(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەلەردە:

http://abai.kz/post/view?id=3654

http://abai.kz/post/view?id=3663)  

تاعى تالاس تۋدىراتىن ماسەلە: قازىرگى تاڭداعى ءمۇفتيات ۇسىنىپ وتىرعان بەس پارىز دەگەندەرى نەگىزىنەن ءتورت پارىز. اباي اتامىز اراپ حالقىنىڭ ءدىن ۇستانىمىمەن كەلگەن شاريعاتتاعى ۇلكەن قاتەلىكتى:

«ەل جايىن ءبىلىپ قانساڭىز، ايتايىن قۇلاق سالساڭىز. 

كەيبىرى ءدۇرسىپ ءجۇر، جەر ءتاڭىرىسىپ كەر ماڭعاز. 

كەيبىرەۋى – زاكۇنشىك، وڭدارماسىپ، بەرسە ارىز.

كەيبىرى پىرگە قول بەرگەن، ءىشى زالىم، سىرتى ابىز.

كەيبىرى قاجىعا بارىپ ءجۇر، بولماسا دا قاج قارىز.

        مۇسىلماندىق ول ويلاپ، وتەگەن قاشان ول قارىز؟» ، - دەۋىنەن تەك قاجىلىقتىڭ پارىز بولىپ سانالماعانىن اڭعارامىز. ياعني، يسلام بەس پارىزىنىڭ ءبىر پارىزىن جوعالتىپ ورنىنا «قاجىلىقتى» پارىز قىلعانى كورىنىپ تۇر. نەگىزىنەن، بەسىنشى پارىز جوعارىداعى تاڭىرلىك ۇستانىمدارىنا قاتىستى ايتىلعان «ەل مۇقتاجىن، سەنىمىن تازارتۋعا» اماناتتالعان بولسا كەرەك. بۇدان شىعاتىن قازىرگى كۇنىمىزگە ساي قورىتىندى – بۇرىنعى زاماندارى ەل مادەنيەتىن قاداعالايتىن ابىز، بيلەرىمىز وزدەرى تاڭداپ حاندى دا فيلوسوفيالىق (ويشىلدىق) سىناقتارىنان وتكىزىپ، سەنىم ارتاتىن بولسا قازىرگى ساۋاتتى دەگەن زاماندا شەت ەلدەن دارەجە الىپ، سايلانىپ كەلەتىن «تۇرپايى ينتەلليگەنتتەر» ەلدىڭ رۋحاني اڭسارىن باعىتتايتىن بولدى.

ونىڭ ۇستىنە نەگىزىنە ءبىزدىڭ تەرريتوريامىزعا تاراعان نەگىزگى مۇسىلماندىق ءىلىم احمەت ءياسساۋيدىڭ سۋفيزمدىك ء(دىني ميستيكالىق باعىت) سالا ەكەندىگىن ەسكەرسەك ەۋرازيالىق تۇرپاتىمىزدىڭ وزىندىك قالپى ايقىندالا تۇسەتىنى انىق. ولاي دەيتىنىمىز، ەۋرازيانىڭ باتىسىن مەكەندەگەن سلاۆيان حالىقتارىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ حريستياندىق ءىلىمنىڭ پراۆوسلاۆيەلىك ء(دىني ميستيكالىق باعىت) باعىتىن ۇستانۋى دا وسى ءدىني-مادەني كەڭىستىكتىڭ وزىندىك تابيعي جانە رۋحاني ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ەكەندىگىنىڭ دالەلى بولسا كەرەك. سوندىقتان دا قازىرگى تاڭداعى رۋحانياتىمىزدىڭ باستى قاينار كوزدەرىنىڭ ءبىرى وسى تاڭىرلىك ءىلىمىنىڭ يدەيالىق باستاۋلارىندا جاتىر دەپ سەنىممەن ايتا الامىز.

