ء«بىز ءوز قاجەتتىلىگىمىزدى ويشا ايتامىز دا،

وزىمىزگە ءوزىمىز كەشىرىم جاساپ، كەيىن ونى ۇمىتىپ كەتەمىز.

ەگەر ءبىز ونى داۋىستاپ ايتاتىن بولساق،

وندا ءوزىمىزدى-ءوزىمىز كەشىرۋ قيىن بولادى».

پروفەسسور يا.دولەتسكي.

تەكتى زاماننىڭ تەڭدەسسىز ۇلىلىعى

«باسقالارمەن سالىستىرعاندا كورەگەن بولعانىم،

الىپتاردىڭ يىعىنا جايعاسىپ، الىسقا قول سوزعاندىعىمنان بولار».

يسااك نيۋتون.

«ەدىگەدەن باستاماسام، ەرتەگىگە كەتەرمىن» دەپ جورىق جىراۋلارى ايتقانداي، بۇل قازاق قاي زاماندا دا «كۇن وتىرماي»، ء«تۇن ۇيىقتاماي» ۇلانعايىر ۇلى دالانى ۇرپاعىنا امانات ەتۋ جولىندا تاۋەلسىز ەلدىككە قول جەتكىزىپ، ەلدىڭ، ۇلتتىڭ، ۇرپاقتارىنىڭ باعىن جاندىرۋ ءۇشىن قاجىماس قايسارلىقپەن كۇرەسە الاتىن جانقيار قايراتكەرلەر مەن حالىقشىل تۇلعالاردى قاۋلاتا ءبىلۋ ارقىلى ۇلى وركەنيەتكە وزگە ەل-جۇرتتان بۇرىن قول جەتكىزە بىلگەن اتا-بابا، انالارىمىزعا مىڭ تاعزىم!

تاۋەلسىز ەل بولدىق، عاسىرلار بويى بودان بولىپ، كىرىپتار كۇيمەن مۇساپىرلىك كۇن كەشكەن باسىمىز ەركىندىك الدى. ەل اتا-بابا تاريحىنا ءۇڭىلدى، انا تىلىنە قۇلشىندى. ەندىگى جەردە، اعىمداعى ۋاقىتتىڭ، مەزگىلدىڭ بارىندە دە باسەكەلى تاۋەلسىز ەلدىككە لايىق ۇلتتىق جاڭاشىل دا باستاماشىل بولمىسىمىزدى دا، پروگرەسسيۆتى، ءپرينتسيپشىل دە مارتەبەلى ومىرلىك ۇلى ۇستانىمىمىزدى ۇتقىر دارەجەدە جاڭاشا قالىپتاستىرا وتىرىپ، وزدىرا بىلۋگە ايرىقشا مىندەتتىمىز. ويتكەنى، بۇگىنگى قازاق حالقى ءۇشىن سىن ساعاتى تەڭدەسى جوق دارەجەدە ەرەكشە سوعىپ تۇر.

باعزى زامانداعى ۇلى اتا-بابالارىمىزدىڭ مۇراتىنا جىلىنا بىلگەن كەزەڭدە ەلدىك پەن ۇلتتىققا قاتىستى وزەكتى ماسەلەگە، اسىرەسە ەل، ۇلت، ۇرپاقتىڭ ءتالىم-تاربيەسىنە اكە-شەشەلەرىمىز، اتا-اجەلەرىمىز اسا ايرىقشا ءمان بەرگەندىگى تاريحتان بەلگىلى. ال بۇگىنگى تاۋەلسىز ەل اتانعان ەلدە قانداي؟..

قازاق وتباسىنداعى بالا-شاعالارىمىزدى تۇزەۋدەن بۇرىن اكە-شەشە دە، اتا-ەنە دە ەڭ اۋەلى ءوزىن-ءوزى تۇزەۋى، ورتامىزدا ابىرويلى كۇيمەن جۇرگەن ۇلگىسى مەن ونەگەسى وراسان زور، كەمەل دە تەكتى ازاماتتاردى كورە ءبىلۋ ارقىلى تۇزەلۋى اسا قاجەت. جاس ۇرپاقتى ۇلگىلى-ونەگەلى ءىس-ارەكەتپەن قارىم-قاتىناس جاساۋ ارقىلى تاربيەلەۋ – ۇل-قىزىمىزدىڭ، نەمەرە-شوبەرەمىزدىڭ پاراساتتى اقىل-ويى مەن شابىتتى ىزدەنىمپازدىققا، ىزگىلىككە، كەمەل ادامگەرشىلىككە باستايتىن ۇلاعاتى زور باستاماشىل دا جاڭاشىل جولدى كورسەتە ءبىلۋ، بۇل – انانىڭ نەگىزگى ايناسى. ومىرلىك تاجىريبە تاربيەسىنە ۇڭىلسەك، ەڭ باستىسى بۇل قاتاڭ تالاپ پەن ءتارتىپتىڭ ىقپال بىرلىگىنىڭ ناتيجەلىلىگىنەن بولادى. ءبىرى – وتباسىندا ايقايلاپ سويلەۋ تارتىپسىزدىگى مەن مادەنيەتسىزدىگىنەن، ساۋاتسىزدىقتان، تەكسىزدىكتەن، تاربيەسىزدىكتەن، ۇرىسقاقتىقتان، دورەكىلىكتەن، ەكىنشىسى – تۇيىقتىقتان، جىگەرسىزدىكتەن، ۇيالشاق مىنەزدەردەن ارىلادى. ۇلتسىز، اقىلسىز، پارىقسىز، تەكسىز، ساۋاتسىز، كورگەنسىز، وپاسىز اكە-شەشە عانا وزگەرىسسىز كۇيدە قالادى. قۇداي قالامايتىن قىلىقسىز، سوراقىلىعى مەن دورەكىلىگى جيىركەنىشتى، قاسيەتسىز مىنەزىن جالعاستىرادى.

مىسالى، ۇرپاعىنىڭ، اسىرەسە نەمەرە-شوبەرەسىنىڭ دەنساۋلىعى مەن وركەندەۋىنە اسا ايرىقشا كەساپاتىن تيگىزەتىن – قاۋىپتى دە قاتەرلى تەمەكىنى شەگۋىن، اراقتى ءىشۋىن، كەسىرلى ۇرىس-كەرىستى ۇدەتۋىن ءۇزىلدى-كەسىلدى تۇردە توقتاتپايدى. ويتكەنى، ونىڭ ەشكىمگە دە جانى اشىمايدى. تاربيە مەن ءتارتىپ تۇزەلمەي، ەل، قوعام، ۇلت، ۇرپاق تۇزەلمەيدى، ومىرلىك ەسكەك قۇدىرەتتى بولمايدى. سوندىقتان وتباسىنداعى ءبىر كۇنگى ۇرىس پەن كەسىرلى قاتەردىڭ كەيىن قىرىق كۇندىك قىرسىعى بولاتىندىعىن ەستەن استە شىعارماي، كۇنبە-كۇنگى ءاربىر ۇلاعاتى زور ءىس-ارەكەتتەرىمىز ارقىلى، ۇلگى تۇتار ونەگەسى مول كەلبەتىمىز ارقىلى ۇتقىر دا وزىق تاربيەنى ۇرپاقتارىمىزدىڭ وي-ساناسىنا، ءون-بويىنا سىڭىرە بىلسەك، ءبىز ءۇشىن ۇلكەن جەتىستىك بولارى انىق.

بۇگىنگى ۇل-قىزدى اسىلداندىرۋ – ۇلى ماقسات

«ادامنىڭ تولىق باقىتتى بولۋى ءۇشىن –

وعان جۇرەگىن مەيىرلەندىرەتىن وتان قاجەت».

كيوستىق سيمونيد.

قايداسىڭ، قازاقتى وياتاتىن تەكتى اقساقالى مەن اسىلدىڭ سىنىقتارى؟..

