونىڭ ۇلى سۇلتان سادىق تا انتاكيادا پاتشاسى بولعان. ونىڭ ۇلى سۇلتان وسمان مەدينەدە پاتشا بولعان. ونىڭ ۇلى جالالاددين كونستانتينوپولدە پاتشا بولعان. ونىڭ ەكى ۇلى بولىپتى. ءبىرىنىڭ اتى – ادحان، ەكىنشىسنىڭ اتى – بابا تۋكلاس (بابا تۇكتى شاشتى ءازيز). بابا تۇكتى شاشتى ءازيزدىڭ ءۇش ۇلى بار ەدى. ولار: ابباس، ابدىراحمان جانە تىرما. ابباس پەن ءابدىراحمان قوجانىڭ دەنەسى قاعبادا جاتىر. ال، تىرما – ەدىل-جايىقتا قازا بولعان. تىرمانىڭ بەسىنشى ۇرپاعى ايگىلى ەدىگە باتىر ەدى. بابا تۇكتى شاشتى ءازيزدىڭ ءابدىراحمانىنان ءابدۋراحيم تۋىلعان. ابدۋراحيمنەن ەكى ۇل بولعان. ولار: زەينەل جانە ابدۋللا. ابدۋللادان – ابدۋل ءازيز، ابدۋل ازيزدەن – ءازيز كاراماد. ابدۋل ءازيز كەرەيت تايپاسىن يسلام دىنىنە كىرگىزگەن، كەرەيتتىڭ قوجاسى اتانعان كىسى.  ءازيز كارمادتان – جادىك، ودان ءۇش ءجۇزدىڭ ءپىرى  ءمۇسىرالى سوپى ءازيز تۋادى.   

بۇل شەجىرەنى دارمەنقۇل يشاننىڭ ۇلى ورىمبەت يشان 1855 جىلى بۇقار شاريفتە “قوجالار شەجىرەسى” اتتى كىتاپتان ءوز قولىمەن جازىپ العان. شەجىرە شاعاتاي، پارسى تىلىندە جازىلعان. شەجىرەنى شاعاتاي، پارسى تىلدەرىنەن اۋدارمالاعان يشاننىڭ ۇرپاعى، يمام ءىنياتتۋللاۇلى ابدۋللا.

بۇل شەجىرە دەرەكتەرىنىڭ بابا تۇكتى شاشتى ازيزگە دەيىنگى تۇسى تاعى ءبىر شەجىرەدە اينىماي قايتالانادى. بۇل ايگىلى ەدىگە بي شەجىرەسى.

ءمۇسىرالى بابا قارتايعان شاقتا ايتەكە بي وعان: ء“بىزدىڭ ەلگە بارايىق” دەپ قولقا سالادى. سوندا ءمۇسىرالى: “جاس ۇلعايدى، پىرلىككە جاستىعىنا قاراماي مىنا قوسىم دا جارايدى” دەپ كەنجە ۇلىن ايتەكەنىڭ قاراماعىنا جىبەرەدى. مىنە، وسىلايشا قوسىم ءوزىنىڭ ءىرى ءىلىمى، كورىپكەلدىگى، اۋليەلىلىگىن تانىتا ءبىلىپ، كىشى ءجۇز جەتۋ رۋدىڭ ءپىرى بولادى.

ال،  بابانىڭ ءوزى جولىن ۇستانعان قوجا احمەت ياسساۋيعا قاراي ەمەس، بابا تۇكتى شاشتى ءازيزدىڭ باسىنا قاراي بۇرىلىپ، ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن تىكەلەي باباسىنىڭ شاراقشاسى بولۋى ونىڭ وسى تەكتەن ەكەنىن تاعى ءبىر دالەلدەي تۇسەدى.

ءمۇسىرالى بابانى ءوز كىتابى ارقىلى كىشى ءجۇزدىڭ كەرەيت رۋىنان ەدى دەپ دالەلدەگىسى كەلگەن مايدان تۇيىمبەت وسى دايەكتى دەرەكتەردى بىلە مە ەكەن؟ مىنانداي مىسال ويعا ورالادى.