ونىڭ ۇستىنە اتا ءداستۇرى، سالت-سانا، تۇرمىستىق مادەنيەت جايلى ءسوز قوزعاعاندا كەيىنگى جىلدارى تىكەلەي مۇسىلماندىق تاعىلىمدارمەن عانا رۋحاني ساباقتاستىق ىزدەستىرۋ ماسەلەسى باسىم ءتۇسىپ جاتىر. ونىڭ سەبەبى ءوزىمىزدىڭ ءتول ءدىني بولمىسىمىز بولىپ تابىلاتىن تاڭىرلىك ءىلىمىنىڭ تانىمدىق قاعيدالارى مەن بولمىستىق تۇرپاتى عىلىمي تۇرعىدان ءماندى قاسيەتتەرى تۇرعىسىنان ءالى دە تولىمدى زەردەلەنبەي جاتقاندىعىندا بولسا كەرەك. يسلامنىڭ سينكرەتتىلىگى مەن كوشپەندىلەر سەنىمىنىڭ سينكرەتتىلىگىن سارالاۋمەن جۇمىس ءبىتتى دەگەن اڭسارلار عانا قالعان سياقتى. ەگەر ۇلتتىق بولمىستىڭ تازا تابيعي نارىنەن سۋسىندانۋىمىز قاجەت دەسەك العاشقى قاينار كوز بولىپ تابىلاتىن تاڭىرلىكتىڭ قۇدىرەتىن دە ەستەن شىعارماي ءالى دە زەردەلەي ءتۇسۋىمىز قاجەتتى ارەكەت ەمەس پە. ادامنىڭ تىرشىلىك ەتۋىنە قاجەتتى تابيعي جاعدايلاردىڭ تاڭىردەن، ياعني، كوككە تاۋەلدى بولاتىنى، بەلگىلى ءبىر ەتنوستىڭ قوعامداستىعىنىڭ باياندى بولۋى دا سول اسپاننىڭ «مەيىرىمدى ىقىلاسىنا» تىكەلەي بايلانىستى ەكەن. تايپالاردى ءبىرتۇتاس حالىققا اينالدىراتىن قاسيەتتى «پاسسيونارنوست» ەكەندىگىنە دالەلدەمەلەر دە بارشىلىق. ال، «پاسسيونارلىقتى» گەوگرافيالىق ورتانىڭ قاسيەتى، ياكي «تابيعي جاۋاپكەرشىلىكتىڭ نەگىزى» دەپ قاراستىرساق تاڭىرلىكتىڭ قۇدايى جانە ادامي جاۋاپكەرشىلىككە قاتىستىلىعى ءوز-وزىنەن تۋىندايتىن ماسەلە. بۇدان تاڭىرگە تابىنعان حالقىمىزدىڭ تۇسىنىگى عىلىمي قيسىنعا جاقىن كەلەتىن امبەباپتى دۇنيەتانىم ەكەنىنە سەنۋىمىزگە نەگىز بار.

ءسويتىپ، ۇلتتىق دۇنيەتانىمنان وربىگەن تاڭىرلىكتىڭ نەگىزىنەن تابيعاتتى ارداقتاۋ سالتى، ادامدى نەمەسە اتا-بابانى قۇرمەتتەۋ سالتى قۇرالادى. اتا-انانى سىيلاپ ءپىر تۇتۋ حالىقتىڭ اسىل قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى. ءومىر بەرىپ، ونەگە كورسەتكەن اكە، الپەشتەپ وسىرگەن انا الدىنداعى قارىز سەنىمى ءار ادامنىڭ ادامگەرشىلىك دەڭگەيىنىڭ ولشەمى، ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىگى بولىپ سانالادى. اتا-بابالار ارۋاعىنا سىيىنۋ سالتى ارعى زامانداردان كەلە جاتقان ۇلى ءداستۇردى ساقتاۋ، جالعاستىرۋ، العا اپارۋ جاۋاپكەرشىلىگىنەن تۋعان. ء«ولى ريزا بولماي ءتىرى بايىماس» دەگەن قاناتتى ءسوز دە وسى سارىندى تاعىلىم. ال، ارۋاق دەگەنىمىزدىڭ ءوزى بۇل عۇمىردان وتكەن ادامنىڭ رۋحى. «ارۋاق» - كۇش، قۋات، دەم دەگەن اۋىسپالى ماعىناسى بار «رۋحتىڭ» كوپشە ءتۇرى، نەگىزىنەن اراب تىلىنەن اۋىسقان ءسوز دەيدى زەردەلەۋشىلەر. ارۋاققا سىيىنۋ – تىرشىلىكتە ىسكە اسىرعان ىستەرىنە بايلانىستى ايرىقشا قاسيەت يەسى سانالعان اتالاردىڭ رۋحىمەن قاناتتانۋ، مۇراگەرلىك جاۋاپكەرشىلىككە تالاپتانۋ ۇعىمىن بىلدىرەدى. ارۋاققا سىيىنۋ سالتى ۇرپاقتى جاۋاپكەرشىلىككە تاربيلەۋدە، پاتريوتتىق سەزىمدى ۇشتاۋدا وراسان زور الەۋمەتتىك ءماندى بولعان جانە بولا دا بەرمەك. «قازاقتار ادەتتە اتا-بابا ارۋاعىن قۇدايدان دا قۇدىرەتتى دەپ تۇسىنگەن» دەگەن ۇسىنىستىڭ جانى بار. ارۋاقتىڭ كەيىنگى ۇرپاقتىڭ وي-سەزىمى مەن نانىمىنا اسەرىنىڭ قۇدىرەتىن وسىدان-اق بايقاۋعا بولادى. اتا-بابانى قاستەرلەۋ عۇرپى–قوعام مەن ادام تانۋعا كومەكتەسەتىن جاۋاپكەرشىلىكتى مۇمكىندىك. حالقىنا ەرەكشە ەڭبەگى سىڭگەن، اقىل ويىمەن، ادامگەرشىلىگىمەن، يماندىلىعىمەن بەلگىلى بولعان جانداردىڭ ءومىرىن كەيىنگى ۇرپاققا ونەگە ەتۋ – ۇلتتىق قاسيەتتەردى ساقتاۋ مۇراتىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى ارتتىرۋدى كوزدەيدى. بۇل ءداستۇر ساباقتاستىعىن قامتاماسىز ەتىپ، حالىقتىڭ اۋىز بىرلىگىن جانە ىنتىماقتاستىعىن ارتتىرادى. ورتاق ماقساتتى ورىنداۋداعى رۋحاني جاۋاپكەرشىلىگىن كۇشەيتەدى.