ءيا، نە نارسەگە بولسا دا، قانداي ماسەلەنى بولسا دا جاڭا كوزقاراسپەن جاڭاشا قاراپ، ءححى عاسىر ساحناسىندا الەمدىك باسەكەلەستىككە قابىلەتتى جانە تاۋەلسىز ەلدىككە لايىق تاربيەلى دە يناباتتى، سانالى دا ءبىلىمدى، ەستى دە تەكتى، رۋحتى دا نامىستى، كەمەل دە كەمەڭگەر، تۇلعالى ۇرپاقتى كوكتە ەركىن سامعاتۋ ءۇشىن قالاي تاربيەلەپ، قالايشا قاۋلاتا وربىتەمىز؟ ولارعا قوعامعا، ەلگە، ۇلتقا، ءوزىنىڭ وتباسىنا ۇتقىر دارەجەدە ءمىنسىز قىزمەت جاساي ءبىلۋدىڭ قىر-سىرلارىن قالاي ۇيرەتىمىز؟ ولار قوعامىمىزدا كىمنەن جانە قانداي وزىق ۇلگىلى-ونەگەلى كەلبەتتەردى الۋى قاجەت؟ اكە-شەشەنىڭ، اتا-اجەنىڭ، اتا-ەنەنىڭ قوعام جانە ەل، ۇلت، ۇرپاق الدىنداعى ءمىنسىز اتقارۋعا ءتيىستى مىندەتى مەن بورىشى، وتەلۋگە ءتيىستى قارىزى مەن پارىزى قانداي دارەجەدە بولۋى كەرەك؟ جالپى بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلدىككە لايىق اۋاداي قاجەتتى كەمەل ۇل-قىزدارىمىزدى... وزىق تا ۇتقىر كۇيدە تاربيەلەي الماعاندىعى ءۇشىن، قاجەتتى سان سالاعا ەركىن سامعاتا الماعاندىعى ءۇشىن ولار زاڭ الدىندا قاتاڭ جاۋاپتى ما؟ ەل ىشىندە قىلمىستىڭ اسا اۋىر تۇرلەرى دە، اۋقىمى مەن ىقپالى دا نەگە ەسەلەنىپ بارادى؟ نەگە؟ ولاردىڭ اكە-شەشەسى، اتا-اجەسى قايدا ءجۇر؟ كىم جاۋاپ بەرەدى؟ قاشان؟

مىنەكي، وسىلايشا تىزبەكتەي بەرسەك تاعدىرشەشتى مەملەكەتتىك ستراتەگيالىق ماسەلەگە قاتىستى سۇراقتار وتە كوپ، بىراق...

اڭگىمەنىڭ اشىعىن ايتۋمىز كەرەك. ادامزات بالاسىندا نىعمەت اتاۋلىنىڭ ەڭ ابزالى – ساليقالى دا سابىرلى، بەكزات مىنەزدى، تاربيەلى دە ونەگەلى، ەستى دە تەكتى، يبالى دا يناباتتى ايەل، شەشە، اجە ەكەنى اقيقات. ويتكەنى، ىزگى ايەل – ءۇيدىڭ جىلۋى. ىزگى ايەل – كۇيەۋىنىڭ جەردەگى جۇماعىنداي. قازاقى ناقىلداردا دا جاقسى ايەلدىڭ سيپاتتارى كوپ ايتىلعان. البەتتە، بۇنداي ەستى دە تەكتى شەشەسى بار ءۇيدىڭ، نامىستى، كورگەندىەنەسى بار ءۇيدىڭ وتباسى داۋىستى ەشقاشاندا كوتەرۋگە جەتكىزبەيدى جانە كەز كەلگەن ماسەلەنىڭ شەشىمىن ايقاي-شۋسىز، ۇرىس-كەرىسسىز، اقىلدى پاراساتپەن عانا شەشەدى، تۇزەلەدى. وتباسى تۇزەلسە ەل تۇزەلەدى. ەل تۇزەلسە، يماندىلىق، ىزگىلىك، قايىرىمدىلىق، جاناشىرلىق، ادامگەرشىلىك سەكىلدى ۇلتتىق ەڭ اسىل قۇندىلىقتارىمىز بەن وزگە ۇلت-ۇلىستاردان شوقتىعى بيىك ارتىقشىلىقتارىمىز سالتانات قۇرادى. يماندىلىق سالتانات قۇرعان قوعامنىڭ دا، وتباسىنىڭ دا مەرەكەلى بەرەكەسى، سۋىسپاس ىنتىماقتى بىرلىگى مەن تاتۋ تىرلىگى كۇن سايىن نىعايۋمەن شىڭدالا ءتۇسىپ، ەڭ يگىلىكتى دە ىزگىلىكتى جاقسىلىقتىڭ تەك نۇرلى شۋاعىنىڭ ساۋلەسى جارقىراۋمەن جىلىتادى. جاقسىلىقتىڭ نۇرلى ساۋلەسى جىلىتقان ەل باقىتتى ءومىر سۇرەدى. سونىمەن باقىتتى بولۋ دەگەنىمىز باقىتتى ءومىر سۇرە ءبىلۋ جولىندا ولە-ولگەنشە ءومىر بويىنا جان-جاقتى ساۋاتتى دا تالعامپاز كۇيمەن ىزدەنە ءبىلۋ جانە سول كوزدەگەن باقىتقا ايرىقشا مۇددەلى قۇشتارلىقپەن قول جەتكىزۋ ءۇشىن ۇنەمى جانقيار دارەجەدە كۇرەسە ءبىلۋ بولسا كەرەك.

الايدا «نادان كەششەلىكپەن ۇل-قىزىم باقىتتى بولسىن» دەپ تەك بەتىن سىيپاي سالۋشىلىقتان ءارى اسا المايتىن سوراقى كورسوقىر سەزىمىنەن دە، نادان بوس كەۋدەسىنەن دە ءارى اسا المايتىن قايسىبىر كۇرەسسىز اكە-شەشە بالاسىن، اتا-ەنە كەلىنىن باقىتتى قىلا المايدى. كەرىسىنشە، ءوزىن-ءوزى الداۋشىلىق، ارانداتۋشىلىق ەڭ سوراقى قىلىعىمەن باقىتسىز ءومىر كەشۋگە يتەرمەلەيدى، ماجبۇرلەيدى. بۇل سايىپ كەلگەندە، كىمدى-كىم قالاي الداپ جۇرگەندىگىن وزدەرى دە بىلمەيدى، ونى بىلگىسى دە كەلمەيدى. بۇل – جۇلىعىنان جۇلىنىنا دەيىن قىڭىرلىقتىڭ، ناداندىق پەن كەششەلىكتىڭ، ماڭگۇرتتىك پەن وپاسىزدىقتىڭ ناعىز شىرقاۋ شىڭى ەمەس پە؟! راسىندا دا، ءدال سولاي. سول سەبەپتەن دە ولار ءوز بالالارىن باقىتتى ەتە ءبىلۋدىڭ جولىندا جانقيارلىق جانتالاسپەن كۇرەسپەيدى دە. سوندىقتان بۇنداي ار-نامىسسىز، ۇلتسىز، تاربيەسىز، تەكسىزدىقپەن مۇلدە كۇرەسسىز كۇيدە تىرشىلىك كۇيىن كەشەتىندەر ءوزىنىڭ ۇرپاقتارىمەن ماقتانا ءبىلۋدى دە، مارقايا ءبىلۋدى دە ەشقاشاندا بىلمەيدى، تۇسىنگىسى دە كەلمەيدى.

ۇلى دالانىڭ ونەگەلى دە ۇلگىلى ۇرپاقتارىمىز

«جاماننان تۋعان جاقسى بار،

ادام ايتسا نانعىسىز.

جاقسىدان تۋعان جامان بار،

كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا،

ءبىر اياق اسقا العىسىز».

اسانقايعى.

بۇگىنگى قازاق ەلىندە شىن مانىندەگى ناعىز ادىلەت، ادالدىق پەن جانقيار حالىقشىلدىق ۇستەمدىك قۇراتىن بولسا، وندا شىن مانىندەگى وركەنيەتتى ەلدىك پەن تاۋەلسىز ۇلتتىققا جانە ەل، ۇلت، قوعام، ۇرپاق تۇبەگەيلى گۇلدەي جايناپ، جاپىراقتاي جايقالىپ، كوركەيۋمەن جارقىراپ وركەندەي بىلۋگە داڭعىل جول اشىلارى ءسوزسىز.

قاشاندا ادىلدىك سالتانات قۇرۋ ءۇشىن ومىرلىك شىندىقتى ادال جاناشىر كۇيدەگى شىنايى تەكتى كىسىلىكپەن كورگەندى ايتا بىلەتىن، جازا بىلەتىن ادام – جاۋ ەمەس. كەرىسىنشە، ول كىم-كىمنىڭ بولسا دا  ناعىز ادال دوسى، شىن مانىندەگى جاناشىرى، ايتۋلى قورعانىشى ەكەنى اقيقات. «دوس جىلاتىپ ايتادى...» – دەگەن ءسوز سودان قالعان.