التى مىڭ حاديس جەتكىزۋشى ءال-بۇحاري بىردە مۇنان دا كوپ حاديس بىلەدى دەپ ەستىگەن ءبىر عۇلامانى ىزدەپ كەلەدى. سويتسە الگى عۇلاما قولىنداعى ىشىندە جەمى جوق دورباسىمەن اتىن الداپ شاقىرىپ تۇر ەكەن. سوندا ءال-بۇحاري جانىنداعى سەرىگىنە جەمى جوق دوربامەن جانۋاردى الداپ تۇرعان ادامنىڭ بىزگە ساحيق حاديس ايتۋى مۇمكىن ەمەس» دەپتى دە، تەرىس بۇرىلىپتى. قاسيەتتى بابالار جونىندە شەجىرە جازامىن دەگەن  مايدان تۇيىمبەتتىڭ ارەكەتى دە وسىعان ۇقساس.

قاسيەتتى بابامىزدىڭ تەگىن بىلە تۇرا بۇرمالاپ جۇرگەن قىزىلوردالىق كەرەيت اعايىندار  قازاقستاننىڭ بىرنەشە وبلىسىندا، وزبەكستاندا، رەسەيدىڭ ومبى، چەليابى، استراحان وبلىستارىنا تاراعان بابا ۇرپاقتارىنىڭ كەلىسىمىن سۇراماستان، ەلدى مەكەندەردە مەشىتتەر تۇرعىزىپ، وعان بابا ەسىمىن تەلۋدى داستۇرگە اينالدىردى. ارينە، مەشىتتىڭ كوبەيە بەرگەنى ءلازىم. بىراق ءبىز ءاربىر سالىنعان مەشىتتى ءمۇسىرالى بابا ەسىمىمەن اتاۋعا قارسىلىق بىلدىرەمىز. جۇرتشىلىق ونى مىنا تۇرعىدان ءتۇسىنۋى ءتيىس. ءدىن باسقارماسى (قمدب) تاراپىنان ءبىر كىسىنىڭ ەسىمىن مەشىتكە ەكى رەت بەرۋگە تىيىم سالىنعانى تۋرالى ءپاتۋا قايدا ، سوندا؟ الدە ول كەرەيت اعايىندارعا قاتىستى ەمەس پە؟ ولاردىڭ بۇل ارەكەتتەرى ءمۇسىرالى بابا ەسىمىن جەتىرۋ كەرەيتكە ءبىرجولا شەگەندەپ تاستايمىز دەگەن پيعىلدارىن تانىتىپ-اق تۇر. ناقتى مىسال كەلتىرەيىك: قىزىلوردا وبلىسى  جالاعاش اۋدانىنىڭ ەڭبەك اۋلىنداعى، قارماقشى اۋدانىنىڭ اقاي اۋلىنداعى، جاقىندا ەڭبەك ەرى ابزال ەراليەۆ سالدىرعان قىزىلوردا قالاسىنىڭ ورتالىعىنداعى – ءۇش  مەشىت ءمۇسىرالى بابا ەسىمىنە بەرىلگەن. كەرەيتتەردىڭ ىشىندەگى كەزىندە تاققا ءمىنىپ، بۇگىندە اتتان تۇسكەن كەيبىر كىسىلەردىڭ  بابا ەسىمىن ءارى تارت تا، بەرى تارت قىلىپ ءجۇرۋى ۇرپاق الدىنداعى ءجۇزىمىز جارقىن بولسىن دەيتىن ەسەپتەرى ەمەي، نە؟ «بولمايىن دەيدى قاي كىسى، بولدىرمايدى ءتاڭرىسى» دەمەكشى، ولار ەندى قانشا جەردەن ءمۇسىرالى بابانىڭ ۇرپاعى بولعىسى كەلگەنىمەن بولا الا ما؟ ءوز تەگىندە ءدال وسى دارەجەدەگىدەي بولماعانمەن ەل جاقسىلارى از با ەدى؟ سولاردى دارىپتەسە، اللاعا جاقپاي قالامىن دەي مە، بۇل كەرەيت اعايىندار. وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇلاردان باسقا ءوز تەگىن ءۇش قايناسا قوسىلمايتىن شەجىرەگە اكەلىپ شاتاستىرعان بىرەۋدى ەستىمەپپىز.

ەگەر كەرەيت ءوزىنىڭ قايدان شىققانىن بىلمەسە، ءبىز ايتىپ بەرەيىك.