ءدىن ادامزاتپەن بايلانىستى رۋحاني جانە الەۋمەتتىك قۇبىلىس بولعاندىقتان ۇلتتىق مادەنيەتپەن جانە ۇلتتىق بولمىسپەن دە تىكەلەي بايلانىستى. ءدىن الەۋمەتتىك-مادەني بايلانىستاردى جانە دۇنيەتانىمدىق ۇستانىمداردى ايقىندايتىن بولعاندىقتان قازىرگى الەمدەگى دىنتانۋلىق جانە الەۋمەتتانۋلىق تەوريالاردا ءدىن قوعامنىڭ تۇراقتىلىعىنا ىقپالداستىق بەرۋشى فاكتور رەتىندە قاراستىرىلادى. قازىرگى تاڭدا قوعامدىق ومىردە دىنگە دەگەن قىزىعۋشىلىق ارتىپ تۇرعان ۋاقىتتا ءدىننىڭ قوعام ومىرىندەگى ورنىن زەردەلەۋ ءۇشىن فيلوسوفيالىق جانە دىنتانۋلىق نەگىزدە تالداۋلار جۇرگىزۋ قاجەت. ءدىن ادام جانە قوعام ومىرىندە قۇندىلىقتىق ۇعىم رەتىندە ونىڭ ءومىر ماندىك ۇستانىمىنا ىقپال ەتەدى. ءدىن ۇجىمدىق بىرەگەيلەنۋ رەتىندە ينديۆيدكە پەن قوعامعا ىقپال ەتۋشى فاكتور بولىپ تابىلادى. زاماناۋي سەكۋليارلى قوعامدا قوعامنىڭ ءتۇرلى سالالارىنا، قوعامدىق جانە ۇلتتىق بولمىسقا، جەكە ادام ساناسىنا، الەۋمەتتىك قاتىناستار مەن ينستيتۋتتاردىڭ قىزمەتىنە ءدىننىڭ ىقپال ەتۋى قازىرگى دىنتانۋلىق عىلىمدا ناقتى تاريحي جاعدايدى ەسەپكە الا جۇرگىزىلۋى كەرەك. قازاقستان-2050 ستراتەگياسىندا ەلباسى ء«بىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ زايىرلى كەلبەتى – قازاقستاننىڭ تابىستى دامۋىنىڭ ماڭىزدى شارتى. مۇنى قازاقستاننىڭ قازىرگى جانە بولاشاق ساياساتكەرلەرى، بارلىق قازاقستاندىقتار ايقىن تۇسىنۋگە ءتيىس»، – دەپ اتاپ كورسەتتى. بۇگىنگى تاڭدا ۇلت ءتىلى، ءدىلى (مەنتاليتەتى), ءدىنى، ۇلت ساناسى سىندى ۇعىمدار ۇلتتىق رۋحانياتتى زەردەلەپ، زەرتتەۋدە ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان ۇلتتىڭ دۇنيەتانىمدىق كوزقاراستارىن، ۇلتتىڭ وزىنە ءتان ءبىتىم-بولمىسىن، جان-دۇنيەسىن، فيلوسوفيالىق ويلاۋ جۇيەسىن، مادەنيەتىنىڭ رۋحاني نەگىزدەرىن تانىپ-ءبىلۋ ءۇشىن ءدىل مەن ءدىن اراقاتىناسىن، دىندەگى ءدىلدىڭ ورنىن دۇرىس زەردەلەۋ كەرەك. الەمدىك قاۋىمداستىقتى قۇرايتىن سان الۋان ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ وزىنە عانا ءتان اتادان بالاعا ساباقتاستىقپەن بەرىلگەن، ۋاقىت سىنىنان وتكەن دۇنيەنى تانۋ، ۇعىنۋ، پايىمداپ، پارقىلايتىن، ءارى وربىتەتىن جۇيەلەرى ءتان.