ەندەشە سىن تۇزەلۋگە دە، ۇلتتى، قوعامدى تۇزەتۋگە دە بەت الدى، ولاي بولسا، قازاق – مەنىڭ جانىمداي جاقسى كورەتىن جالعىزىم بولعاندىقتان دا، سەن دە ويلان! اقىل-ەستى، ەتەك-جەڭدى جىينا! ءبىز تاۋەلسىز ەلدىككە ساي ۇلتتىق بولمىسىمىزدى جانە وي-سانامىز بەن ءون-بويىمىزداعى سان سالالى قابىلەت-قارىمىمىزدى تەزىرەك تۇزەتۋگە مىندەتتىمىز. الايدا، بۇلاردىڭ ءبارى بۇگىن ەرتە كورىنگەنىمەن، ەرتەڭ تىم كەش بولىپ، قاۋىپتى قاتەرلەرى ەسەلەنىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. اداسۋعا دا، الجاسۋعا دا قاقىمىز جوق. ۇلى اتا-بابالاردىڭ اماناتىنا قيانات جاساۋعا بولمايدى. شەگىنەر جەرىمىز دە قالعان جوق، ويان، قازاق! ويتكەنى، ءبىز ۇلى دالانىڭ تەڭدەسى جوق ونەگەلى دە، ۇلگىلى دە، كەمەل دە كەمەڭگەر، جەڭىمپاز باتىر، قاھارمان  رۋحتى ۇل-قىزدارىمىز.

دەي تۇرعانمەن دە قازاق قاۋىمىندا وتباسىندا بەرەكە-بىرلىگى مول، تەكتى دە ساۋاتتى، ياعني تاربيە-تاعىلىمى وراسان زوراتا-انانىڭ ونەگەلى قىزىن (كەلىندى) – قايسىبىر تەكسىز دە ساۋاتسىز ەنەنىڭ مازاققا اينالدىرۋ، يت توزگىسىز ازاپ پەن توزاقتىڭ وتىنا سالۋى كىمگە قاجەت؟ قىسقاسى، قىسقا كۇندە قىرىق ءتۇرلى ۇرىس-كەرىس پەن داۋ-دامايدى ورشىتۋدەن كىم نە ۇتادى؟ تەك ەنەنىڭ «اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس» جاساۋدى داستۇرگە اينالدىرۋ قايدان، قالاي شىققان؟ ومىرگە كەلگەن نەمەرە-شوبەرە كىمنەن، قانداي ۇلگى-ونەگە الادى؟ تىنىش مامىراجاي، ۋايىم-قايعىسىز، شۋاقتى وتباسىندا بالا باقىتتى كۇيمەن وسەدى. ارينە، الاڭسىز كۇيدەگى بالالاردىڭ بال كۇلكىسىنە نە جەتسىن. ال ۇرىس-كەرىستى، ايقاي-شۋدى ءجيى ەستيتىن بالانىڭ پسيحيكاسى، دۇرىس دامۋى، جەتىلۋى، دەنساۋلىعى، وقۋى... قانداي دارەجەدە بولماق؟ بۇنداي جاعدايدا وزگەنىڭ قاتەسىنەن ۇيرەنە ءبىلۋ قاجەتتىگىن تۇسىنە قوياتىن كورگەن دە اقىلدى ەنە كانەكي؟! دانىشپان اباي «بەس نارسەدەن قاشىق بول، بەس نارسەگە عاشىق بول» دەگەن وسيەتتى بەكەردەن بەكەر ايتا سالماعانى دا بارشاعا ايان.

قىسقاسى، «قاراۋ ادام – كۇنشىل، مەكەر ادام – ءمىنشىل» دەيدى ىقىلىم زاماننان بەرگى اتام قازاق. ويتكەنى ادىلدىكتەن، ادامگەرشىلىكتەن، بەكزات مىنەزدىلىكتەن تانىپ، قاسيەتسىز قىلىق كورسەتىپ، كەلىندى كۇندەۋ – جالاقور، قاراۋ ەنەنىڭ ادەتى بولسا، ىشتارلىق جاساۋ، كورە الماۋشىلىعى زور ايلاكەر، قۋدىڭ ادەتى. قاراۋ ادامنىڭ قاراۋلىعى كەلىننىڭ جان-جاقتى ساۋاتتى دا تەكتى كىسىلىگىن كورە الماۋعا بايلانىستى بولسا، ال قۋدىڭ مەكەرلىگى – كەلىنگە قالاي بولعان كۇندە دە ءمىن تاققىشتىعى، كەمىتىپ-كەمسىتىپ كۇن كورسەتپەۋدىڭ جولىن جانتالاسا ىزدەستىرۋى بولسا كەرەك. قالاي دەگەندە دە ومىرلىك ۇلگىلى ونەگەسى وراسان زور تەكتى قازاق «قاتىقسىز قارا سۋ ىشسەڭ دە، قۇلاعىڭنىڭ وسەك-اياڭنان تىنىش، جانىڭا جايلى بەيبىت مامىراجاي ءومىردىڭ بولعانى ابزال» دەۋى، مىنە، وسىدان.

ايتالىق، جاس كەلىندى يتشە تالاۋعا تۇسىرە وتىرىپ، وتىرسا – وپاق، تۇرسا – سوپاق جاساۋدىڭ، وتباسىننىڭ ىرىستى ىنتىماعى مەن ومىرلىك بىرلىگىن قاسقىرشا سويقانداۋدىڭ ەڭ سوراقى كورىنىسى. ال قاراۋ ادامدار سول ماقساتتى قالايدا ءىس-جۇزىنە اسىرۋ ءۇشىن تىرناق استىنان تەك كىر ىزدەۋگە كەلگەندە اسا شەبەر كەلەدى. ء«وزىڭ بىلمە، بىلگەننىڭ ءتىلىن الما» دەيتىن اسا قاتەرلى قارعىسقا ۇشىراعان با دەرسىڭ مۇنداي جاعدايدى كورگەندە. شىنىمەن دە بۇدان اسقان اۋىر قاسىرەت تە، قاسكۇنەم قاتىگەزدىك تە بۇل دۇنيەدە جوق تا شىعار، ءسىرا. ەندەشە بۇنداي قاسىرەتتەن جازىلا الاتىن كۇن تۋا ما؟ ءاي، قايدام. الدە، بۇل تۇقىم قۋالايتىن، ءتىپتى ەشقاشان ايىقپايتىن ەڭ قاتەرلى قاسىرەت پە؟ قوعام، ۇكىمەت بولىپ، قانداي قاتاڭ شارالاردى قولعا العانىمىز ءجون؟

سوندا دەيمىن-اۋ، ءوز كەلىنىن «بالام» دەپ ادال دا مەيىرىمدى انالىق سەزىمگە تولى ەڭ شۋاقتى نۇرلى ساۋلەسىمەن ءاردايىمدا ءوز باۋىرىنا تارتا الماعان، ىشىكتىڭ ىشكى باۋىنان دا بەتەر ىستىق تا ىنتىق دارەجەدە جىلىتا الماعان جيىركەنىشتى ەنە، ەرتەڭگى كۇنى كىمنەن، قانداي شۋاقتى جىلۋ كۇتەدى؟ سوندىقتان وتباسىنا شەكتەن تىس قاسىرەت سىيلاۋدان ءارى اسا المايتىن جەكسۇرىن، قانىشەر، وپاسىز، كورگەنسىز، وبىر ۇستەمدىككە قۇشتار سوراقى ەنەدەن قۇداي ساقتاسىن دەيىك.

دەسەك تە، وتباسىنداعى كوپشىلىكتىڭ ابىرويىن ايرانداي توگىپ، ناسىرىن تابان استىنا بۇگىپ، بۇكىل ومىرلىك جىگەرىڭدى قۇم ەتە بىلۋدەن، وركەندەپ دامۋعا بايلانىستى مۇددەلى جوسپارىڭدى كۇل ەتە بىلۋدەن ءارى اسا المايتۇعىن قاتەرلى ەنەدەن قالاي بولعان كۇندە دە ساقتانا ءبىلۋدىڭ ۇتقىر جولىن تابا ءبىلۋ اسا قاجەت.