سىزدەر، اسىرەسە  اسىرەقىزىلعا مالىنىپ، ءوزىن شەجىرەشى كورسەتىپ جۇرگەن جالعانشى مايدان تۇيىمبەت «قازاقستان تاريحى تۋرالى موڭعول دەرەكتەمەلەرىنىڭ» 1- تومىن تۇگەل وقىماساڭىزدار دا، ءبىر كوز سالىپ وتىڭىزدەر. وندا «كەرەيت» ەمەس، «كەرەي» دەپ انىقتاما بەرىلگەن. «قازاق حالقىنىڭ ورتا ءجۇزى قۇرامىنداعى ىرگەلى تايپا. سونداي-اق، كىشى ءجۇز قۇرامىنداعى كەرەيت تايپاسى دا وسى ۇلىستىڭ جۇرناعى».  سونىمەن بىرگە تۇرعىلىقتى جەرى ورحون، تۋىل وزەنى مەن قاڭعاي تاۋى جوتاسى دەپ كورسەتىلگەن. وسى كىتاپتا كونە موڭعول تىلىندە «ت»، «د» جۇرناقتارىنىڭ كوپتىك ماعنانى بىلدىرەتىنىن ايتقان. سوندا كەرەي+ت ءسوزى كەرەيلەر بولىپ شىعادى.

ال، شەجىرەشى مايدان، ءوز رۋىنىڭىزدىڭ نەلىكتەن ەكى ءجۇزدىڭ توبىنا ءبولىنىپ كەتكەنىن زەرتتەي بەرىڭىز. سوندا عانا ءسىز ۇرپاقتان العىس الارسىز دەپ ويلايمىز. ەگەر قيىنسىنساڭىز، باعىت بەرەيىك.

«...سودان كەيىن كەرەيتتىڭ جيقا قامبۋى دارقاتتاردان ءبولىنىپ،  شىڭعىس قاعانعا نوكەرلەسۋگە كەلەدى. مەركىتتەر ونىڭ بۇل كەتكەنىنەن ءوش الۋ ءۇشىن سوعىس باستايدى، بىراق شىڭعىس قاعان مەن جيقا قامبۋ ەكەۋى ولارمەن سوعىسىپ، جەڭەدى. سودان كەيىن تۇمەن تۇبەگەن ولون توعايت، بىتىراعان كەرەيت ەلى  شىڭعىس حانعا كەلىپ قوسىلادى...» ( بۇل ءبىز ايتقان ەڭبەكتىڭ 2- تومىنداعى دەرەك) ارى قاراي ءوزىڭىز زەردەلەرسىز.

بۇل جەردەگى دەرەك بىزدىڭشە 1200-ءشى جىلدارعى ۋاقيعالارعا نەگىزدەلگەن. جازىپ وتىرعان ءبىز دە ەمەس، ءسىز دە ەمەس، ەجەلگى شەجىرە. سوندا سىزدەر وزدەرىڭىزدى وسى تاريحتاعىدان ءتورت ءجۇز جىلدان اسا ۋاقىتتان كەيىن ومىرگە كەلەتىن ءمۇسىرالى بابادان قالاي تاراتىپ وتىرسىزدار، اعايىندار-اۋ. قيسىنعا دا ءبىر شىندىق سىيسىن دا.

سوقىردىڭ كوزىن اشىپ، مىلقاۋدى سويلەتتىم دەگەندەي، قانشا ءبىر قيسىنمەن كەرەيت بولدىرۋ ءمۇسىرالى سوپى ءازيزدىڭ قوجا اۋلەتىنەن ەكەنىن قۇپيالاپ قالا المايدى.

ەڭ ابزالى، بابانى ءۇش ءجۇزدىڭ ءپىرى دەپ تانىعان ۇرپاعىمىزدىڭ ار-وجدانىنا سىزات ءتۇسىرىپ، تانىمىن تەرىس بۇرماعانىمىز دۇرىس. تاريح الدىندا دا، اتا-بابا الدىندا دا ءجۇزىمىزدىڭ جارقىن، ارىمىزدىڭ تازا بولعانىنا نە جەتسىن.

ءبىز بۇل سىن-زەردەلەۋدى جازعان كەزدە، ارعى تەگىمىزدەن ايرىلىپ قالارمىز دەگەن كۇدىكتە ەمەس، اقيقاتقا اراشا ءتۇسۋ نيەتىندە بولدىق.

سانسىزباي قۇربانقوجا نىزانۇلى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور، اكادەميك، شەجىرە زەرتتەۋشىسى

Abai.kz