ۇلتتىق مىنەز-قۇلىق، ءجۇرىس-تۇرىس، سالت-ءداستۇر، سەنىم، ومىرلىك ۇستانىمدار مەن ۇلتتىق ويلاۋ ەرەكشەلىگى ءاربىر حالىقتىڭ تاريحي-مادەني دامۋ كەزەڭدەرىندە ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك كۇشى مەن رۋحاني ءنارىن جوعالتپايتىن سارقىلماس كاۋسار كوز جانە قاسيەتتى تۇعىر. ويتكەنى، ۇلتتار مەن ۇلىستار ءوزىنىڭ باستاپقى تاريحي سالت-ساناسىندا جانە رۋحاني الەمىندە قالىپتاسقان ويلاۋ جۇيەسىن، دۇنيەتانىمىن ۇلت ءۇشىن كيەلى سانالاتىن قادىر-قاسيەتتەرى مەن اتا-بابا ارداقتاعان سەنىمىن تاريحي جادىندا ماڭگىلىك قۇندىلىقتار رەتىندە قاستەرلەيدى. ق.مۇحامەدجانوۆ: «بىزگە كەلگەن يسلام ءدىنى ارعى اتالارىمىزدىڭ تاڭىرلىك ادەت-عۇرپىمەن، حالقىمىزدىڭ مەنتاليتەتىمەن تابيعي ۇيلەسىپ كەتەدى. ءبىزدىڭ بۇرىنعى بيلەرىمىز: «قۇدايدان قورىقپاعان – حاننان قورىقپايدى، حاننان قورىقپاعان - زاڭنان قورىقپايدى»، – دەيدى ەكەن - مەنىڭشە، تابيعاتتىڭ دۇلەي كۇشىمەن ۇدايى بەتپە-بەت كەلىپ، تاي-تالاستا جۇرگەن كوشپەلى قازاقتار قاراپايىم سەزىم-تۇيسىگىمەن-اق قۇدايدىڭ ءبىر ەكەنىنە كوزى جەتكەن. حالىقتىڭ كوپتەگەن ىرىمى، سالت-ساناسى، داستۇرلەرى قۇراننىڭ اللاھقا ءمىناجات ەتەتىن اياتتارىن ەسكە تۇسىرەدى»، – دەپ، حالقىمىزدىڭ ءداستۇرى مەن ىرىم-جورالعىلارىنداعى يسلام قۇندىلىقتارىنىڭ ورنىن جانە ۇلتتىق سانا مەن دىلدەگى قۇران يدەياسىنىڭ ماڭىزىن ايقىندايدى.

قازاق رۋحانياتىنىڭ اسىل ۇلگىلەرى قاي كەزەڭدە بولماسىن حالقىمىزدىڭ ءدىلى مەن مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋداعى باستى باعىت-باعدار بولعان. قازاق رۋحانياتىن زەرتتەۋشى كورنەكتى عالىم ءو.جانىبەكوۆتىڭ «قازاق حالقىنىڭ عاسىرلاردى ارتقا سالىپ، ءومىر تالابىنا ساي، قالىپتاسقان رۋحاني الەمىنىڭ بىزگە ءالى دە بەيمالىم سىرلارى كوپ. تامىرىن تەرەڭگە جايعان دالا وركەنيەتىنىڭ زەرتتەلە قويماعان جاقتارىن اشا ءتۇسۋ عىلىمعا قوسىلعان ۇلكەن ۇلەس بولار ەدى»، – دەگەن وي تولعانىسى حالقىمىزدىڭ رۋحاني الەمىن قۇرايتىن قۇندىلىقتاردىڭ ماڭىزى مەن اۋقىمدىلىعىن ناقتىلايدى. قۇندىلىق ارقاشاندا ادامنىڭ قاجەتتىلىگىمەن، مۇددەسىمەن ايقىندالادى. ادام ءۇشىن قۇندىلىقتىق باعدارلار جۇيەسى ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. قۇندىلىقتىق باعدار ادامنىڭ ماڭىزدى قاجەتتىلىكتەرىنىڭ ءبىرىن كورسەتەدى. «ادام ءومىرىنىڭ سوڭعى ماقساتى-رۋحانيلىققا جەتۋ. رۋحانيلىق – ادام بالاسى جەتۋى ءتيىس ەڭ ماڭىزدى جانە ماعىنالى ماقسات» دەگەن ويدى قۇپتايمىز. ادامزاتتىڭ ىزگى قۇندىلىقتارى ارقاشان اسقاق مۇراتتارعا قىزمەت جاسايدى. رۋحاني قۇندىلىقتار ادامنىڭ جان دۇنيەسىن بايىتىپ، ادامدى كەمەلدىلىككە قاراي ورلەتەدى. يسلام قۇندىلىقتارى بۇل مۇسىلمان الەمى مادەنيەتىنىڭ وزەگى جانە مۇسىلمانداردىڭ ار-ۇجدانىنىڭ ايناسى. «يسلام ەتيكاسى ومىرشەڭدىگى مىڭ جارىم جىلدىق تاجىريبەمەن دالەلدەنگەن وراسان زور وركەنيەتتىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى» دەگەن ويدى يسلامي تەوريالىق ۇستانىمدار راستايدى. يسلام ءدىنى بۇل مادەنيەت پەن وركەنيەت جولى بولىپ تابىلادى. يسلام ۇلتشىلدىققا، ناسىلشىلدىككە، توزىمسىزدىككە، كەدەي مەن داۋلەتتى دەپ بولۋگە قارسى. قۇراندا: ء«اي، يمان كەلتىرگەندەر! راسىندا، ءبىز سەندەردى ءبىر ەر مەن ءبىر ايەلدەن جاراتىپ، ءبىر-بىرلەرىڭدى تانىپ-بىلۋلەرىڭ ءۇشىن سەندەردى حالىقتار مەن رۋلار ەتتىك. البەتتە، اللاھتىڭ قاسىندا ەڭ ارداقتىلارىڭ – ەڭ تاقۋالارىڭ. راسىندا، اللاھ ءبىلۋشى ءارى حاباردار» ء(ال-حۋجۋرات، 13).