ارينە، ءوزىن-ءوزى تاربيەلەي ءبىلۋ ارقىلى ۇتقىر وزگەرىسكە ءتۇسىپ، ونەگەلى دە ۇلگىلى ءومىر سۇرە ءبىلۋدىڭ قاجەتتىلىگىن مۇلدە ۇقپايتىن، ءتىپتى ۇققىسى دا كەلمەيتىن وبىر ەنەدەن جاقسىلىق كۇتۋگە بولمايدى. بار دۇنيەنىڭ نارقى مەن پارقىن بىلمەيتىندىكتەن، التىندى مىستان اجىرا المايتىن، تەكتى كىسىلىكتىڭ كورەگەن كەمەلدىگى مەن كەمەڭگەر دارالىعىن كورە المايتىندىقتان، جۇرگەن جەرىنە ءشوپ شىعارۋدى قالامايتىن جەكسۇرىن ەنە تالايلاردىڭ تۇبىنە جەتپەي، شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرمەي قويمايتىنى ءسوزسىز. ەنەدەن راحات ەمەس، كەرىسىنشە، زارداپ شەككەندەردىڭ سانى جىلدان-جىلعا كوبەيىپ بارادى. وتباسىنداعى سان الۋان ۇرىس-كەرىستىڭ كەساپاتىنان جاس جۇبايلاردىڭ اجىراسۋى الەمدىك رەكوردتىق مەجەدەن دە اسىپ ءتۇستى. بۇنىڭ سىرتىندا قازاق قىزدارى تاربيەسىز، ار-نامىسسىز ۇلتسىزدىقپەن، كورگەنسىز ماڭگۇرتتىكپەن، ساۋاتسىز مادەنيەتسىزدىكپەن باسقا ۇلتتىڭ جىگىتتەرىنە كۇيەۋگە شىعۋدىڭ، قىسقاسى، ەلدىڭ، ۇلتتىڭ ار-نامىسىن اياققا تاپتاۋدىڭ، اسىرەسە اكە-شەشەسىن تىرىلەي كورگە تىعۋدىڭ وپاسىز ءداستۇرى شەكتەن شىعۋدىڭ ناتيجەسىندە الەمدىك رەكوردتىق دارەجەگە جەتتى. بىزگە بۇنداي ۇلتتىق قاسىرەتتىڭ الدىن الۋ جانە باسسىزدىقپەن ناسىر بۇككىش تاربيەسىز، كورگەنسىز، ۇلتسىز، نامىسسىز اكە-شەشەنى دە، قىزدى دا تارتىپكە دەر كەزىندە سالۋ ءۇشىن جاۋاپقا تارتاتىن اسا قاتاڭ زاڭ اسا قاجەت. بۇل جونىندە ءبىز ۇيرەنەرلىك، ۇلگى الارلىق مەملەكەتتەردىڭ سانى كوپتەپ سانالادى. بۇنىڭ ءبارىن ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مەملەكەتتىك ىشكى قۇرىلىمنىڭ شەكتەن تىس ءىرىپ-ءشىرىپ جاتقاندىعىن اشىقتاپ تۇرسا كەرەك.

ءبىر-اق مىسال. 2015 جىلى دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اجىراسۋىنا وراي قۇردىم قۇدىعىنا قۇلاعان 10 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا قازاقستاننىڭ دا ەنگەندىگى تۋرالى ۇلىبريتانيانىڭ ايگىلى «Economisi» جۋرنالى ءسۇيىنشى سۇراپ تۇرىپ جازعان-دى. بۇل شەجىرەلى ۇلتتىق تاريحىمىزدا بۇرىن-سوڭدى ەشقاشاندا بولىپ كورمەگەن، وزەكتى وڭەشتى ورتەيتىن ەڭ سوراقى سۇمدىق قوي. وكىنىشتى. ەندەشە ۇرىس-كەرىس، ايقاي-شۋدىڭ كەساپاتىنان قۇتىلۋدىڭ جولى قانداي، اعايىن؟ بۇل وتە قيىن جانە وتە اۋىر سۇراق. اقىل ايتۋ ودان دا قيىن. دەسەك تە، ۇرىس-كەرىستىڭ، ايقاي-شۋدىڭ... الدىن الۋدىڭ جانە ودان قايتكەن كۇندە دە قۇتىلۋدىڭ ءبىر جولى رەتىندە ايتارىمىز، ادامداردى يماندىلىققا شاقىرۋ، قۇدايدان قورقۋعا ۇندەۋ بولاتىن شىعار، ءسىرا. ء«بىر جاماندىققا-ءبىر جاماندىق، ال ءبىر جاقسىلىققا ەسەلەنگەن جاقسىلىق بار» – دەگەن قاسيەتتى قۇران ءسوزىن ەستەن شىعارماۋ ءلازىم بولار!

ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسىن ايتار بولساق، بۇگىنگى تاڭدا ءوزىن-ءوزى تاربيەلەي المايتىن، اسىل قۇندىلىققا، تەكتى ادامگەرشىلىك پەن ەستى كىسىلىككە قۇلشىنبايتىن قازاقتىڭ باسىنداعى اسا اۋىر قاسىرەتتەر مەن وپاسىز، جاعىمسىز قاسيەتتەردىڭ تۇرلەرى – مىنە، وسىلار. وسىناۋ قاسىرەتتىڭ ءبارىن ساراپتاي كەلگەندە احيرەتتى ۇمىتۋدان بولىپ وتىرعانىن كوزى قاراقتى وقىرمان وزدەرى دە ۇعىپ وتىرعان بولار.

تۇعىرىمىز بەرىك، مارتەبەمىز بيىك بولسىن دەسەك...

«تۇيەنىڭ ءوزى تۇيە، قۇمالاعى تۇيە ەمەس».

بەكبولات بي.

 «ك سوجالەنيۋ – زدەس ۋجە ۆدەيستۆي زاكون ساموي پريرودى –  

ناسلەدنيكي چينگيس حانا، نە وبلادايا تالانتامي ي سپوسوبنوستيامي  

سۆوەگو ۆەليكوگو پرەدكا، رازرۋشيلي، پوجالۋي، ۆەليچايشۋيۋ يمپەريۋ  

ۆسەح ۆرەمەن ي نارودوۆ».

قايرات زاكيريانوۆ.

تال بەسىك پەن جەر بەسىكتەگى ارالىق – ءبىز ءۇشىن سىناق كوپىرى. كوپىرگە تۇراقتاپ قالۋ مۇمكىن ەمەس قوي، سوندىقتان دا مۇنى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز «جالعان دۇنيە» دەگەن.
ادامزات بالاسى ءوزىنىڭ وي-ساناسىن، ويلاۋ جۇيەسىن، ومىرلىك تىرشىلىككە قاتىستى امالدارىن جان-جاقتى تالداۋ، رۋحاني جەتىلدىرە ءتۇسۋ ارقىلى تاعدىرىن دۇرىس جولعا بۇرىپ، وزگەرتە دە، وزدىرا دا الادى. ول ءۇشىن بۇرىنعى جامان قىلىق – ادەتتەردەن قۇتىلىپ، تال بويىنا جاقسى، ادەپتى ادەتتەردى، بەكزات مىنەزدىلىكتى ۇنەمى جەتىلدىرۋ ارقىلى قالىپتاستىرا بىلۋگە ەرەكشە مۇددەلىلىكپەن قۇلشىنۋ قاجەت. رۋحاني ءبىلىم-ءىلىم بەرەتىن كىتاپتاردى وقىپ، ءبىلىمىن ۇنەمى جەتىلدىرىپ وتىرۋ كەرەك. سونىمەن بىرگە كەز كەلگەن ادام ومىرگە قانداي ماقساتپەن كەلگەندىگىن ۇمىتپاعانى ءجون. ءبىز جاي عانا ادامي قۇندىلىق – ءدىن مەن ءدىلدى، ۇلتتىق ار-نامىستى، انا ءتىلدى، اتا ءداستۇردi, سالت-سانانى... ۇمىتىپ بارا جاتىرمىز. حالىقتىڭ ۇلتتىق ءوز بەت-بەينەسiنەن ايى­رىلۋى نە ساقتاپ قالۋى – ءاربiر ۇرپاق وكiلiنiڭ وزiنەن كەيiنگi iزباسارلارىنا بابالار اماناتىن قاي ساپادا جەتكiزە بىلۋiنە تىكەلەي بايلانىستى. سوندىقتان دا, وكىنىشكە وراي، اكە-شەشەلەر، اتا-اجەلەر ءوزىنىڭ ەڭ باستى ومىرلىك ميسسيالارى، ماقساتتارى جايلى ۇمىتىپ، ءبىرى – بايلىقتى، مانساپتى قۋىپ، ەكىنشىسى – تىرلىكتىڭ شىرعالاڭىنان ولمەس امالدارىن ىزدەپ، ءۇشىنشىسى – ۇرىس-كەرىستىڭ... وسەك-اياڭنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، ۇلتتىق تاربيە، تۇپتەپ كەلگەندە، قۇردىمعا قۇلدىراپ بارادى. ءبىر عاجابىمىز، وكىنىشكە قاراي، قازاق قاۋىمى ءوز بويىنداعى قاتەلىككە تولى شەكسىز كۇنالارىن ەشقاشاندا وزىنەن ىزدەمەيدى، كەرىسىنشە وزگەدەن ىزدەيدى، ءتىپتى ونىڭ اتىنا نەبىر ناقاق جالالاردى جابۋعا كەلگەندە ايتۋلى قۇشتار، ءارى ەرەكشە شەبەر كەلەدى. ەڭ قاسىرەتتى سۇمدىق – مىنە، وسى. 