ءدىن قوعامدىق سانانىڭ فورماسى رەتىندە، ادامنىڭ دۇنيەگە كوزقاراسىن جانە باعىت-باعدارىن، ونەگەلىك ۇستانىمىن ءومىر سالتىن  بىلدىرەدى. ءدىني دۇنيەتانىم ادامزات تاريحىندا عاسىرلار بويى ساقتالىپ، ءوزىنىڭ ماڭگىلىك قۇندىلىقتارى  ارقىلى ءاربىر حالىقتىڭ مادەنيەتى مەن سالت-داستۇرىندە، دىلىندە كورىنەدى. ءدىن ءسوزىنىڭ اراب تىلىندەگى ماعىناسى بۇل مويىنسىنۋ، باعىنۋ، قۇلشىلىق، ۇكىم، ەسەپ، جازا، جول، زاڭ دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ال ءدىن ءسوزىنىڭ ءدىني، يماني ءمان ماعىناسى ۇلى جاراتۋشى تاراپىنان جىبەرىلگەن ادامزات ءۇشىن بۇل دۇنيەدەگى ءومىر ءسۇرۋ زاڭدىلىقتارىن رۋحاني جۇيەگە نەگىز بولاتىن قۇندىلىقتار ياعني ادامنىڭ بۇل دۇنيە مەن ماڭگىلىك و دۇنيەدەگى ومىرگە جول اشاتىن باعىت-باعدارلار دەپ نەگىزدەۋگە بولادى. ءدىن ۇعىمىنىڭ اۋقىمدىلىعى بۇل ادامزات ءۇشىن ۇلى جاراتۋشىنىڭ ءوزى ءۇشىن عانا جاسايتىن تابىنۋ مەن عيباداتتىڭ زاڭدىلىقتارى مەن سالت-عۇرىپتارى جانە رۋحاني رامىزدىك جولدارى. ۇلى جاراتۋشى تاراپىنان جىبەرىلگەن ءدىن ادامدى ءبىر قۇدايعا دەگەن سەنىمىن ايقىندايدى - «ويتكەنى ءدىن دۇنيەدەگى بارلىق جاندار مەن مال-مۇلىكتىڭ، ەركىندىكتىڭ اقىسى مەن ابىرويىن ءادىل قورعايتىن بەرىك قامال» دەلىنۋى قيسىندى. ءدىن – سەنىم، ۇكىمدەر مەن تىيىمدار، رۋحاني جانە ماتەريالدىق قۇندىلىقتار جۇيەسى رەتىندە جاراتۋشى ءوز  ەلشىلەرى ارقىلى كۇللى ادامزاتقا بەرىلەدى. ادامزات پايدا بولعالى بەرى ءدىني نانىمسىز ءومىر سۇرمەگەن. بۇل سوزىمىزگە دالەل ادامزات تاريحىندا بولعان ەجەلەگى نانىم-سەنىمدەر، ۇلتتىق دىندەر جانە الەمدىك دىندەر. ءدىننىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارى ادامزاتتى ەكى ءومىردىڭ باقىتىنا يە بولۋ جولىنا  شاقىرادى. شىنايى ءساماۋي ءدىننىڭ ەرەكشەلىگى ۋاحي (جاراتۋشىنىڭ ءدىني زاڭدارى مەن قۇندىلىقتارىن جابىرەيىل پەرىشتە ارقىلى پايعامبارلارعا جەتكىزىلۋى) ارقىلى كەلۋى. جاراتۋشى ادامدى تەك وزىنە سەنىپ جانە قۇلشىلىق ەتۋى ءۇشىن جاراتقاندىقتان، ادامزاتقا ءبىر جاراتۋشىعا عانا سەنۋگە شاقىرادى. ءدىني سەنىم بويىنشا، پايعامبارلار ادامزاتقا تاۋحيد سەنىمىن، ياعني مونوتەيستىك سەنىمىن الىپ كەلگەن. سەنىم ماسەلەسى بۇل دىندەردىڭ نەگىزگى ۇستانىمى بولىپ تابىلادى. سەنىم جۇيەسى مونوتەيستىك دىندەردە جان-جاقتى جانە جۇيەلى تۇردە نەگىزدەلگەن. يسلام دىنىندە سەنىم اقيدا ۇعىمى ارقىلى بەرىلەدى. اقيدا ۇعىمىنىڭ سوزدىك ماعىناسى جيناقتاۋ، توپتاۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ال ءدىني ماعىناسى تۋرالى ايتاتىن بولساق، يسلام ءدىنىنىڭ سەنىمدىك جۇيەسى، يماني ۇستانىمدىق نەگىزدەرى.

يسلام ءدىنى ۇلتىمىزدىڭ ءبىتىم-بولمىسى مەن مادەنيەتىندە داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارىندا وزىندىك ءىز قالدىرعان. حالقىمىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە ساقتالعان ءدىني داستۇرلەر: سۇندەتتەۋ، نەكە قيۋ، قۇربان ايت پەن ورازا ايت، جاراپازان، ساداقا بەرۋ، ءپىتىر بەرۋ، باتا بەرۋ، تاۋىپتىك ەمدەۋ ءادىسى، تاساتتىق جاساۋ ءدىني جورالعىلاردىڭ ومىرشەڭدىگىن كورسەتەدى. سوندا-اق مازارلار مەن كەسەنەلەر، مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەر حالقىمىزدىڭ تاريحىندا ۇلت رۋحانياتىنىڭ اسىل قازىناسى رەتىندە قىزمەت اتقاردى. ا.سەيدىمبەك مادەنيەتىمىزدەگى يسلام ءدىنىنىڭ ورنى تۋرالى بىلاي دەيدى: «يسلام ءدىنى ءوزى دۇنيەگە كەلگەن تاريحي-الەۋمەتتىك ورتانىڭ سۇرانىمىمەن ۇندەسىپ جاتقانى دا ايان. بۇل رەتتە يسلام ءدىنى تەك قانا نانىم-سەنىم اياسىمەن شەكتەلمەي، سول دىندەگى ەلدەردىڭ ءومىر سالتىنا، مورالدىق-ەتيكالىق نورمالارىنا، مادەني-رۋحاني ۇردىستەرىنە، داستۇرىنە اينالىپ وتىر. سوندىقتان، ءبىز بۇگىنگى تاڭدا جەر بەتىندە ميللياردقا تارتا ادامنىڭ زەيىنىن وزىنە تارتقان يسلام ءدىنىن ەڭ الدىمەن رۋحاني قۇبىلىس رەتىندە قۇرمەت تۇتامىز. يسلام ءدىنىن قۇرمەت تۇتا وتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ تاريحي تاعدىرىنداعى، رۋحاني بولمىسىنداعى وسى ءدىننىڭ وزىندىك ورنىن تاپ باسىپ بىلۋگە جانە الداعى ومىردە بۇل دىنگە دەگەن قارىم-قاتىناسىمىزدىڭ قانداي بولۋ كەرەكتىگىن انىقتاپ الۋعا مىندەتتىمىز». قازاق مادەنيەتىنىڭ رۋحاني وزەگىنىڭ ءبىرى رەتىندەگى يسلام ءدىنىنىڭ مادەني-رۋحاني ومىرىمىزدەگى ىقپالىن الەۋمەتتىك ۇدەرىستەردەگى ورنىن ايقىنداۋ ارقىلى ءدىننىڭ ۇلتتىق رۋحانياتتاعى، ۇلتتىق دىلدەگى ماڭىزىن ايقىندايمىز. حالىقتىڭ باسىن ۇيىستىرۋدا جانە قوعامدىق كەلىسىمدى نىعايتۋدا ءدىننىڭ وزىندىك ءرول اتقاراتىندىعى بەلگىلى. «يسلام – ءدىن مەن دۇنيەنى قاتار قامتيتىن كامىل ءارى جەڭىل ءدىن. ول بۇكىل جاعدايلاردى، ءمان-جايلاردى، قيىنشىلىقتاردى ەسكەرگەن، ءار ىسكە ساي ۇكىم بەلگىلەگەن، ءار ماسەلەگە وراي شەشىم شىعارعان». ۇلتتىق جانە الەمدىك دىندەردىڭ رۋحاني ۇستانىمدارى وسى ءدىندى ۇستاناتىن حالىقتاردىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ ويانۋى مەن كەمەلدەنۋىنە تۇرتكى بولىپ، ءتۇرلى ۇلىستاردى مەملەكەتكە بىرىكتىرۋگە قىزمەت ەتەتىنىنە ادامزات تاريحى كۋا بولادى. ءا.دەربىسالىنىڭ پىكىرىنشە: «يسلام ىلىمىندە ەتيكا وتە ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. ءبىزدىڭ ۇلى وتانداستارىمىز تاقۋا مۇسىلماندار رەتىندە يسلامعا سۇيەنە وتىرىپ، ءوز ەڭبەكتەرىندە ەركىندىك، اقيقات جانە ماحابباتتى ءوزارا بايلانىستا قاراستىرۋ كەرەك ەكەندىگىن اتاپ كورسەتتى. قازاق حالقىنىڭ ەۋرازيالىق مەنتاليتەتىندە فيلوسوفيا، ءدىن جانە مادەنيەت سينكرەتتى تۇردە ۇندەسەدى».