البەتتە، قوعامداعى نەگىزگى جۇيەلى قىزمەتتەردىڭ ءبىرى، ول – بالانى وزىق تا ۇتقىر كۇيدە تاربيەلەي ءبىلۋ، ۇتىمدى دارەجەدە سان سالاعا سامعاتا ءبىلۋ. بۇل رەتتە اكە-شەشە، اتا-اجە تەڭدەسى جوق دارەجەدەگى ومىرلىك ۇستازدىقتى، تاربيەشىلىكتى وزدىرا ءبىلۋى – قاتاڭ شارت. وسىعان بايلانىستى ءبىر عۇلاما فيلوسوف: ء«بىزدىڭ اۋرۋىمىز بەن دۇشپانىمىز – ءبىزدىڭ ۇستازىمىز» دەگەن ەكەن. بۇل ءسوز شىندىعىنا كەلگەندە ءدوپ باسىپ، ءدال تاۋىپ، ۇتىمدى ۇتقىرلىقپەن ءادىل ايتىلعان ءسوز. ولاي بولسا، ۇلتتىق پەداگوگيكادا بالانى تەرەڭ وقىتىپ، ءتالىم-تاربيەنى وزىق كۇيدە بەرە ءبىلۋ جولىندا ۇنەمى ات ۇستىندەگى قاجىماس قايسارلىعى زور عالامات كۇش جۇمساۋىمىز كەرەك. سەبەپتەن دە ءوزىنىڭ بالاسىن، نەمەرە-شوبەرەسىن مىندەتتى تۇردە باقىتتى ەتە ءبىلۋ ماقساتىندا، كەز كەلگەن ساۋاتتى دا ادال ىزدەنىمپاز اكە-شەشەدەن، اتا-اجەدەن ءومىر بويىنا ولە-ولگەنشە جان-جاقتى تالعامپاز كۇيدەگى قاجىرلىقپەن ىزدەنۋدى، ايانباي ولشەۋسىز تەر توگۋدى قاتاڭ تۇردە تالاپ ەتەدى. قاشاندا مەرەكەلى بەرەكەسى مەن ىنتىماقتى بىرلىگى قابىسۋمەن جىمداسا جاراسقان، ۇلتتىق ءتالىم-تاربيەنىڭ ۇتقىرلىعى مەن ونەگەلى ۇلاعاتى ۇلاسقان، تۇعىرلىق تۋى مەن ءتۇتىنى ونەگەلى دە، ۇلگىلى دە بولا بىلگەن وتباسى، بۇل – باياندى جارقىن بولاشاق. بۇنداي وتباسى – ەڭ باقىتتى وتباسى. بۇنداي وتباسىندا ءھام قازاقتىڭ ويداعى ۇلى ماقساتتارى مىندەتتى تۇردە ورىندالادى، ەڭسەسى تىكتەلەدى، كوكتەپ گۇلدەيدى. 

دەمەك، اتام قازاق «تەمىردى قىزعان كەزىندە سوق» دەمەكشى، ءوز بالامىزدىڭ، نەمەرە-شوبەرەمىزدىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن سانالى ءومىرىڭدى سارپ ەتە ءبىلۋدى، ءساتى كەلگەن تۇستا ۋاقىت-مەزگىلىن سوزىپ الماي دەر كەزىندە بار جيعان-تەرگەنىڭدى قۇربان ەتە ءبىلۋدى قاجەت ەتەدى. بالانى باقىتقا جەتكىزە الاتىن جالعىز ۇتىمدى جول، ول – اكە-شەشەنىڭ دە، اتا-اجەنىڭ دە كۇندەلىكتى تىنىمسىز تىرشىلىكتىڭ بارىسىندا ادال جاناشىرلىق پەن ءمىنسىز قامقورلىققا قاتىستى، قوعام الدىنداعى اكە-شەشەلىك قارىزىڭ مەن پارىزىڭدى ءمىنسىز اتقارا ءبىلۋ جولىندا ۇنەمى كورسەتە بىلۋگە مىندەتتى ۇلگىلى دە تەكتى كەلبەتى بولسا كەرەك. سونىمەن قاتار بالانىڭ وي-ساناسىنا شەگەلەپ سىڭىرە بىلۋگە ءتيىستى ونەگەلى دە وزىق ءتالىم-تاربيەسى، ساپالى دا ۇتقىر ءبىلىم-ءىلىمى مەن رۋحانياتقا باي التىن قورى عانا. بۇل، ارينە، جارقىن بولاشاقتىڭ كەپىلى. ويتكەنى، قازاق ءوزىنىڭ باقىتىن تەك ءوزىنىڭ بالاسىنان، ياعني ءوزىنىڭ ۇرپاعىنان عانا، ءوزىنىڭ نەمەرە-شوبەرەسىنەن عانا كۇتەتىن تەڭدەسى جوق ەرەكشە حالىق. بۇل رەتتە جەر بەتىندە قازاقتاي ۇل-قىزدارىن، نەمەرە-شوبەرەلەرىن باقىتتى ەتە بىلۋگە كەلگەندە كۇللى جان-دۇنيەسىن دە، بار جيعان-تەرگەندەرىن دە تەك قۇرباندىققا شالۋدىڭ جولىندا عانا ءومىر سۇرە بىلەتۇعىن ۇلت-ۇلىستىڭ جوق ەكەنى دە داۋسىز.

ديپلوم – ساۋاتتىلىقتى بىلدىرمەيدى

ءسوزدىڭ شىنى كەرەك، ادامنىڭ قولىنا تۇسكەن ديپلوم – ساۋاتتىلىقتى بىلدىرمەيدى. الايدا، اكە-شەشە، اتا-ەنە جان-جاقتى ساۋاتتى بولا ءبىلۋ ءۇشىن ءومىر بويىنا، قاراڭعى كورگە كىرگەنشە تالعامپاز ىزدەنىمپازدىقپەن ىزدەنۋ، ولشەۋسىز تەر توگە ءبىلۋ قاجەت، كوشباسشىلىق باعىتىندا جۇرگەن ۇلگىلى ازاماتتاردان، اسىرەسە اكە-شەشەدەن، اتا-اجەدەن ۇيرەنگەن ونەگەلى اسىلدىق پەن كەمەل ۇلىلىقتى وزدىرا ءبىلۋ ءۇشىن سانالى ساۋاتتىلىقتى الدىمەن ءوز ۇرپاعىنىڭ وي-ساناسىنا، ءون-بويىنا شەگەلەپ سىڭىرە ءبىلۋ قاجەت. سوندا عانا ء ومىر ءماندى دە، ءساندى دە، بەرەكەلى دە، مەرەكەلى دە بولادى.