ۇلتتىق دىلدەگى جانە دۇنيەتانىمداعى ءداستۇرلى يسلام قۇندىلىقتارىنىڭ بىتە قايناسىپ جاتقانىن حالقىمىزدىڭ ءومىر سالتىنان بايقالادى. ءومىر سالتىمىزداعى جانە  رۋحاني مۇرالارىمىزداعى بىرلىك پەن ىنتىماقتاستىق نەگىزى جانە  ۇلت تۇتاستىعىنىڭ ءبىر بۇتاعى – بۇل يسلام ءدىنى. ء«بىر ۇلتتىڭ مىنەز-قۇلقى جاقسى، سەنىمدەرى دۇرىس، سوتسيالدىق پرينتسيپتەرى قۋاتتى بولسا، ول ۇلتتىڭ ءبىر-بىرىمەن بايلانىسى وتە مىقتى، قوعام بولىپ ءومىر ءسۇرۋى ۇزاق، بارلىق جاعىنان مىقتى بولادى». ۇلتتىق مادەنيەت پەن ۇلتتىق ءدىل حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى ءومىر سالتى مەن حالىقتىق ءتولتۋما قاسيەتىنەن كورىنەدى. قازىرگى جاھاندانۋ جاعدايىندا حالقىمىزدىڭ بىرلىگى مەن كەلىسىمىنە ۇيتقى بولىپ وتىرعان احلاقتىق قالىپتارىمىزعا، ءداستۇرىمىز بەن ادەت-عۇرىپتارىمىزعا، كيەلى ۇعىمدارىمىزعا ادالدىق تانىتۋىمىز بولاشاق ۇرپاقتىڭ رۋحاني كەمەلدىلىگىنە تۇعىر بولا الادى. م.جولداسبەكوۆ: ء«دىندى بالا جاستان، ۇزاق جىلدار ۇيرەنۋ، يگەرۋ كەرەك. ءدىن ساناعا، قانعا، سۇيەككە ءسىڭۋى كەرەك»، – دەپ شىنايى دىندارلىقتىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن كورسەتەدى. ۇلتتىق رۋحىمىز جانە رۋحاني مۇرامىز ءتۇرلى رۋحاني ەكسپانتسياعا قارسى تۇراتىن رۋحاني كۇش. داستۇرگە ادالدىق ۇلتتىق يدەيانىڭ نەگىزگى باستاۋى جانە يسلامنىڭ ۇلت بولمىسىنا ورنىققان رۋحاني تىرەگى. ق.بۇرحانوۆ: «قازاقستان جانە ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى – ءداستۇرلى يسلامنىڭ تارالۋ ايماعى. بۇگىنگى قازاقستاندا يسلامنىڭ دامۋ ماسەلەلەرى سۇرانىسقا يە جانە تەك تەورەتيكالىق، ءدىنتانۋ جاعىنان عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ومىرلىك، قولدانبالى جاعىنان دا قىزىعۋشىلىق تۋدىرىپ وتىر. بۇگىنگى يسلام – ەلىمىزدىڭ دامۋىنداعى نەگىزگى فاكتورلارىنىڭ ءبىرى»، – دەپ يسلامنىڭ قوعامدىق ومىردەگى ورنى ماڭىزدى ەكەندىگىن اتاپ كورسەتەدى. ءدىن مەملەكەتتەن بولەك بولعانىمەن، قوعامنان بولەك ەمەس. يسلام ءدىنىنىڭ ادامگەرشىلىك، ونەگەلىلىك نەگىزدەرى مەن قۇندىلىقتارى ۇلتىمىزدى جانە ەل حالقىن بىرىكتىرەتىن قاينار كوزدەردىڭ ءبىرى.