سونىمەن ساۋاتتى دەپ – كەز كەلگەن وتتىڭ باسىندا بولسىن، قوعامدىق ورتادا بولسىن، ەڭ الدىمەن ءوزىن-ءوزى تاربيەلەي الاتىن، ناتيجەسىندە بويىنداعى جاعىمسىز، تاربيەسىز، تەكسىز، ۇر دا جىق دورەكى مىنەزىنەن تەزىرەك تۇبەگەيلى ارىلا الاتىن، ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى ءجۇرىس-تۇرىسىنىڭ، قابىلەت-قارىمىنىڭ ۇتقىرلىعىن باقىلاي الاتىن، سونىمەن قاتار ءوزىن قورشاعان ادامدارمەن قارىم-قاتىناسىن، ۇل-قىز، نەمەرە-شوبەرە الدىندا ۇلاعاتى زور تاربيەلىكتىڭ ۇلگى-ونەگەلى كەلبەتىن مىندەتتى تۇردە كورسەتە الاتىن جانە بۇلاردىڭ بارلىعىن دا كۇندەلىكتى تىرشىلىكتىڭ بارىسىندا قاتاڭ تۇردە قاداعالاي الاتىن، ءبىلىم-ءىلىم مەن بىلىكتىلىكتىڭ، جەڭىمپاز ىسكەرلىك پەن ساۋاتتىلىقتىڭ وزىق بولا ءتۇسۋىن جان-جاقتى جەتىلدىرە وتىرىپ، بەكزات مىنەزدىلىكپەن ۇتقىر قابىلەت-قاسيەتتەردى وزدىرا الاتىن اكە-شەشەنى، اتا-اجەنى... عانا ايتامىز. دەمەك، كەز كەلگەن ساياساتتى جان-جاقتى ساۋاتتىلىقپەن يگەرە ءبىلۋ، بۇل – ساپالى دا سانالى، وزىق تا ۇتقىر ومىرە سۇرە ءبىلۋدىڭ جولدارىن جەتىك مەڭگەرۋ. بۇگىنگى تاڭدا بىزگە ۇلتتىق تۇرعىسىندا، حالىقتىق تۇرعىسىندا، تاۋەلسىز ەلدىك تۇرعىسىندا جان-جاقتى دا تەرەڭ ويلاي الاتىن جانە قوعامدىق دامۋعا، ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ الاڭسىز ءوسىپ-ءونىپ وركەندەۋىنە ءمىنسىز قىزمەت كورسەتە ءجۇرىپ، ولشەۋسىز سۇبەلى ۇلەس قوسا الاتىن ۇرپاق اۋاداي قاجەت.

قارتايۋ – ورتايۋ ەمەس

رەتى كەلگەندە ايتا كەتكەنىمىز ءجون. قازاق قاۋىمىندا، وكىنىشكە قاراي، اقىل-ەسى ءتۇزۋ ەستى دە تەكتى وتباسىنان دۇرىس ءتالىم-تاربيەنى، ونەگەسى مول ۇلگىلى كەلبەتتى كورمەگەن ءدۇبارا ۇل-قىز، كەيىن تۇرمىس قۇرعان سوڭ دا ساۋاتتى دا ونەگەلى اكە-شەشە بولا المايدى. ساۋاتتى دا ونەگەلى اكە-شەشە بولا الماعان – ۇلاعاتى مول اتا-اجە بولا المايدى. ۇلاعاتى مول اتا-اجە بولا الماعان – ۇرپاقتارىنا ۇلاعاتى زور ونەگەلى باتا-وسيەتتەردى ايتا المايدى. ۇلاعاتى زور ونەگەلى باتا-وسيەتتەردى ايتا الماعاننىڭ ەل-جۇرت ۇلگى تۇتاتىنداي، ۇرپاقتارىمىز ونەگە الاتىنداي كەمەل دە كەمەڭگەر كىسىلىك كەلبەتى، بەكزات مىنەزدى، سوم تۇلعالى تۇرپاتى بولمايدى. بىردە ءبىر ويشىل ء«وزىڭ ديۋاناسىڭ، سوندا كىمگە ءپىر بولاسىڭ» دەگەندەي، بۇنداي وتباسىنان ەل ۇلگى تۇتار ەلاناسى بولا الاتىن قىز، وتباسىنداعى ۇل-قىز، نەمەرە-شوبەرە دەگەندە ادال دا جانىن قيار قامقورلىعى وراسان زور تەكتى اكە، كوشباسشىعا لايىق تۇعىرى مىقتى ونەگەلى اتا شىقپايدى. قايسار كۇرەسكەرلىگى، كەمەل كوسەمدىگى مول، ىزدەنىمپاز دا تالعامپاز، كورەگەن دە كەمەڭگەر وتاعاسى بولا الاتىن ۇل تۋمايدى. سوندا، اپىر-اي، بۇنداي ۇلتسىز، تاربيەسىز، ساۋاتسىز، ۇلگى-ونەگەسىز، تەكسىز، كورسوقىر، ماڭگۇرت اكە-شەشە، اتا-اجە، اتا-ەنە ۇل-قىز بەن كەلىنگە... قالاي، قانداي دارەجەدە ءپىر بولا الادى؟

مىنە، بۇلاردىڭ ءبارى-ءبارىن دە قارىننىڭ اشقاندىعىنان ەمەس، كەرىسىنشە، قادىرىمىزدىڭ قاشقاندىعىنان اششى ايتۋعا دا، جۇرەكتى قان جىلاتا وتىرىپ، قانىممەن جازۋعا دا ءماجبۇرمىن. قازاق، وسى ۇل-قىزدى قۇدايدان جالبارىنا ءجۇرىپ، نە ءۇشىن سۇرايدى؟ الدە، ۇرپاقتارىن وزىنەن بۇرىن كورگە كومىپ كەتۋ ءۇشىن بە؟ ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە ۇلىمىز – قۇل، قىزىمىز – كۇڭ بولماۋى ءۇشىن ات ۇستىندە جارىق جۇلدىزداي جارقىراپ ءجۇرىپ، ۇنەمى جانقيارلىقپەن كۇرەسە ءبىلۋ كەرەك ەمەس پە؟! بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، ەرتەڭگى كۇنى ءوز ۇرپاعىمىز مولامىزدى قىسقا كۇندە قىرىق رەت جارىپ، بىزدەن كەك الماۋى ءۇشىن دە، ماڭگىلىك مەكەنىمىزدە تىنىش ۇيقىمەن جايلى جاتۋىمىز ءۇشىن دە الدىمەن كۇرەسسىز ۇيقىدان، ماڭگۇرت وپاسىز تىرلىكتەن قاشان ويانىپ، ۇرپاقتىڭ جارقىن باقىتى ءۇشىن ومىرلىك جانقيار كۇرەسكە قاشان قاۋلاپ شىعاسىڭ، قازاق؟ قاشان؟

ويشىل اباي «بولماساڭ دا، ۇقساپ باق» دەمەكشى، ءاۋ باستاعى ءوزى شىققان وتباسىنان ەشتەڭەنى ۇيرەنە الماعان جاعدايدا، ۇل-قىزدارىمىز قوعامدا، ورتامىزدا جۇرگەن شوقتىعى بيىك ادامنىڭ بويىنداعى ۇلىلىق پەن كەمەلدىكتى كورە ءجۇرىپ، قالاي بولعان كۇندە دە ءوزىن-ءوزى تۇزەتە ءبىلۋ، بۇل – تەكتى كىسىلىك پەن كەمەلدىكتىڭ بەلگىسى. ارينە، قاشاندا ەستى دە تەكتى اكە-شەشە، اتا-اجە ولە-ولگەنشە ءومىر بويىنا ەرەكشە مۇددەلىكپەن ۇيرەنە ءبىلۋدى وزدىرا ءتۇسۋ ءۇشىن ات ۇستىندە ۇنەمى ىزدەنۋمەن، ولشەۋسىز تەر توگۋمەن ءومىر سۇرەدى. سول كەزدە عانا ۇرپاقتارى دا باقىتتى ءومىر سۇرەدى.

قارتايۋ – ورتايۋ ەمەس. ءاۋ باستاعى ءوزى وسكەن شاڭىراعىندا ونەگەلى دە تاربيەلى، مادەنيەتتى دە ءتارتىپتى، ەستى كىسىلىكپەن ەسەيە بىلمەگەن، قارتايا ءبىلۋدىڭ مەتوديكالىق ونەگەلى ءىلىمىن تۇسىنبەيدى. سوندىقتان دا اسىل، جاڭاشىل، تەكتى كىسىلىككە قول جەتكىزە ءبىلۋ ماقساتىندا، الدىمەن تاربيەلەۋ پروتسەسىندە ءوزىن-ءوزى جەڭە المايتىن ماڭگۇرت ءدۇبارالار حايۋان ساناتىندا بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى اقيقات.

مىنە، وسىلايشا ارلى دا نامىستى، ەستى دە تەكتى، جان-جاقتى ساۋاتتى، ونەگەلى دە ۇلگىلى اكە-شەشەلەرمىز بەن اتا-اجەلەرىمىزدىڭ دارا دانالىعى جانە كەمەل ادامگەرشىلىگى مەن كورەگەن كىسىلىگى ەسەلەپ ارتا تۇسكەنۇتىمدى جاعدايدا عانا وتباسىنداعى ۇرپاقتارىمىز ءاردايىمدا باقىتتى ءومىر سۇرە بولادى. ومىرلىك تىرشىلىكتىڭ نەبىر قيىن-قىستاۋ تاۋحەمەتىنە كەزىكسە دە، ءتىپتى اسا قاۋىپتى قاتەر-قاسىرەتتىڭ قىسپاعىنا ىلىكسە دە، ءوز بالا-شاعاسىن دالاعا لاقتىرىپ كەتۋگە ەشقاشاندا بارا المايدى. ەگەردە بالا-شاعاسىن دالاعا لاقتىرىپ كەتۋگە، ياعني وپاسىز ارەكەتكە بارا قالعان جاعدايدا، بۇنداي سوراقى ارەكەت ناعىز ءتورت اياقتى حايۋانعا، ءتىپتى ولىممەن پارا-پار سانالعان.

قىسقاسى، قاراڭعى كورگە كىرگەنشە ءومىر بويىنا ەل، ۇلت، ۇرپاق الدىنداعى ومىرلىك، ۇلتتىق، قوعامدىق قاتال جاۋاپكەرشىلىكتى ءاربىر اكە-شەشەمىز، اتا-اجەمىز، اتا-ەنەمىز ار الدىندا – دار الدىندا تۇرعانداي ايرىقشا سەزىنۋىمىز اسا قاجەت. اكە-شەشەمىز... ەستى دە تەكتى، كەمەل دارەجەدە بولا ءبىلۋ – الدىمەن ۇلىلىق پەن كەمەڭگەرلىككە، كورەگەن كەمەلدىك پەن تەكتى كىسىلىككە، بەكزات مىنەزدىلىككە قايتكەن كۇندە دە قول جەتكىزە ءبىلۋ جولىندا جانكەشتى دارەجەدە جان-جاقتى ىزدەنىمپازدىقپەن، تالعامپاز، قاجىرلى ەڭبەكقورلىقپەن عۇمىر كەشە ءبىلۋ. دەمەك، اكە-شەشەمىزدە ەل-جۇرت ۇلگى تۇتارلىق جان-جاقتى جاقسى وي، كوركەم مىنەز بەن يمان، جاقسى ءسوز، يگى نيەت، ونەگەلى ءىس-ارەكەت، بەكزاتتىق اناعۇرلىم باسىم كۇيدە بولاتىن بولسا، وندا وتباسىندا گۇلدەنۋ مەن كوركەيۋدىڭ كورىكتى كورىنىسى جارقىراي تۇسەدى. سوندا عانا بۇنداي اكە-شەشەلەرىمىز... قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عانا ومىرىندە ەڭ باقىتتى دا ۇلاعاتتى اسىلداردىڭ ساناتىندا بولا الاتىندىعى ءسوزسىز. ال بۇزىق ءىس-ارەكەتتەرگە قۇشتار جامان نيەت، جامان وي، جالاقور ءسوز، تاربيەسىزدىك پەن دورەكى مىنەزدىلىك، ۇرىس-كەرىس، وسەك-اياڭ ورشىگەن وتباسىندا ءولىم مەن كۇيرەۋ ورىن الادى. قۇران-كارىمدە: «جاقسىلىق جاساساڭ دا وزىڭە، جامانشىلىق جاساساڭ دا وزىڭە…» – دەيتىن ايات بار. ء«بىزدىڭ اۋرۋىمىز بەن دۇشپانىمىز – ءبىزدىڭ ۇستازىمىز» دەگەن عۇلاما فيلوسوفتىڭ ءسوزى، مىنە، وسىنى مەڭزەيدى. 

بۇگىنگى كۇيدى تالداپ پىكىر ايت، تەڭدەسى جوق ۇلەس قوس

ءبىز بۇگىنگى باسەكەلى زامانانىڭ، ۋاقىتتىڭ قاتاڭ تالابىنا ساي الدىمەن ءوزىمىزدى-ءوزىمىز وزگەرتۋ ارقىلى قوعامدى، ءومىردى تالعامپاز ىزدەنىمپازدىقپەن وزگەرتۋ ارقىلى جاڭاشا ۇتقىر كۇيدە قالىپتاستىرا بىلۋگە، تەڭدەسى جوق دارەجەدە وزدىرا بىلۋگە مىندەتتىمىز، سوندىقتان دا بۇل تۋرالى ۇتقىر پىكىر ايتۋ ابدەن ورىندى.

قۇرمەتتى اكە-شەشەلەر، اتا-اجەلەر، اتا-ەنەلەر!

حح عاسىردا زاڭعار جازۋشى م.اۋەزوۆ: «ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىگىڭدە تۇزە» دەسە، «مىڭ جىلدىعىڭدى ويلاساڭ، ۇرپاق تاربيەلە»، – دەيتۇعىنۇلى اتا-بابامىزدىڭ ەجەلدەن ءھام قازاققا ارناعان ۇلاعاتى مەن ماڭىزى وراسان زور دانالىق وسيەتى بار. وسىعان وراي ماڭگىلىك ەلدىككە لايىق قاجەتتى قاجىماس قايسار قايراتكەر تۇلعالاردى تاربيەلەي بىلۋدە ۇرپاق بويىنا ساپالى ءبىلىم-ءىلىمدى سىڭىرە بىلۋگە قوسا، جان-جاقتى ىزگىلىك، ىسكەرلىك اتاۋلىنىڭ پروگرەسيۆتى باعىتىنداعى جاڭاشىل دا باستاماشىل نۇرىن سەبە ءبىلۋ جولىندا تاربيە پروتسەسىنىڭ ماڭىزى دا وراسان زور.

ايگىلى ايتەكە بي ۇلى بابامىز: ء«ومىرىم حالىقتىكى، ءولىمىم عانا وزىمدىكى» دەپ وسيەت قالدىرىپ كەتكەندەي، ەل، ۇلت، قوعامعا، وتباسىنا قاجەتتى تۇلعالى قايراتكەر مەن بايتەرەك الىپتار انادان دايىن كۇيىندە تۋىلمايدى. بۇل، البەتتە، ۇتقىر دا وزىق ءتالىم-تاربيەگە قاتىستى ۇنەمى ىزدەنىمپاز دا تالعامپاز ەڭبەكقورلىق پەن ولشەۋسىز تەر توگە ءبىلۋدىڭ ناتيجەسى تۋدىرماي قويمايتىندىعى ءسوزسىز. بۇگىنگى ءيسى قازاق ءمىنسىز اتقارۋعا مىندەتتى قاتاڭ شارت – ەڭ الدىمەن وتباسىندا اكە-شەشە، اتا-اجە ءوزىنىڭ ۇل-قىزدارىن، نەمەرە-شوبەرەلەرىن وزىق تا ۇتقىر دارەجەدە تاربيەلەي ءبىلۋ ارقىلى، كەيىن ەسەيگەن سوڭ ولاردىڭ وزىنە-ءوزى جان-جاقتى تاربيە بەرۋ ارقىلى تۇعىردى ۇتقىر جاساقتاي العاندا عانا، قۇرىشتاي سومداي بىلگەندە عانا، سان قىردا ەركىن سامعايدى. ناتيجەسىندە ءبىز، ءھام قازاق ءوز ۇل-قىزدارىمىزبەن كوككە دە، كوپكە دە ماقتانا الامىز، مارقايا دا الامىز. ولاي بولسا، جاس ۇرپاققا ساپالى، وزىق ءبىلىم، سانالى، ۇتقىر تاربيە بەرۋ جولىندا ءبارىمىز بىرىگىپ، ىجداھاتتى تۇرمەن ءبىر كىسىدەي جۇمىلىپ، جانقيار دارەجەمەن كۇرەسە بىلسەك قانا، شىعار بيىگىمىز جوعارى بولاتىنى داۋسىز.