ۇلتتىق ءدىل ۇعىمى مەن ەرەكشەلىگىن زەرتتەگەن سابەتقازى اقاتاي بىلاي دەيدى: «ۇلتتىق مەنتاليتەتتىڭ ءتۇپ اتاسى – ۇلتتىق مادەنيەت پەن ءفالسافيات. مادەنيەتتىڭ ەكى تۇرپاتى بولادى: ماتەريالدىق – زاتتىق جانە رۋحاني مادەنيەت، كەيىنگىسىن رۋحانيات دەپ تە ءجۇرمىز. ەكەۋى دە ۇلت ەمشەگىن ءتول ەمەدى، بىراق وزدەرى دە ۇلتىنا ومىراۋىن توسىپ جاتادى، ويتكەنى ەكەۋى ەگىز، ءبىرىنسىز-ءبىرىنىڭ كۇنى قاراڭ: ءبىرى – كۇنكورىس قامى، ءتان ازىعى بولسا، ەكىنشىسى – ۇلتتىق ار-نامىس، جان ازىعى، ۇياتى، بيىك ءورىسى». قازاق حالقىنا عانا ءتان ويلاۋ ءۇردىسى مەن دۇنيە كوزقاراسىن ايقىندايتىن قازاق فيلوسوفياسى، كيەلىلىك، اۋليەلىك، تاقۋالىق، دىندارلىق، يماندىلىق، تاۋباشىلدىق، سابىرلىلىق، توزىمدىلىك، قاناعاتشىلدىق، كەڭپەيىلدىلىك ت.ب. سىندى يماني-رۋحاني قۇندىلىقتارى ءدىني ساناسى مەن عۇرىپتىق ءداستۇرىن بەينەلەيدى. ۇلتتىق ءدىلى تاريحي تۇرعىدا حالىقتىڭ ءومىر سايىنا ساي وبەكتيۆتى تۇردە قالىپتاساتىندىعى ۇلتتىق ءبىتىم-بولمىستان، تىنىس-تىرشىلىگىنەن، شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋ ادىسىنەن ايقىن كورىنەدى. سان قىرلى تامىرى سان قاتپارلى تەرەڭدە جاتقان ۇلتتىق ءدىل ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسى مەن رۋح الەمىنىڭ تۇراقتىلىعىن كورسەتەدى. ءدىلدى قۇرايتىن بولىكتەر ءوزارا ارەكەتتەستىك پەن ىقپالداستىقتا بولا وتىرىپ، وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، داميدى. ۇلتتىق جانە ءدىني قۇندىلىقتار مەن داستۇرلەر، مادەنيەت، ءومىر سالت ۇلت ءدىلىنىڭ قالىپتاسىپ، وركەندەۋىنە ىقپال ەتەدى. ء«دىننىڭ مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋشى باستى كۇش ەكەنىنە داۋ جوق. اسىرەسە، بۇگىنگى وتپەلى كەزەڭدە ازاماتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى تانىپ-ءبىلۋى، ورتاق ۇلتتىق مۇرانى قالىپتاستىرۋى جانە ءححى-عاسىردىعى حالقىمىزدىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنىڭ باستى قۇرالى ءدىنىمىز»-دەگەن ويدى ءدىني سانانى دامىتۋ قاجەتتىلىگى ارناسىندا قولدانعانىمىز ءجون. ۇلت پەن ۇلىس، ەتنيكالىق توپ ىشكى تۇتاستىعىن، رۋحاني بىرلىگىن، ۇلتتى ۇلت رەتىندە ۇيىستىرۋشى ورتاق مۇددە مەن قاسيەتتى رامىزدەرمەن ايشىقتالادى. مۇددەلەر مەن رامىزدەر ء(دىن، اۋماق، مەملەكەتتىك جانە ۇلتتىق رامىزدەر) حالىقتىڭ قۋانىشتى جانە قاسيەتتى كەزەرىندە ۇلت ءۇشىن سىن ساعاتى سوققاندا حالىقتى ورتاق ماقسات پەن مۇراتقا جۇمىلدىرۋشى جانە بىرىكتىرۋشى كيەلى دە قۋاتتى كۇش رەتىندە كورىنەدى. ۇلت ءدىلىنىڭ ىرگەتاسىنىڭ بەرىكتىگىن، شاڭىراعىنىڭ بيىكتىگىنىڭ بەكەمدىگىن، ۇلتتىق رۋحاني دۇنيەنىڭ ەرەكشەلىگىن بەينەلەۋشى كيەلى دە، قاستەرلى يماندىلىقتىڭ قۋاتتى نۇرلى الەمى بولاتىن. جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى ءومىر ءماندى ۇستانىمدار رەتىندە ۇلىقتايتىن يسلام ءدىنى مەن مادەنيەتىنىڭ قۇندىلىقتارى ۇلت ءدىلىنىڭ نەگىزگى باستاۋلارىنىڭ ءبىرى. ا.قاسابەك: «ۇلتتىق ءدىل مەن ءدىني سەنىمدەر اراسىندا تىعىز بايلانىس بار. تاريحىمىزعا ۇڭىلسەك وسىنداي بايلانىستاردى حالقىمىزدىڭ ساناسىندا كەڭ ورىن العان اڭىزدا اڭعارتادى. اڭىزدىڭ نەگىزگى وزەگى – ماڭگىلىك، ماڭگى-باقي ومىرلىك، جاننىڭ ماڭگى باقي ەكەندىگىنە سەنۋ، ونى ماڭگىلىك ەتۋگە تالپىنۋ. وسىنداي سەنىم ارقىلى ادامنىڭ رۋحاني ءتۇپ-قازىعى نىعىزدالعان، ءدىلى نىعايعان. رۋحاني تۇتاستىق بار جەردە تەكتى ادام بەلسەندىلىك ارقىلى قوعامدىق قاتىناستاردى شىڭدايدى»، – دەپ كورسەتەدى. ءتىل، ءدىل، ءدىن – سان عاسىرلار بويى حالقىمىزدىڭ مادەني، رۋحاني-يماني تۇتاستىعى مەن ۇلتتىق بىرىگەيلىگىنىڭ نەگىزگى ۇيتقىسى بولعان. ۇلتتىق تامىر، اتا-بابا ءداستۇرى  مەن ۇلتتىق رۋحانيات ءاربىر ادامنىڭ وي-ساناسىندا جانە جان-دۇنيەسىندە، بولمىسىندا، قاسيەتتى قۇندىلىق رەتىندە ورىن الۋى ءتيىس.

امىرعازين س.ت. ف.،ع.،كاند.، پروفەسسور

عزتو جەتەكشى مامانى

(جالعاسى بار)

Abai.kz