اتىڭنان اينالايىن، تاۋەلسىزدىك!

قاسيەتىڭنەن اينالايىن، تۋعان ەلىم!

ەندەشە ءبىز، قازاق ەلى ماڭگىلىك ەلدىككە قول جەتكىزۋ باعىتىندا ەڭ الدىمەن ءححى عاسىردى ءوز ۇل-قىزدارىمىزبەن ماقتانا دا الاتىن، مارقايا دا الاتىن التىن عاسىرىنا اينالدىرا بىلەيىك، اعايىن.

بۇل مەملەكەتتىك ستراتەگيالىق ۇلى ماقساتتى ءىس-جۇزىنە قاپىسىز اسىرۋ ءۇشىن الدىمەن مەملەكەت تاراپىنان جۇيەلى ەڭ ۇتقىر جوبالاردىڭ ۇتىمدىلىعىن وزدىرا ءبىلۋ جانە وتباسىنداعى كۇردەلەنگەن وتكىر الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى جان-جاقتى دا ۇتقىر كۇيدە شەشە ءبىلۋ باعىتىندا شىن مانىندەگى جانقيار ادالدىق جانە مۇددەلى جاناشىرلىق اسا قاجەت. شەشۋى قيىن دەگەن ەڭ كۇردەلى ءتۇيىندى شەشۋدىڭ جەتى ءتۇرلى جولى بار. تەك كىسىلىك نيەت ءتۇزۋ، مۇددەلى دە ادال ىقىلاس بولسا بولعانى. سوندىقتان دا ەرەكشە جوعارى مۇددەلىكپەن ۇلتتىق سانىمىزدى ەسەلەۋ ارقىلى، ساپامىزدى جاڭارتۋ، اسىلداندىرۋ ارقىلى تەزىرەك گۇلدەپ، كوركەيىپ وسۋگە ايرىقشا مىندەتتى قازاقتارمەن ساناساتىن، سونداي-اق، تاعدىرشەشتى وزەكتى تۇيىندەردى شەشۋدى مويىندايتىن جانە كەزەك كۇتتىرمەيتىن ۇلتتىق گەنوفوندى جەدەل تۇردە قولعا الۋدىڭ ۋاقىتى الدەقاشان جەتتى ەمەس پە؟! سونداي-اق وتباسىن مەملەكەتتىك اسىلداندىرۋ اكادەمياسىن (ۋنيۆەرسيتەتىن) تەزىرەك جاساقتاۋ ارقىلى ونىڭ ۇتقىرلىعىن وزدىرا ءبىلۋدىڭ مەزگىلى دە جەتكەنى قاي زامان. الايدا، ماڭگىلىك تاۋەلسىز ەلدىگىمىز بەن جەڭىمپاز ۇلتتىعىمىزدىڭ تۇعىرى باياندى بولۋى، قىسقاسى ۇل-قىزىمىز بەن شاكىرتىمىزدىڭ وي-ساناسىنا، ءون-بويىنا رۋحى زور تاربيە-ءتارتىبىمىزدى ۇتقىر دا وزىق دارەجەدە سىڭىرە بىلگەندىگىمىزگە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنى حاق. ولاي بولسا، ەڭ الدىمەن وتباسىنداعى ءتالىم-تاربيەنى جەدەل تۇردە قولعا الۋدىڭ اۋاداي قاجەتتىلىگى مەن مۇقتاجدىعىن ۇكىمەت، مەملەكەت تاراپىنان، اسىرەسە بيلىك يەلەرى تاراپىنان ۇلتسىزدىقپەن، بىلىكسىزدىكپەن... دەر كەزىندە مويىنداماۋدان اسقان اسا اۋىر قاسىرەت جوق شىعار، ءسىرا.

ءبىز – ۇلى دالانىڭ مۇراگەرلەرىمىز! سول سەبەپتەن دە، التى الاشتىڭ ۇرپاقتارى تىزە قوسىپ انتتاسۋ ارقىلى كوزبوياۋشىلىق ۇراندى داڭعازالىقتان باس تارتۋدىڭ، ۇل-قىزدارىمىز بەن شاكىرتتەرىمىزدىڭ، نەمەرە-شوبەرەلەرىمىزدىڭ الاڭسىز جارقىن باقىتىن باياندى ەتۋدى قاپىسىز قامتاماسىز ەتە ءبىلۋ ءۇشىن ۇلاعاتى زور، ناقتى ناتيجەسى مول ۇلتتىق ۇلى ءىس-شارالاردى (جوبالاردى) كورەگەن كوسەمدىكپەن جۇزەگە ءمىنسىز اسىرا ءبىلۋدىڭ ونەگەلى دە ۇلگىلى كوشىن باستايىق.

بۇگىنگى تاڭداعى قازاقتىڭ قاداۋ-قاداۋ ولقىلىقتارىمىز بەن وپاسىزدىقتارىمىزدى سىن كوزبەن جوعارىدا ايشىقتاپ تۇرىپ اتاپ وتۋگە تىرىستىق. ەندى سولاردى ۇتقىر ىسكەرلىكپەن تەزىرەك تۇزەي وتىرىپ، قۇرمەتتى اكە-شەشە، اتا-اجە، اتا-ەنە اتاۋلىلار، ەندىگى جەردە ءوز ۇرپاعىڭىزدىڭ كەلەشەكتە الاڭسىز باقۋاتتى دا ساپالى، جارقىندا ۇتقىر عۇمىر كەشۋى ءۇشىن سىزدەر دە تەڭدەسى جوق دارەجەدە جان-جاقتى ساۋاتتى ءومىر كەشۋدىڭ باعىتىنداعى ءتالىم-تاربيەگە بايلانىستى جۇيەلى قىزمەتتەردى قايتكەن كۇندە دە وزدىرا ءبىلۋ ماقساتىنا جۇمىلا قاتىسىڭىزدار!

تاۋەلسىز، ماڭگىلىك ەلدىككە لايىق ۇلاعاتى زور ونەگەلى دە ۇلگىلى كۇيدە جاڭاشا  جاڭاراتىلعان، جاڭاشا اسىلداندىرىلعان جەڭىمپاز دا جاسامپاز ۇل-قىزدارىڭىزدى قاۋلاتا تۇسۋگە اتسالىسىڭىزدار!

تاۋەلسىز، ماڭگىلىك ەلدىككە لايىق ۇلتتىق رۋحتى ابىرويىمىز بەن مەرەيىمىزدى كوككە اسقاقتاتا ءبىلۋ ماقساتىنداعى قادامدارىڭىزعا جاراتۋشى ۇلى يەمىز اللا تاعالا ساتتىلىك نۇرىن مولىنان ءناسىپ ەتسىن!

كۇللى قازاق ەلىن جاڭا 2017 جىلدارىڭىزبەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، جاڭا جىل – جاڭاشا كۇرەسكەرلىگى مەن مولشىلىعى زور، تابىستى، بەرەكەلى، مەرەكەلى جىل بولسىن دەپ تىلەيمىز! 

قازاقتىڭ قانىنا بوككەن كيەلى جەرىمىزدى كەز كەلگەن اشكوز قاسكۇنەم قاسكويلەردەن، اسىرەسە پايدانكۇنەم، ساتىلىمپاز بيلىك يەلەرىنەن، جاعىمپاز ۇلتسىز شەنەۋنىكتەردەن، قىسقاسى، قازاقتىڭ جەرىن حالىقتان رۇقساتسىز شەت ەلگە ساتۋدان دا، جالعا بەرۋدەن دە قالاي بولعان كۇندە دە جانقيارلىقپەن قاپىسىز ساقتاي ءبىلۋدىڭ قامىندا قاھارمان ەرلىك پەن قاھارلى ەلدىكتىڭ رۋحىن كورسەتە بىلگەن ەلىمىز امان، جۇرتىمىز ءاردايىمدا ساۋىسقاننان دا ساق، قىرانداي قىراعى بولعاي!

مولداعالي ماتقان،

حالىقارالىق مۇستافا كەمال اتاتۇرىك اتىنداعى التىن مەدالىنىڭ يەگەرى،

قوعام قايراتكەرى، پۋبليتسيست-جازۋشى، اكادەميك.

Abai.kz